Attatgas da terror dals 11 da settember 2001

Las attatgas da terror dals 11 da settember 2001 (er numnadas ‹9/11›) èn stads rapiments d’aviuns coordinads, als quals èn suandads attentats da suicidi sin impurtants edifizis civils e militars dals Stadis Unids da l’America.

Il World Trade Center en flommas; ina part dal Pentagon è dada ensemen; il sgol 175 da l’United Airlines collidescha cun la segunda tur dal WTC; in pumpier al Ground Zero dumonda per sustegn; in propulsur dal sgol 93 da l’United Airlines vegn mess en salv; il sgol 77 da l’American Airlines collidescha cun il Pentagon

Tranter las 08:10 e las 09:30 uras dal temp local èn trais aviuns da lingia sin sgols naziunals vegnids rapinads da mintgamai tschintg ed in aviun da quatter delinquents. Dus dals aviuns èn vegnids dirigids en las turs dal World Trade Center (WTC) a New York City ed in en il Pentagon sper Washington D.C. Il quart aviun, ch’era probablamain medemamain destinà per in’attatga a Washington D.C., è crudà a las 10:03 a Shanksville, Pennsylvania, suenter che passagiers avevan empruvà da cumbatter ils rapinaders.

Ils attentats han chaschunà la mort da radund 3000 persunas e vegnan taxads sco mazzament en massa terroristic. Radund 15 100 da 17 400 persunas han pudì vegnir evacuadas or da las duas turs dal WTC avant il collaps dals edifizis.

Ils 19 rapinaders faschevan part da l’organisaziun terroristica islamistica al-Qaida. Il manader d’al-Qaida, Osama bin Laden, ha l’emprim snegà d’avair planisà las attatgas; a partir dal 2004 è el dentant sa declerà pliras giadas sco lur iniziant. Il president american da quel temp, George W. Bush, ha lantschà l’entschatta october 2001 la Guerra en l’Afganistan sa referind a quests attentats. L’acziun militara aveva la finamira da destruir al-Qaida, da tschiffar Osama bin Laden e da privar da la pussanza il reschim allià dals taliban. Er la Guerra cunter l’Irac, lantschada il mars 2003, han ils Stadis Unids per part empruvà da legitimar cun ils eveniments dals 11 da settember 2001.

Savens vegnan ils eveniments dals 11 da settember 2001 descrits sco cesura istorica cun consequenzas mundialas. Auters istoriografs percunter cuntradin a questa tesa.

Attentats

Decurs

Temp local	Eveniment
0846 8:46 uras	Il sgol AA 11 collidescha cun il WTC 1 (tur dal nord)
0903 9:03 uras	Il sgol UA 175 collidescha cun il WTC 2 (tur dal sid)
0937 9:37 uras	Il sgol AA 77 collidescha cun il Pentagon
0959 9:59 uras	Il WTC 2 collabescha
1003 10:03 uras	Il sgol UA 93 croda giu sper Shanksville
1028 10:28 uras	Il WTC 1 collabescha
1720 17:20 uras	Il WTC 7 collabescha

Ruta da sgol dals quatter aviuns rapinads ils 11 da settember 2001

Il World Trade Center en flommas cun la Statua da la libertad davantvart

Ils donns vi dal Pentagon, fotografads ils 14 da settember 2001

A las 8:15 dal temp local (14:15 en l’Europa Centrala) han ils delinquents rapinà il sgol 11 da l’American Airlines ch’era partì a Boston. Vers las 8:20 han els interrut il signal dal transponder, uschia che l’aviun pudeva be pli vegnir localisà sur funtaunas primaras. A la surveglianza dal spazi d’aria n’eri betg pli pussaivel d’attribuir a l’eco da radar datas davart l’autezza, la spertadad u l’identificaziun da l’aviun, quai ch’ha engrevgià massivamain d’al localisar. Curt suenter ha er ina flight attendant infurmà la controlla dal traffic aviatic davart il rapinament.

Vers las 8:38 ha l’organ da controlla civil infurmà la defensiun da l’aria centrala (NORAD) davart l’incident e supplitgà da survegliar il sgol AA-11 ad egl. A las 8:45 èn dus aviuns militars F-15 partids cun quest’intenziun; pervia da la mancanza da datas n’ha la posiziun da l’aviun dentant betg pudì vegnir inditgada immediatamain.

A las 8:46 è l’emprim dals aviuns rapinads sgulà en la tur nord dal WTC. A partir da las 8:48 han ils emprims emetturs da televisiun rapportà live davart ils eveniments a New York. A l’entschatta eran ins da l’avis ch’i sa tractia d’in accident ed ha perquai appellà las persunas che sa chattavan en la tur sid da restar calmas e da betg bandunar il plaz da lavur.

A las 8:15 era partì a Boston il sgol United Airlines 175; quest aviun è vegnì rapinà a las 8:46. A las 9:03 è el sgulà en la tur sid dal WTC – davant ils egls da milliuns aspectaturs en tut il mund. Ussa han las autoritads e l’entira publicitad mundiala realisà ch’i stueva sa tractar d’attatgas intenziunadas.

Il sgol American Airlines 77 è vegnì rapinà tranter las 8:50 e las 9:00 ed ha tutgà a las 9:37 il Pentagon ad Arlington sper Washington. L’aviun è penetrà tras trais parts da l’edifizi ed ha chaschunà in grond incendi. Pervia dals donns è ina part da l’edifizi collabà vers las 10:10. Suenter questa terza attatga ha la Federal Aviation Administration (FAA) ordinà a las 9:45 che tut ils aviuns en il spazi d’aria dals Stadis Unids hajan d’atterrar sin la plazza d’aviaziun situada il pli damanaivel. En cas da cuntravenziun è vegnì smanatschà da sajettar sin l’aviun.

Da quel temp era er il quart sgol, Unites Airlines 93, gia vegnì rapinà. A las 9:36 uras ha la surveglianza da sgol a Cleveland remartgà che l’aviun aveva midà direcziun vers sidost. A las 9:55 è in dals rapinaders sa dà per pilot ed ha laschà diriger l’aviun vers la plazza d’aviaziun Ronald Reagen a Washington DC.

En il fratemp eran passagiers da quest aviun vegnids a savair tras telefonats ch’igl haja dà diversas attatgas terroristicas en il pajais. Sinaquai han passagiers empruvà da surventscher ils terrorists. Vesend quels ch’els n’eran betg pli buns da cuntanscher lur destinaziun, ha il pilot dals rapinaders fatg crudar l’aviun per terra. L’aviun è ì en tocs en vischinanza da Shanksville, radund 100 kilometers a l’ost da Pittsburgh.

Pir suenter che quest aviun era crudà, ha il Northeast Air Defense Sector (NEADS) a New York relaschà il cumond da tschiffar aviuns rapinads e d’als sajettar en cas da basegn. En in’intervista cun l’emettur da televisiun Al Jazeera ha il commember d’al-Qaida Ramzi Binalshib ditg ch’il quart aviun eri destinà per tutgar il Capitol.

Cura ch’ils dus emprims aviuns eran collidads cun ils edifizis dal WTC, èn radund 58,1 tonnas cherosin sa derasadas sur ils vaus dals ascensurs en bleras auzadas dals dus edifizis. Nutrids da materials combustibels èn proruts vasts brischaments. La tur sid è collabada a las 9:59, la tur nord a las 10:28 (56 resp. 102 minutas suenter las attatgas).

Acziuns da salvament

Restanzas d’ina tur dal World Trade Center

Suenter l’emprima attatga vulevan unitads da pumpiers da la citad (Fire Department City of New York FDNY) evacuar la tur nord e stizzar ils fieus ch’eran proruts en l’edifizi. Suenter la segunda attatga han els dentant stuì dar si quest plan, damai ch’ins quintava uss cun sbalunadas parzialas dals sgrattatschiels. Malgrà il cumond da sa retrair, han intginas unitads da pumpiers cuntinuà cun las evacuaziuns. Ina part dad ellas è vegnida sutterrada en quel mument che la tur sid è dada ensemen. Suenter ch’er la tur nord è collabada, ha la tschertga suenter survivents en las ruinas stuì vegnir reprendida da nov e sut cundiziuns anc bler pli grevas. Plinavant avevan parts crudantas da las duas turs tutgà edifizis vischinants, uschia ch’igl existiva il privel d’ulteriuras sbuvadas.

La polizia da New York ha bloccà la proxima vischinanza dal WTC, ha sustegnì l’evacuaziun or da las turs e cumenzà ad investigar l’andament da las attatgas. Cun agid da sgols da helicopter ha la polizia pudì sa far in maletg da la situaziun en las parts superiuras da las turs, ma damai ch’ina part da las centralas da commando e da l’infrastructura da communicaziun dals pumpiers era destruida, ha be ina pitschna part da questas infurmaziuns cuntanschì ils pumpiers al lieu.

Malgrà questas circumstanzas fitg difficilas han pudì vegnir evacuadas 87 % da las radund 17 400 persunas che sa chattavan en ils edifizis dal WTC cura ch’è succedida l’emprima attatga. A partir dals 12 da settember n’èn dentant strusch pli vegnids chattads survivents en la proxima vischinanza dal WTC.

Fin il matg 2002 èn radund 40 000 persunas stadas involvidas en las lavurs da salvament e da rumida al Ground Zero. Ina part da quest persunal è stà expost a substanzas nuschaivlas derivantas da las turs dal WTC. Dapi il 2005 vegn discussiunà en ils Stadis Unids pli intensivamain davart indemnisaziuns finanzialas per persunas pertutgadas da consequenzas da sanadad tardivas. Il 2010/2011 han la citad da New York ed ils Stadis Unids deliberà vasts pachets finanzials correspundents.

Dumber dals morts e blessads

Las attatgas han chaschunà la mort d’almain 2970 persunas, ensemen cun ils 19 attentaders fa quai pia la summa d’almain 2989 persunas.

A New York èn vegnidas per la vita radund 2800 persunas. En ils dus aviuns sa chattavan en tut 147 passagiers e commembers da l’equipa sco er 10 attentaders ch’èn tuts vegnids per la vita. Radund 200 persunas èn sa bittadas dals dus sgrattatschiels, saja perquai ch’ellas eran senza schientscha (pervia da tissientads da fim) u per mitschar d’arsentadas. Bundant 2100 persunas èn vegnidas per la vita cura che las duas turs èn collabadas, da quai bun 400 gidantras e gidanters (340 pumpiers, 60 policists e ca. 10 collavuraturs dals servetschs da sanitad). Ins stima che radund 1400 da questas persunas sajan mortas a chaschun dals culps dals dus aviuns u en las etaschas survart (ca. 800 en la tur nord e 600 en la tur sid). Cun agid da parts da corps chattadas han pudì vegnir identifitgadas geneticamain radund 1600 da las unfrendas.

En il Pentagon èn mortas radund 190 persunas, da quai 64 passagiers e commembers da l’equipa sco er tschintg attentaders. 44 passagiers e commembers da l’equipa èn vegnids per la vita sper Shanksville, da quai nov minorens. En tut derivavan 372 da las unfrendas da l’exteriur.

Il dumber da las persunas ch’èn vegnidas blessadas ils 11 da settember vegn stimada sin 6000. Varga 3200 uffants han pers lur geniturs tras ils attentats.

Ils delinquents

Ils rapinaders dals aviuns

Atta (chamischa blaua) ed Omari a la plazza d’aviaziun la damaun dals 11 da settember 2001

Ils 13 da settember 2001 ha il FBI publitgà la glista da tut ils 19 attentaders ch’ins ha pudì eruir cun agid da las glistas da passagiers:

• Sgol American Airlines 11: Mohammed Atta (pilot), Abdulaziz al-Omari, Satam al Suquami, Wail al Shehri, Waleed al Sherhri
• Sgol United Airlines 175: Marwan al-Shehhi (pilot), Fayez Banihammad, Mohand al Shehri, Ahmed al Ghamdi, Hamza al Ghamdi
• Sgol American Airlines 77: Hani Handschur (pilot), Khalid al Mihdhar, Majid Moqed, Nawaf al Hazmi, Salem al Hazmi
• Sgol United Airlines 93: Ziad Jarrah (pilot), Saeed al Ghamdi, Ahmed al Nami, Ahmed al Haznawi.

Ils 27 da settember ha il FBI er publitgà fotografias e datas persunalas da tut ils rapinaders ed in di pli tard il cuntegn d’ina brev da quatter paginas scritta a maun ch’ins aveva chattà en trais differents lieus. Questas brevs han pudì vegnir attribuidas a trais dals quatter pilots dals aviuns ch’eran vegnids rapinads. L’exemplar da Mohammed Atta è vegnì chattà a la plazza d’aviaziun a Boston en ina tastga da viadi ch’era vegnida consegnada memia tard. En quest testament ch’era cumbinà cun ina ‹fibla per attentaders da suicidi› pon ins tranter auter leger: «Avra tes cor, beneventa la mort en num da Dieu (...) pertge che ti es be in curt mument davent da la buna vita perpetna e da la cumpagnia dals martirs.»

L’identitad da trais dals 19 attentaders ha pudì vegnir cumprovada cun agid da l’analisa ADN. 9 ulteriurs attentaders han pudì vegnir identifitgads indirectamain cun congualar las restanzas umanas cun l’ADN da tut ils passagiers che sa chattavan a bord dals aviuns rapinads.

Il 2002 ha il FBI publitgà ina documentaziun detagliada davart l’origin ed ils curs da la vita dals 19 rapinaders. 15 dad els eran burgais da l’Arabia Saudita. Tuts derivavan da famiglias bainstantas e respectadas d’orientaziun plitost seculara; els han pudì frequentar furmaziuns ch’als han qualifitgà per in studi a l’exteriur. Pir là èn els vegnids en contact cun predicaturs radical-islamics che propagavan il dschihad cunter il vest. Da lur ideologia faschevan part la cretta en ina conspiraziun mundiala dals gidieus, in maletg dal vest sco pussanza imperialistica che coloniseschia il mund islamic ed al umilieschia cuntinuadamain sco er in odi cunter l’ingiustia sociala chaschunada tras la globalisaziun. Dapi il 1996 vuleva Atta s’unfrir sco martir, trais onns pli tard er ses amis. L’emprim n’avevan els gnanc previs attentats da suicidi en il vest; la decisiun latiers è probablamain pir crudada suenter l’emprim contact cun in commember d’al-Qaida l’atun 1998.

Dapi il 1998 vivevan Atta, Jarrah, Alshehhi e Ramzi Binalshibh a Hamburg e faschevan part d’ina gruppa da students islamics ch’eran s’inscrits a l’Universitad tecnica Hamburg-Harburg. Tenor indicaziun da perditgas duain els avair planisà a partir da la primavaira 1999 las attatgas sin il WTC ed il Pentagon. Il november 1999 èn els viagiads en l’Afganistan ed èn sa scuntrads a Kandahar cun Bin Laden. Pervia da lur bunas enconuschientschas linguisticas ed abilitads tecnicas ha quel elegì els per exequir las attatgas; en ses champs da trenament èn els vegnids preparads ideologicamain e tecnicamain. Ils 18 da schaner 2000, curt avant il return a Hamburg, èn els sa declerads pronts e preparads per il martiri.

Il matg 2000 han Atta, Alshehhi e Jarrah retschet visums d’entrada en ils Stadis Unids. Damai ch’il visum era vegnì refusà a Binalshibh, ha Bin Laden definì sco ses substitut Hani Hanjour che studegiava en ils Stadis Unids. Fin il december 2000 han ils quatter absolvì a Florida ed Arizona ina furmaziun scursanida sco pilots d’aviuns da lingia ed han acquistà la licenza da pilotar aviuns a reacziun. Jarrah e Hanjour han er frequentà sgols d’exercizi cun aviuns pitschens en las regiuns da New York e Washington D.C. per sa famigliarisar cun las rutas da sgol, il traffic aviatic e la topografia. Tar inscunters cun Binalshibh la primavaira 2001 en l’Europa ha Atta retschet instrucziuns detagliadas da Bin Laden ed è vegnì a savair sco sulet ils singuls objects da las attatgas. El ha coordinà tut ils attentaders che Bin Laden aveva elegì e ch’eran arrivads l’avrigl 2001 en ils Stadis Unids. Atta duai er avair elegì ils 11 da settember sco termin per ils attentats e duai esser sa decidì per il Capitol sco object d’attatga enstagl da la Chas’alva ch’era pli grev da cuntanscher.

Incumbensaders

Osama bin Laden, fotografia dal 1997

Per eruir tut ils detagls davart ils attentaders e lur incumbensaders ha il FBI cuntinuà sur onns cun las investigaziuns, impundend per quest intent radund 7000 dals 11 000 emploiads. A basa dals indizis rimnads tras ils servetschs secrets ha la regenza dals Stadis Unids inculpà Osama bin Laden (1957–2011) d’avair inizià, dà l’incumbensa e cofinanzià las attatgas. Bin Laden sez ha beneventà las attatgas sco veglia da Dieu, ha dentant snegà a l’entschatta tutta participaziun. Il november 2001 ha l’armada americana chattà a Dschalalabad in video, en il qual Bin Laden discurra cun commembers da sia gruppa davart la planisaziun da las attatgas, numnond e ludond singuls dals attatgaders e declerond ch’el haja pir inditgà ad els ils objects d’attatga en ils Stadis Unids e ch’el n’avessi betg pensà che las turs dal WTC collabeschian dal tuttafatg. Er experts independents han analisà quest video ed èn arrivads a la conclusiun che Bin Laden stoppia avair gì enconuschientschas preliminaras areguard las attatgas.

Il mars 2002 han Ramzi bin asch-Schaiba e Khalid schaic Mohammed explitgà detagliadamain a l’emettur Al Jazeera la fasa da preparaziun da las attatgas. Quella è vegnida iniziada da Bin Laden ed ha durà radund diesch onns. A basa da discurs al telefon spiunads, transfers da daners e perditga èn ils Stadis Unids vegnids a la conclusiun che Khalid e Mohammed Atef sajan stads ils planisaders principals da las attatgas. Muhammad Haidar Zammar vala sco recrutader dals attentaders. Il 1999 ha Bin Laden selecziunà sez ils attentaders, ha finanzià l’execuziun dal plan ed incumbensà ils rapinaders da pli tard da sgular en ils Stadis Unids.

Che Bin Laden ha furmà il chau strategic da las attatgas è sa cumprova il prim da november 2004, trais dis avant la reelecziun da George W. Bush. En in messadi da video è Bin Laden sa drizzà a la populaziun americana ed ha explitgà cura e daco ch’el saja vegnì sin l’idea da commetter ils attentats. Ulteriuras attatgas da quest gener vegnian a suandar, sch’ils Stadis Unids na midian betg lur politica. Er en ulteriurs messadis ha Bin Laden relatà detagls davart la planisaziun da las attatgas. Sco motiv principal per quellas ha el inditgà il sustegn dals Stadis Unids per l’Israel e la politica israeliana envers ils Palestinais.

Uschespert ch’igl è stà enconuschent ch’al-Qaida haja inizià las attatgas dals 11 da settember 2001, han ils Stadis Unids proclamà publicamain da vulair tschiffar ses chau Bin Laden mort u vivent. Stgars diesch onns suenter las attatgas – betg pli sut president Bush, mabain gia sut president Obama – han schuldads americans fastizà Bin Laden en ses zup ad Abbottabad en il Pakistan (acziun Neptune’s Spear) ed al han fisilà.

Preistorgia

Gia dapi la Segunda Guerra dal Golf dals Stadis Unids cunter l’Irac il 1991 è la gruppaziun terroristica al-Qaida sa drizzada cunter «il vest» e sias valurs. Questa tenuta è anc vegnida rinforzada suenter il staziunament da militar american en l’Arabia Saudita. Ils Stadis Unids valevan sco il «Grond Satan» che protegia il «Pitschen Satan» (il stadi Israel). La finamira saja da supprimer la naziun islamica, da la divider, d’explotar sias ritgezzas e d’impedir l’uniun e l’expansiun da l’islam. Il vest saja populà da «nuncartents» e da «cruschaders» (gidieus e cristians). Da questa vista dals fatgs ha al-Qaida deducì il dretg da mazzar senza distincziun civilists e burgais da las pli differentas naziuns, tranter auter schizunt muslims sesents en ils Stadis Unids.

In’emprima emprova da vart d’al-Qaida da far diever d’aviuns sco bumbas dueva furmar il 1995 l’operaziun Bojinka a Manila; quella è dentant vegnida scuverta a temp ed ha pudì vegnir impedida. Daspera èn adina puspè vegnids attatgads edifizis americans cun material explosiv, per exempel il WTC il 1993, las ambassadas americanas en Kenya e Tansania (1998) u la nav da guerra USS Cole en il Jemen (2000). Ils Stadis Unids han reagì il 1998 sut president Bill Clinton cun attatgar champs d’instrucziun supponids en l’Afganistan ed ina fabrica d’armas da chemia supponida situada en il Sudan.

Ils 9 da settember 2001 – pia curt avant las attatgas en ils Stadis Unids – ha al-Qaida commess in attentat da suicidi sin il manader dals mudschaheddin en l’Afganistan, Ahmad Shah Massoud. Sinaquai han ils taliban – cun ils quals al-Qaida era allià – cumenzà in’offensiva cunter las truppas da Massoud staziunadas en la Val da Pandschschir.

Consequenzas

Emprimas reacziuns da vart dals Stadis Unids

Durant las attatgas sa trategneva president George W. Bush a Sarasota (Florida). El era gist preschent en ina lecziun da scola, cura che Andrew Card, da quel temp schef dal stab da la Chas’alva, al ha infurmà davart l’emprim e curt suenter davart il segund aviun ch’eran sgulads en il WTC: «In segund aviun ha tutgà la segunda tur. L’America vegn attatgada.» Sco quai ch’ils maletgs fatgs d’in team da televisiun ch’era preschent en stanza da scola mussan, è Bush restà tschentà ed ha anc suandà durant set minutas l’occurrenza da scola. Pir suenter è el sa scuntrà cun ses stab ed ha prendì curtamain posiziun davart il succedì. Alura è el sgulà cun l’Air Force One tar differentas basas da l’Air Force ed è arrivà vers las 19:00 uras a Washington D.C. en la Chas’alva.

A New York han parents desperads fermà ils emprims dis annunzias da spariziun vi da saivs da bloccada e paraids. Quests lieus èn sa sviluppads a lieus commemorativs spontans, suenter ch’ulteriuras persunas avevan cumenzà ad exprimer lur condolientscha cun fotografias, chandailas, brevs ed objects (giugarets per uffants sparids e.a.).

Bainprest hai er dà da tuttas sorts purschidas privatas u instituziunalas a favur da las unfrendas: donaziuns da sang, dimoras gratuitas en hotels, provediment medicinal e medicaments per persunas senza attest da dimora, infrastructura gratuita per inscunters da gruppas e.a.

Ils 24 da settember 2001 han varga 20 000 persunas prendì part d’in grond funeral ch’ha gì lieu en il stadion da football a New York e ch’è vegnì emess en l’entir pajais. Represchentants da differentas etnias e religiuns han commemorà communablamain ils defuncts e confirmà vicendaivlamain da vulair s’engaschar per la toleranza multiculturala che furmia in dals tratgs caracteristics da la metropola mundiala New York.

Igl èn suandads numerus concerts da benefizi e CDs, dals quals las entradas eran destinadas per sustegnair ils survivents dals attentats. Tranter ils fonds d’agid ch’èn vegnids creads aposta per las famiglias ed ils uffants pertutgads sajan numnads ils suandants: Coalition of 9/11 Families, Children of September 11th, New York Police and Fire Widows’ and Children’s Benefit Fund e New York Times 9/11 Neediest Cases Fund. A medem temp èn vegnidas fundadas dals pertutgads differentas gruppas d’agid a sasez.

Ils emprims dis suenter las attatgas èn tschients muslims, Arabs u persunas d’etnias che sumeglian arabs u portan turban (p.ex. sikhs) vegnids insultads, attatgads, smanatschas ed intgins schizunt mazzads. Plinavant hai dà attentats incendiaris sin edifizis islamics. President Bush ha sinaquai visità ils 17 da settember 2001 ina moschea, ha sentenzià questas attatgas, appellà da differenziar tranter l’islam ed il terrorissem e d’esser tolerant envers burgais dals Stadis Unids d’origin islamic.

Reacziuns da vart da la publicitad mundiala

Betg mo en ils Stadis Unids, mabain en tut il mund avevan milliuns persunas persequità directamain a la televisiun las attatgas dals 9 da settember. Sur plirs dis èn ils emetturs da televisiun e las medias sa deditgads quasi cumplainamain a quests eveniments da dimensiun apocaliptica. Quant fitg ch’ils maletgs or da l’America han perturbà la publicitad mundiala ed interrut per in mument il trot quotidian mussa gist il fatg ch’ils emetturs da televisiun n’han emess per intgins dis praticamain nagina reclama.

Blers umans en tut il mund han commemorà ils proxims dis las unfrendas da las attatgas en furma da minutas da silenzi e d’occurrenzas da malencurada. Ils regents d’ina gronda part dals stadis en tut il mund han tramess als Stadis Unids brevs da condolientscha.

Guerra cunter il reschim dals taliban en l’Afganistan

Schuldads americans en l’Afganistan

Ils 12 da settember 2001 ha il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas condemnà unanimamain las attatgas (resoluziun 1368) e concedì als Stadis Unids autodefensiun militara. Per l’emprima giada en si’istorgia ha er la NATO proclamà che quest’attatga cunter in da ses commembers saja da valitar sco attatga cunter tut ils partenaris d’allianza e pretendia perquai l’assistenza militara da l’entira NATO.

Ils 20 da settember 2001 ha president Bush exprimì avant il Congress en ina decleraziun extraordinaria da la regenza l’engraziament dals Stadis Unids per la solidaritad internaziunala ed ha fatg resortir en spezial «il fidaivel ami» Gronda Britannia. Alura ha el fatg responsabla per las attatgas la rait da terrur internaziunala al-Qaida sut Osama bin Laden. Dals taliban en l’Afganistan ha el pretendì l’extradiziun immediata da Bin Laden; cas cuntrari ha el annunzià «ina guerra cunter il terrorissem». A medem temp ha Bush prendì en protecziun la populaziun da l’Afganistan e reproschà a sia regenza da violar ils dretgs umans. Sa drizzond a tut las naziuns ha el sinaquai appellà da sustegnair ils Stadis Unids: «U che vus essas da nossa vart u da la vart dals terrorists». Medemamain ha Bush differenzià tranter l’islam ed il terrur en num dad Allah: el respectia la cretta dals muslims; al-Qaida sa chattia en ina posiziun che blasfemia er l’islam. Attatgas cunter muslims en ils Stadis Unids sco quai ch’ellas eran succedidas las davosas emnas ha el numnà in cumportament «nunamerican». Exponents da differentas partidas dals Stadis Unids han beneventà il pled da Bush. Il sustegn dal president en la populaziun è per part creschì sin la valuta da bundant 90 %.

Il minister da defensiun Donald Rumsfeld vuleva attatgar l’Afganistan il pli spert pussaivel. Il minister da l’exteriur Colin Powell ha percunter cuntanschì ch’ins ha l’emprim dà als taliban in ultimatum d’extrader Bin Laden ad in stadi ami islamic. Damai ch’ils taliban han refusà quai, ha l’armada dals Stadis Unids cumenzà a bumbardar ils 7 d’october 2001 posiziuns ed infrastructura dals taliban en l’Afganistan. Da trametter atgnas truppas han ils Stadis Unids exclus a l’entschatta. Entaifer l’Afganistan era sa furmada l’uschenumnada Allianza dal nord, in’uniun d’interess da differentas gruppaziuns politicas cun la finamira da liberar il pajais dals taliban. Sustegnida dals Americans ha quest’allianza occupà il november e december 2001 Kabul, Kunduz e Kandahar. Vers la fin da l’onn als èsi reussì da derscher il reschim da Mullah Omar. A Bin Laden èsi reussì da mitschar durant la Battaglia da Tora Bora. Supposiziuns ch’el saja sa trategnì dapi lura en la regiun da cunfin vers il Pakistan èn sa mussadas il 2011 sco falladas. A partir dal december 2001 han intgins stadis europeics sustegnì cun schuldada las ulteriuras missiuns da segirtad e da reconstrucziun en l’Afganistan.

Mesiras politicas a l’intern dals Stadis Unids

Sut il num Disaster Preparedness ha la regenza americana augmentà ils meds finanzials, il persunal e las cumpetenzas da la protecziun da catastrofas sco er da la segirezza da plazzas aviaticas e dal traffic en l’aria.

L’october 2001 ha vicepresident Dick Cheney ordinà als servetschs secrets da guntgir la lescha vertenta che scumandava investigaziuns da retagls senza disposiziun giudiziala. Ils 26 d’october 2001 è entrà en vigur l’USA Patriot Act ch’ha lubì a las instanzas statalas da surpassar ils dretgs dals burgais a favur d’investigaziuns cunter il terror. Questas mesiras cumpigliavan tranter auter: survegliar persunas suspectadas senza disposiziun giudiziala, spiunar ed arcunar conversaziuns al telefon ed e-mails, sa procurar infurmaziuns tar assicuranzas, bancas u patruns, arrestar ed exiliar persunas da l’exteriur senza stuair laschar verifitgar ils suspects tras ina dretgira.

Sinaquai èn vegnids arrestads fin il 2003 bundant 5000 persunas da l’exteriur, per gronda part giuvens umens muslims cun contacts en stadis arabs. 531 dad els èn vegnids bandegiads, auters èn vegnids tegnids a ferm fin 8 mais, ma nagin n’è vegnì accusà ed avess uschia pudì sa defender avant dretgira. Bain ha il Supreme Court declerà il 2004 ch’intginas da questas disposiziuns sajan incumpatiblas cun la constituziun, ma il 2006 ha il Congress tuttina prolungà 14 da las 16 disposiziuns da l’USA Patriot Act per in temp illimità. Sper il Ministeri per la protecziun da la patria cun 170 000 emploiads èn vegnidas fundadas da nov u reorganisadas 263 firmas da segirezza; 1200 organisaziuns statalas e 1931 firmas privatas s’occupan dapi lura cun la defensiun dal terrorissem.

Er auters stadis dal vest han rinforzà lur mesiras da segirezza, han relaschà restricziuns d’entrada en il pajais e schlargià la surveglianza da persunas. Il Cussegl europeic ha relaschà ils 21 da settember 2001 ina resoluziun cun la finamira da cumbatter e prevegnir al terrorissem en l’Europa.

Tractament da persunas suspectadas

Praschuniers a Guantánamo, ils 11 da schaner 2002

Durant la Guerra da l’Afganistan ed en rom d’ulteriuras investigaziuns ha l’armada dals Stadis Unids mess en fermanza radund 1000 persunas suspectadas da terrorissem, per gronda part da derivanza araba u asiatica. Questas persunas èn vegnidas transportadas en il champ d’internament Guantánamo Bay (Cuba), en la praschun militara Bagram (Afganistan) ed en auters champs ordaifer ils Stadis Unids. En quests champs èn las persunas suspectadas vegnidas isoladas dal tuttafatg dal mund exteriur ed èn vegnidas tegnidas a ferm sur onns senza accusaziun e senza publitgar lur identitad.

Giuridicamain ha la regenza dals Stadis Unids definì quests praschuniers sco ‹guerriers irregulars› per pudair guntgir dretg internaziunal vertent (p.ex. art. 4 da la Cunvegna da Genevra davart il tractament da praschuniers da guerra) e dretg american. Plinavant han spezialists d’inquisiziun da la CIA fatg diever tar intginas da las persunas suspectadas principalas da metodas sco privaziun da sien u waterboarding che valan tenor dretg internaziunal sco tortura. Quai ha adina puspè manà a protestas internaziunalas da vart d’organisaziun per la defensiun dals dretgs umans e da stadis alliads.

Las praticas da tortura e las proceduras excepziunalas a basa da dretg militar èn er vegnidas crititgadas a l’intern dals Stadis Unids. En ina sentenza dal 2008 è la regenza vegnida obligada da tractar ils praschuniers tenor ils standards da dretg americans. Il 2009 ha il minister da giustia Eric Holder annunzià che Chalid Scheich Mohammed ed auters instigaders supponids da las attatgas dals 11 da settember 2001 duain vegnir mess avant ina dretgira civila a New York. Process civils duain uschia remplazzar successivamain ils tribunals extraordinaris che l’anteriur president George W. Bush aveva laschà installar a Guantánamo.

Guerra da l’Irac

Il settember 2002 ha president Bush deducì dal cumbat cunter il terror il dretg dals Stadis Unids d’instradar culps preventivs (uschenumnada doctrina da Bush). La guerra cunter l’Irac, ch’ils Stadis Unids avevan en mira dapi il settember 2001, ha el empruvà da giustifitgar cun la collavuraziun supponida tranter il dictatur Saddam Hussein ed al-Qaida. En pli saja l’Irac en possess d’armas da destrucziun massiva, da las qualas il pajais possia e veglia far diever cunter ils Stadis Unids e cunter las truppas americanas staziunadas en l’Arabia Saudita.

La Germania, la Frantscha, la Russia e la China han refusà questa doctrina, la motivaziun per far guerra sco er l’atgna participaziun ad acziuns da guerra. Er il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas ha refusà il favrer 2003 da legitimar ina guerra. Sinaquai ha la regenza americana furmà ina ‹Coaliziun dals decidids›, da la quala er pajais da la NATO han fatg part (t.a. la Gronda Britannia). Il mars 2003 han ils Stadis Unids cumenzà la Guerra da l’Irac senza avair in mandat da las Naziuns unidas. La guerra ha manà a la cupitga da Saddam Hussein; igl èn dentant suandadas attatgas da terror d’in nov rom d’al-Qaida e d’autras gruppaziuns iracaisas ch’han durà sur onns. La supposiziun che l’Irac saja en possess dad armas da destrucziun massiva n’è betg sa verifitgada.

Relaziuns internaziunalas

Protestas d’adversaris da guerra a Londra il 2002

Politologs ed istoriografs na giuditgeschan las Guerras da l’Afganistan e da l’Irac betg be sco reacziun sin las attatgas dal 2001, mabain sco cuntinuaziun d’ina politica da l’exteriur unilaterala da vart dals Stadis Unids. Sco suletta superpussanza ch’haja pudì sa mantegnair suenter la fin da la Guerra fraida haja l’America cumenzà a realisar a partir dal 1995 in program neoconservativ cun la finamira da rinforzar l’atgna posiziun sco pussanza mundiala. Da questa politica haja er fatg part la guerra cunter ‹stadis da canagliaria› e la privaziun da la pussanza da reschims ostils per pudair schlargiar la pussanza dals Stadis Unids en l’Orient Central e l’Asia Centrala.

Las attatgas da terror dal 2001 hajan bain facilità la realisaziun da questa politica. Ma a lunga vista hajan las intervenziuns guerrilas dals Stadis Unids incità il conflict dal Proxim Orient e destabilisà anc pli fitg la regiun. A medem temp hajan ils Stadis Unids pers tras lur agir la solidaritad internaziunala ch’era sa manifestada suenter las attatgas. Politicamain saja l’autoritad da las Naziuns Unidas e dal dretg dal pievel vegnida destabilida e la relaziun tranter il vest ed il mund islamic saja sa stgirentada. Entaifer l’Uniun europeica è l’agir dals Stadis Unids vegnì sustegnì da singuls stadis e condemnà dals auters; quai ha manà a foss ed engrevgià ils ulteriurs pass vers ina politica da l’exteriur e militara unitara da l’Europa.

Commemoraziuns

Mintg’onn ils 11 da settember vegn sa regurdà da las unfrendas da las attatgas cun festas commemorativas a New York, al Pentagon ed a Shanksville. A New York vegnan per regla prelegids tras parents ils nums da las 2791 unfrendas en urden alfabetic. Da questa commemoraziun prendan mintgamai part politichers da num. Sin giavisch dals parents da las unfrendas vegn desistì d’allocuziuns; enstagl vegnan prelegids texts litterars u istorics. La notg marchescha in’installaziun da glisch, il Tribute in Light, mintgamai la posiziun da las duas anteriuras turs dal WTC.

Il matg 2014 ha president Obama inaugurà a New York al lieu da l’anteriur WTC il National September 11 Memorial & Museum. Tar il monument commemorativ cun num Reflecting Absence sa tracti da dus batschigls d’aua ch’inditgeschan l’anteriur fundament dals dus sgrattatschiels. En il pavigliun cun museum vegn preschentada a moda cumplessiva l’istorgia da las attatgas dals 11 da settember 2001.

Reconstrucziun

Il plazzal dal One World Trade Center il fanadur 2013

Sper las duas turs principalas dal WTC èn tschintg ulteriurs edifizis vegnids destruids dal tuttafatg (tranter auter il WTC 7 vischinant e quatter staziuns da la metro). 23 bajetgs èn vegnids donnegiads talmain ch’ins als ha stuì disfar pli tard (tranter auter il Deutsche Bank Building e la Fitterman Hall). Numerus auters edifizis ch’eran vegnids donnegiads han ins pudì refar.

Al lieu da la fora nua che sa chattava l’anteriur WTC – numnada suenter las attatgas Ground Zero – han ins construì dapi l’avrigl 2006 il One World Trade Center, concepì da l’architect David Childs. Il matg 2013 ha il nov sgrattatschiel – il pli aut en l’emisfera vest – cuntanschì si’autezza finala da 541,3 meters. Quest’autezza correspunda a 1776 pes tenor la mesira americana e simbolisescha uschia la proclamaziun da l’independenza americana l’onn 1776. In emprim sboz dal nov edifizi aveva skizzà l’architect Daniel Liebeskind. Differentas propostas da realisaziun èn lura dentant vegnidas refusadas da la populaziun da New York, damai ch’ellas eran pli bassas che las anteriuras turs e parevan memia pauc spectacularas. Sper il nov One World Trade Center vegnan erigids trais ulteriurs edifizis (Two World Trade Center, Three World Trade Center e Four World Trade Center).

Process ch’èn resultads da las attatgas

Procedura penala

Dapi ils 11 da favrer 2008 èn Chalid Scheich Mohammed, Ramzi Binalshibh, Ali Abdel Asis Ali, Mustafa Ahmed al-Hausaui e Walid bin Attasch avant dretgira en ils Stadis Unids en connex cun las attatgas terroristicas dals 9 da settember 2001. La procedura penala cunter in ulteriur accusà è vegnida sistida il 2008.

Gia il schaner 2007 era vegnì sentenzià Mounir al-Motassadeq ad in chasti da detenziun da 15 onns. Suenter in process da plirs onns aveva la dretgira declerà el culpaivel d’avair preparà sco commember d’al-Qaida las attatgas da terror.

Procedura civila

Il settember 2012 è vegnì admess en ils Stadis Unids il plant da la World Trade Center Properties LLC cunter l’American Airlines e l’United Airlines. L’organisaziun accusadra rinfatscha a las duas societads aviaticas d’avair negligì las controllas da segirtad. Tras quai ch’ellas hajan pussibilità a 19 terrorists d’entrar adascus en ils aviuns, portian ellas ina cunresponsabladad giuridica per la destrucziun da las turs. Curt avant las attatgas aveva la World Trade Center Properties LLC prendì a fit ils sgrattatschiels per 99 onns. La perdita materiala che vegn fatga valair avant dretgira munta a 2,8 milliardas dollars.

Consequenzas economicas

A curta vista n’han las attatgas dals 11 da settember 2001 betg influenzà a moda fitg negativa il curs da las aczias a la Wall Street. Percunter ha la crisa finanziala a partir dal 2007 tutgà fitg ferm New York: tranter il 2000 ed il 2010 èn idas a perder bunamain 20 % da las plazzas en la branscha da finanzas. Quest trend negativ era dentant gia sa fatg valair en il decurs dals onns 1990, uschia che las attatgas dal 2001 furman be in motiv tranter numerus auters.

Examinaziun dals motivs

Cumportament da las autoritads americanas

Rapport da la Cumissiun 9/11

Il 2002 ha ina cumissiun communabla dal Senat e da la chombra dals represchentants dals Stadis Unids preschentà in rapport da 832 paginas davart ‹Las activitads dals servetschs secrets avant e suenter las attatgas dals 11 da settember 2001›. Medemamain il 2002 è cumparì in rapport davart l’organisaziun e direcziun dals pumpiers a chaschun da las acziuns da salvament a New York. A basa da quests rapports èn suandadas diversas restructuraziuns organisatoricas.

Cunter la resistenza da la regenza dals Stadis Unids ha la chombra dals represchentants installà l’atun 2002 in’ulteriura cumissiun d’inquisiziun parlamentara. Il 9/11 Commission Report ch’è cumparì il fanadur 2004 preschenta minuziusamain la preistorgia d’al-Qaida dapi il 1988, ils eveniments dals 11 da settember 2001 e las reacziuns da las autoritads dals Stadis Unids. Quest rapport ha scuvert sbagls gravants areguard las controllas a las plazzas aviaticas, ha rendì attent a proceduras ed ierarchias cumplitgadas ch’han impedì che la NORAD possia intervegnir a temp, ha mussà ch’il FBI ha tralaschà da dar vinavant infurmaziuns brisantas davart persunas persequitadas a la CIA ed ha mussà che la regenza da Bush sutvalitava la situaziun da smanatscha. Ina da las consequenzas da questas enconuschientschas è stada la fundaziun dal Ministeri per la segirezza interna.

Motivs fisicals per la sballunada da las turs

L’autoritad naziunala per la protecziun da catastrofas FEMA ha intercurì il 2002 la segirezza dals edifizis e problems da la tecnica da construcziun dal WTC che pudessan avair chaschunà il collaps da las duas turs. Suenter che numerus experts han crititgà che quest rapport saja manglus, ha il National Institute of Standards and Technology (NIST) preschentà il 2005 ils resultads d’examinaziun extendidas, a las qualas bundant 300 scienziads han collavurà. Er da vart independenta èn vegnids publitgads numerus artitgels e schizunt realisadas simulaziuns autenticas. Questas lavurs mussan ch’ils aviuns avevan destruì ina cumpart tranter sis e 17 da las 47 pitgas purtantas da mintga edifizi. En cumbinaziun cun ils brischaments cuntinuants a l’intern da las turs è in collaps stà uschia inevitabel.

Ragischs socialas, economicas e politicas da las attatgas

George W. Bush cun il primminister israelian Ehud Olmert

Davart las ragischs pli profundas dal terror islamic datti diversas teorias. Models d’explicaziun ‹antiimperialistics› fan responsabla en spezial la politica dal vest (Stadis Unids ed Israel) en il Proxim Orient per la gritta e la radicalisaziun da blers muslims. In’autra teoria vesa ils eveniments sco consequenza tardiva d’ina politica da l’exteriur durant la Guerra fraida ch’haja mess ils fallads accents: Il sustegn dals mudschaheddin en l’Afganistan dapi il 1980 haja bain gì l’intent da franar l’expansiun sovietica, ma haja a lunga vista sustegnì militarmain, finanzialmain e logisticamain quellas forzas che duevan la finala sa drizzar sut Bin Laden cunter ils Stadis Unids sez (uschenumnà effect da Blowback).

Intellectuals da la sanestra sco Noam Chomsky u activists per ils dretgs umans sco la Inda Arundhati Roy rendan plinavant attent al fatg ch’ils stadis industrials dal vest hajan realisà ina globalisaziun unilaterala ed uschia disditg areguard ils problems da la povradad mundiala. Quest svilup haja promovì il terror en regiuns dischavantagiadas.

Ord vista social-culturala vegn il fenomen da l’uschenumnà terrorissem islamic interpretà sco resistenza cunter la modernisaziun culturala en ils pajais d’origin correspundents. Structuras ed ideologias tradiziunalas hajan cumenzà a sa dissolver. Quai mainia a malsegirezzas che vegnian cumpensadas cun s’orientar pli ferm a las atgnas ragischs (p.ex. salafissem) e che vegnian vividas ora en il cumbat terroristic cunter il vest. Tras las attatgas spectacularas en il center dal mund dal vest hajan ils auturs dal delict vulì demonstrar a moda simbolica ch’ils ‹Gidieus e cruschaders› sajan vulnerabels. Questa perspectiva interpretescha l’ideologia dals terrorists sco ‹faschissem islamic› ed accentuescha sia cumponenta antisemitica.

Teorias da conspiraziun

Areguard las attatgas dals 11 da settember èn sa sviluppadas numerusas teorias da conspiraziun. Questas teorias emprovan da cumprovar che la regenza e/ni ils servetschs secrets dals Stadis Unids hajan prendì en cumpra sapientivamain las attatgas u schizunt inscenà sez quellas. Sper experts da la FEMA e dal NIST cuntradin er scienziads independents a questas tesas.

Recepziun artistica

Ils eveniments dals 11 da settember han chattà in grond resun en tut las spartas d’art. Igl èn cumparids romans, en ils quals ils protagonists vegnan involvids en las attatgas, maletgs e sculpturas tractan la tematica e numerus films dramatics e documentars s’avischinan en ina moda u l’autra al tema.

Er en la musica han numerus artists rendì tribut a las unfrendas da las attatgas, tranter auter Bruce Springsteen, Sting, Michael Jackson e Paul McCartney (ch’è sez daventà perditga dals eveniments a New York). L’imni inuffizial da l’elavuraziun da las attatgas è daventà Only Time dad Enya. Questa chanzun è vegnida duvrada da numerus emetturs da televisiun per accumpagnar en lur documentaziuns ils maletgs dramatics dals 11 da settember.

Litteratura

Decurs

• Stefan Aust, Cordt Schnibben (ed.): 11. September 2001. Geschichte eines Terrorangriffs. Deutscher Taschenbuchverlag, 2003, ISBN 3-423-34026-6.

Consequenzas

• Michael Butter, Birte Christ, Patrick Keller (ed.): 9/11. Kein Tag, der die Welt veränderte. Schöningh, Paderborn 2011, ISBN 978-3-506-77097-4.
• Bernd Greiner: 9/11. Der Tag, die Angst, die Folgen. C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-61244-2. (Recensiun).
• Hans Vorländer: Politische Kultur: ‹Rallye round the Flagge der Vereinigten Staaten›. Die USA nach dem 11. September, en: Peter Lösche (ed.): Länderbericht USA. Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur. Bundeszentrale für politische Bildung BpB, 5. ed. Bonn 2008 ISBN 978-3-89331-851-3 p. 196–236.

Motivs, context politic

• Lawrence Wright: Der Tod wird euch finden. Al-Qaida und der Weg zum 11. September. (2006) 5. ed., Deutsche Verlagsanstalt, Minca 2007, ISBN 3-421-04303-5.
• Tore Bjorgo (ed.): Root Causes of Terrorism: Myths, Reality and Ways Forward. Taylor & Francis, 2005, ISBN 0-415-35149-9.
• Michael Bothe: Der 11. September – Ursachen und Folgen. Winter, Heidelberg 2003, ISBN 3-8253-1546-0.

Singuls aspects

• Helga Embacher, Margit Reiter: Europa und der 11. September 2001. Böhlau Verlag, Vienna 2011, ISBN 978-3-205-78677-1.
• Clément Chéroux: Diplopie. Bildpolitik des 11. September. Konstanz University Press, Constanza 2011, ISBN 978-3-86253-007-6.
• Brian A. Monahan: The shock of the news. Media coverage and the making of 9/11. New York University Press, New York e.a. 2010, ISBN 0-8147-9554-4.

Colliaziuns

 Commons: Attatgas da terror dals 11 da settember 2001 – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Decurs

• Complete 911 Timeline (cooperativeresearch.org; englais)
• Rapport da la cumissiun 9/11, fanadur 2004 (PDF, englais)

Motivs per il collaps

• NIST Disaster Studies on 9/11 (englais)
• 911 Digital Archive.org

Reacziuns

• TelevisionArchive: A library of world perspectives concerning September 11th, 2001 (englais)
• Portal d’infurmaziun: 10 Jahre 11. September 2001 (tudestg)

Consequenzas

• Bilanzierende Konferenz zum 10. Jahrestag der Terroranschläge des 11. Septembers mit Fokus auf die transatlantische Perspektive
• Analisa da las consequenzas politicas a l’intern ed a l’exteriur

Commemoraziuns

• Glista commemorativa cun las unfrendas da las attatgas dals 11 da settember (englais)
• Pagina dal museum e dal monument commemorativ a New York

Documents audiovisuals

• Dossier tematic da SF Wissen
• The Nine Eleven Attacks, National Geographic Channel (2009, multimedia, intervistas)
• Phoenix-Bibliothek: Anschläge am 11. September 2001 part 1, part 2, part 3, part 4
• authentichistory.com: Archiv audiovisual davart ils eveniments dals 11 da settember 2001