Questa pagina è scritta en puter.

Brunate (Brünàa in lumbard) es üna vschinauncha taliauna in Lombardia, Provinza da Com. Ella es abiteda da 1.794 persunas.[1] Ella es nota pella presenzcha da nombrosas villas da stil eclettic e Liberty, pella funiculera chi la lia a Com e per sias zonas panoramicas, chi l'haun fat guadagner il nom "Balcone sulle Alpi" ("Balcon süls Alps").

Brunate
Panorama da Brunate
Panorama da Brunate
Vappa
Vappa da Brunate
Vappa da Brunate
Stedi Italia
Regiun Lombardia
Provinza Com
Coordinatas 45°49'0"N; 9°6'0"E
Otezza 715 meters
Surfatscha 1,96 kilometers quadrats
Abitants 1.786(31 dicember 2013)
Densited 915 abitants per kilometer quadrat
Vschinaunchas cunfinantas Blevio e Com
Numer postel 22034
Nom dals abitants Brunatesi
Sench protectur Sant Andrea l'Apostel
Di da festa 30 november

Geografia dal lö modifitgar

Territori modifitgar

Il territori da la vschinauncha da Brunate as chatta i'ls Prealps lombards, precis i'l u.d. "Triangolo Lariano", ad ün'otezza traunter 562 e 1027 meters (localited CAO). La vschinauncha da Brunate da nom e da pom es ad ün otezza da 715 meters, suot il cuolm dal Monte Tre Croci, illa vart sud da la muntagna svessa. Il terrain, inua ch'ad es construida Brunate, es caltschinus, ma la presenzcha da morenas d'ablaziun l'ho fertiliso.[2]

Ün poch pü suot la vschinauncha es que üna pitschna planüra ota (la localited Piani di Brunate), chi es lieda a la cited veglia vi da üna via stretta a serpentinas inaugureda als 15 gün 1935.[3]

Il territori cumünel es pelpü cuviert da gods; ils bös-chs ils püs preschaints sun l'ascher, il fraischen, il pign, il vduogn, il ruver, la robinia, il chastagner e'l fo.[4]

Ovas ed ovels sun quasi del tuot absaint, ma a do bgeras funtaunas: la pü renumneda es la Fonte Pissarottino, inua ch'as chatta ün dals lös panoramics ils püs bels da Brunate süls Alps e'l lej da Com

Fracziuns modifitgar

La vschinauncha da Brunate da nom e da pom es la cited veglia, chi s'ho sviluppeda als peis da la clostra da Sant Andrea, de la quela hoz es resteda be la baselgia. I'l territori cumünel da Brunate do que eir oters centers abitos:

  • San Maurizio, chi es als peis dal cuolm dal Monte Tre Croci; cò do que la baselgia da San Maurizio e'l "Faro Voltiano";
  • CAO (chi voul dir "Club Alpino Operaio"), chi as chatta a la fin da la via chi da San Maurizio maina a la senda da la Crasta dal "Triangolo Lariano"; cò do que il pitschen sanctuari da Santa Rita;
  • Nidrino, zona residenziela ad ovest da la cited veglia, chi s'ho sviluppeda principalmaing illa seguonda mited dal 20. tschientiner; cò do que il center da sport;
  • Piani di Brunate, sülla planüra ota chi es suot la cited veglia; cò do que la pitschna baselgia dal "Sacro Cuore di Gesù" ("Sench Cour da Jesus");
  • Carescione, pochas chesas traunter la localited Piani di Brunate e'ls binaris da la Funiculera Com-Brunate;
  • Laghetto, illa vart est dal territori cumünel, chi ho quist nom pervi d'ün pitschen lej chi daiva l'ova al lö inua ch'ün faiva altschiva. Il prüm gnit il lej cuvert (1939) e zieva svudo (1975), per ch'a gniss construieu ün parkegi. Cò do que la caserna dals Carabinieri.

Clima modifitgar

Brunate ho un clima tipic da mited muntagna. Las steds sun fras-cahs e suvenz cun vent; la temperatura, chi nun es squasi mê pü cu 25 gros a la sumbriva, favurisescha l'arrivi da turist, chi vegnan da las chodas citeds per as frader. Ils invierns sun fraids cun frequaintas naiveras (var 50 centimeters illa cited veglia e 1,50 meters illa localited CAO); tuottüna nu vegn la vschinauncha isoleda da la naiv, perque cha la Funiculera Com-Brunate funcziunescha eir cur ch'a naiva.

Origen dal nom[5] modifitgar

L'origen dal nom "Brunate" es fich incert; que sun trais ipotesas:

  • "Brunate" vegn da Prunear, chi voul dir "vschinauncha naschida traunter ils prüners";
  • "Brunate" vegn dal pled celtic Brunear, chi voul dir "muntagna ad est";[6]
  • "Brunate" vegn dal pled tudas-ch Brunnen, chi voul dir "funtauna"; que es probabel pella presenzcha da bgeras funtaunas sül territori (scu la già citeda "Fonte Pissarottino").

Istorgia modifitgar

 
Funiculera Com-Brunate

Las prümas notizchas sülla vschinauncha sun dal 1240;[7] zieva ün tschientiner gnit fatta sü la clostra da Sant Andrea. Zieva quel mumaing füt Brunate cugnuoschieu scu ün lö religius, isolo e da greiv access.

Als 1817 gnit fatta üna senda, chi lia auncha hoz Com cun Brunate. Zieva bger temp gnitttan construidas las duos strettas vias (l'üna da Com, l'otra da Tavernerio), dals quels hoz fo que adöver per ir a Brunate cun l'automobil.[8]

Traunter ils 19. e 20. tschientiners dvantet Brunate ün lö da vacanzas surtuot pellas famiglias milanaisas benestants, chi fettan sü bgers villas liberty; vi per quels ans eira que eir ün Kursaal, chi füt in activited fin la Seguonda Guerra Mundiela.

Als 11 november 1894 gnit construida la funiculera, chi da Com vo fin Brunate.

Als 1943 dvantet Brunate üna fracziun da Com; zieva üna petiziun populera, dvantet'la danövmaing üna vschinauncha politica als 1947.[9][10]

Hoz vegnan a Brunate main turists cu in passo, surtut dals USA e dal Giapun, chi vegnan a vzair il panorama bellezzas: a po vzair, vi pellas bellas oras, las Alps (surtuot il Monte Rosa) e la Planüra Padana.

Vi per ün uorden dal President da vschinauncha,[11] zieva'ls 1. marz 2008 nu po que gnir a Brunate da las set a las vainch cun las maschinas, chi sun pü largias cu 1,84 meters u chi haun il diameter da lur roudas pü grand cu 73 centimeters. Quist uorden, contestedas da hoteliers e commerzchants dal lö, voul impedir l'acces a Brunate da maschinas memma grands pellas vias strettezzas da la vschinauncha: pelvaira es la Funiculera Com-Brunate il mez da transport il pü cusglio per ir a Brunate, eir per cha illa vschinauncha do que pochas plazzas da parker.

Vappa[12] modifitgar

La vappa da Brunate es ün s-chüd samnitic, cun sura üna curuna da tuors e suot ün ram d'urbeja a schnestra ed ün ram da ruver a dretta. Il s-chüt es partieu da l'ot a schnestra al bass a destra vi da üna fascha blov cun trais stailas melnas; la vart in ot a dretta es cotschna cun ün sulagl mellan cun una fatscha umauna; la vart in bass a schnestra es grischa cun trais muntagnas verdas (quella centrela es il Monte Tre Croci) e'l lej a lur peis.

Quista vappa gnit utiliseda dal cumanzamaint dal 20. tschientiner e gnit bgeras voutas müdeda; als 1973 dvantet'la la vappa ufficiela da la vschinauncha da Brunate tres ün decret dal President da la Republica.

Als 1990 cumparit süllas chartas ufficielas da la vschinauncha un oter tip da vappa, simil a la vappa ufficiela, ma da culur naira ed alva e culla fuorma da guotta messa al cuntrari.

Evoluziun da la populaziun modifitgar

Al prüm censiment da la populaziun fat in Italia (1861) vaiva Brunate 291 abitants; daspö quel an es la populaziun creschida in möd reguler fin als 1936, cur cha Brunate eira abiteda da 845 persunas.[13]

Traunter ils 1936 e'l 1951 sun ils abitants da Brunate aumentos dal 117,46% (da 845 a 1.861).[14] Principalmaing sun duos las radschuns da quist grand augment da la populaziun: l'augment d'iffaunts naschieus zieva la guerra e l'immigraziun da glieud, chi gniva specialmaing dal Süd Italia per chatter plazzas da lavur a Brunate, chi nu manchaivan in quel temp.[15]

Zieva ans, düraunt ch'ils abitants sun ün poch diminuieus, dal censiment dal 2001 al 2008 ho la populaziun da Brunate cumanzo danövmaing ad augmenter (da 1.730 a 1.794).[16] Ad es ün egen fat per üna vschinauncha da montagna, ma que es sto pussibel per ch'ella es poch luntauna da Com, cha ün po ragiundscher in be 7 minuts culla funiculera.

L'augment dals abitants da Brunate es avegnida per l'arrivi da bgeras persunas, chi vegnan da l'ester (specialmaing da la Rumania, dal Maroc, da El Salvador, da l'Ucraina e da la Tirchia) e chi hoz lavuran principalmaing illas pitschnas impraisas da fabrica da Brunate ed illas villas scu famagls.

Al 31 dicember 2010 ho Brunate 162 abitants esters, 116 dals quêls vegnan da stedis chi nu faun part da l'Uniun europeica.[17]

Economia modifitgar

Agricultura modifitgar

I'l passo l'agricultura es steda fich importanta pell'economia da Brunate: las cultivaziuns as chattaivan illa localited Laghetto, sün terrassas artificielas; ün cultivaita tuot las sortas da verdüra, ma na ils ardöffels, poch adattos per il tip da terrain da Brunate.[18] Ad eiran fich renumnedas las cultivaziuns da tschiguollas. Impü a Brunate gnivan cultivos ils chastagners da früt.[19] Daspö la Seguonda Guerra mundiela gnint las cultivaziuns da verdüras e chastagners abandunedas dal tuot; hoz sun las terrassas cuviertas da robinias.[20]

Industria modifitgar

A Brunate nu sun mê existidas fabricas. Percunter daivan que chevas da sabgia, da crappa (pellas terrassas da cultivaziun) e d'arschiglia (pellas tevlas dal tet). Eir quistas activiteds gnint abandunedaz daspö la Seguonda Guerra mundiela.[21]

Artischanedi modifitgar

Pella presenzcha da grands gods eira sviluppo a Brunate l'artischanedi dal lain: dal chastagner faisaivan que portas e fnestras, dal fraischen la mobiglia e da l'uolm (bös-ch hoz svanieu a Brunate) las aissas da bloc pels bachers.[22]

Uossa poch sun quels, chi faun il falegnam; hoz sun las firmas d'artischanedi pella megldra part pitschnas impraisas da fabrica.

Turissem modifitgar

In generel modifitgar

Eir scha la crisa zieva la Seguonda Guerra mundiela vaiva fich diminuieu l'arrivi dals turists, es l'economia da Brunate fundeda principalmaing sül turissem. Uossa nun do que pü ils grands hotels fats sü al cumanzamaint dal 20. tschientiner,[23] ma pitschens hotels, bed & breakfast ed ustarias, chi faun ils trats dal lö (rost, salvadschina e pulenta).

Las sendas modifitgar

 
Mass erratic, ch'ho nom Sasso del Lupo ("Crap dal Luf")

Brunate es renumneda eir, per ch'ella es il punct da partenza da numerosas sendas; particulermaing sun que da remarcher duos sendas:

  • la Strada Regia ("Via dal raig"), senda inaugureda als 2006 zieva sia messa in uorden; ella cumanza tres il Champ da sport da via Nidrino e vain a Bellagio percuorrand sendas a mezza costa. Quista via, da la quêl as faiva adöver per ir illas vschinaunchas da la vart est dal Lej da Com, aunz cha la nouva via gnit construida, permet da vzair monumaints natürels scu ils mass erratics ed aclas bellezzas;
  • la Dorsale del Triangolo Lariano (via da crasta dals muots traunter ils lejs da Com e da Lecco), chi po gnir parcuors a peis u culla mountain bike fin Bellagio e chi fo vzair panoramas bellezzas sul lej da Com e sün tuot que d'intuorn.

Persunas renumnedas modifitgar

Monumaints ed oters lös interessants modifitgar

Las principelas attraziun turisticas da Brunate sun:

  • la Funiculera Com-Brunate, inaugureda als 11 novembre 1894, chi lia Brunate a la cited da Com in 7 minuts; tar la staziun da Brunate po que vzair la granda sala dallas maschinas, chi faun funcziuner la funiculera;
  • las numerusas Villas Libery ed eclettics, chi as chattan surtut illas vias Pissarottino, Roma, A. Pirotta e G. Scalini;[24]
  • la cited veglia, caracteriseda da vias strettezzas, chi rampchan sül muot, tagliedas da la via P. e M. Monti, via maistra dalla cited veglia;
  • la baselgia da Sant Andrea (piazza della Chiesa), las prümas notizchas da la quela sun dal 13. tschientiner, insembel a la clostra chi era sper ella, uossa demolida; ella fut amplieda bgeras voutas, l'ultima traunter ils 1914[25] e'ls 1927 (cur cha la seguonda fatscheda gnit construida)[26] ed i'l intern do que picturas murelas fattas da la famiglia Recchi da Com als 17. tschientiner, chi represchentan ils Sants Andrea, Maurizi, Ignatius da Loyola, Michel, Baltramieu e la beeda Maddalena Albrici, schef da la veglia clostra da Brunate;[27]
  • la baselgetta da la Madonna di Pompei, illa cited veglia (traunter las vias P. e M. Monti ed A. Manzoni);
  • la baselgia dal Sacro Cuore di Gesù (via ai Piani), illa localited Piani di Brunate, immez a bös-chs da pign; sper ella es que ün pitschen clucher;
  • la baselgia da San Maurizio, illa localited cun listess nom (via G. Scalini);
  • il sanctuari da Santa Rita, illa localited CAO (via alle Colme);
  • il Faro Voltiano, tuor ota 29 meters fatta sü als 1927, sül cuolm dal Monte Tre Croci, per celebrer il tschientiner da la mort dal renumno scienziat da Com Alessandro Volta. Da la saira a la damaun fo quista tuor üna glüsch verda, alva e cotschna;
  • ils panoramas, pel quêls Brunate es steda definida "il Balcone sulle Alpi" ("il Balcun süls Alps"). A paun vzair ils meglders panoramas a la fin da la via Pissarottino, sül Piz Belvedere (tres via A. Pirotta), in piazza A. Bonacossa e sül "Faro Voltiano".

Manifestaziuns modifitgar

Vi pella sted do que a Brunate fich evenemaints da cultura (concerts, referats, lectüras, films), chi haun lö in l'Auditorium da la nouva Biblioteca cumünela, inaugureda als 28 october 2006. Oters manifestaziuns da musica haun lö i'ls curtins da las villas ed illa cited veglia.

Üna vouta eira Brunate renumneda pella "Festa del Narciso" ("Festa da la Narcissa"), flur chi d'eira tipic dals pros da la vschinauncha. Ella gnit organiseda la prüma vouta als 1936; zieva dvantet sia nom "Brunate in fiore" ("Brunate in flur",1966) e "Armonie fiorite" ("Armonias da fluors", 1967). L'ültima vouta da quista festa füt als 1973.[28]

Oters manifestaziuns renumnedas sun:

  • il campiunedi da ballapè traunter las fracziuns da Brunate, chi ho lö la prüma mited da lügl tar il center da sport dal Nidrino;
  • "Cammin'Art", exposiziun d'ouvras artisticas traunter Brunate e San Maurizio, chi ho lö la seguonda e terza fin d'eivna da settember;
  • la Festa da San Maurizio, tipica festa da vschinauncha, chi ho lö la terza dumengia da settember illa localited da listess nom;
  • la processiun da Sant Andrea (30 november); in quist'occasiun mettan il abitants da Brunate chandailas our da lur fnestras.

Administraziuns da la vschinauncha dal 1860[29] modifitgar

Perioda Nom Funcziun
1860-1866 Giovanni Monti President da vschinauncha
1866-1872 Francesco Monti President da vschinauncha
1872-1884 Antonio Monti President da vschinauncha
1884 Giuseppe Pedraglio President da vschinauncha
1884-1915 Antonio Baserga President da vschinauncha
1915-1926 Angelo Zannini President da vschinauncha
1926-1927 Eugenio Levati Cumissari dal Prefet
1927 Candido Luciano Marchini Cumissari dal Prefet
1927-1930 Federico Lo Monaco Cumissari dal Prefet
1930-1940 Giuseppe Grippa Podested
1940-1943 Luigi Aliverti Cumissari dal Prefet
1943-1947 Fracziun da Com
1947-1948 Giuseppe Russo Cumissari dal Prefet
1948-1949 Enrico Ghezzi President da vschinauncha
1949-1952 Luigi Silo President da vschinauncha
1952-1959 Gabriele Giussani President da vschinauncha
1959-1960 Camillo Bianchi Fetuccia President da vschinauncha
1960-1963 Carlo Fontana President da vschinauncha
1963-1964 Antonio Noseda President da vschinauncha
1964-1970 Camillo Bianchi Fetuccia President da vschinauncha
1970-1975 Socrate Meconcelli President da vschinauncha
1975-1984 Giovanni Bernasconi President da vschinauncha
1984-1995 Angelo Doneda President da vschinauncha
1995-1999 Francesco Bianchi Fetuccia President da vschinauncha
1999-2009 Darko Pandakovic President da vschinauncha
daspö 2009 Davide Bodini President da vschinauncha

Sport modifitgar

A Brunate do que il center da sport illa localited Nidrino, chi es tuottadi in stedi da restructuraziun. El ho üna plazza da ballapè per equipas da ündesch giuveders, üna da tennis ed üna da gimnastica; zieva la messa a növ daro que eir üna plazza cuverta da ballapè a tschinch giuveders.[30]

A Brunate do que üna equipa amaturiela da ballapè, chi ho nom "ASD Brunatese".

Bibliografia modifitgar

  • Ercole Casnati, Brunate, Com, 1967
  • Cecilia De Carli, Brunate tra Eclettismo e Liberty, Brunate, 1985
  • Divers autuors, La Lombardia paese per paese, Firenza, 1991
  • Ercole Casnati, Brunate dentro, Brunate, 1994
  • Ercole Casnati, "Pro Brunate" in centenario, Brunate, 1995
  • Comunità Montana Triangolo Lariano, Guida alla scoperta del Triangolo Lariano, Canzo, 2004
  • Darko Pandakovic/Martina Viganò, Il bosco insegna, Milan, 2004

Colliaziuns modifitgar

Funtaunas modifitgar

  1. Numer dals abitants als 31 dicember 2011 (Uffizi da Stedi Civil)
  2. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 44
  3. E. Casnati, Brunate dentro, p. 36
  4. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 46
  5. Funtauna: Pro Brunate
  6. Conguela il pled celtic Brig, chi significhescha "crasta", chi es origen da nom d'otras cited taliaunas scu Brescia u Breno u eir da la localited Brè illa vschinauncha da Lugano: tuot quists lös s'haun sviluppo sün crastas uschè scu Brunate
  7. als 5. tschientiner a.C. eira la zona da Brunate abiteda da pievels celtics nomads: da cò forsa l'origen dal nom da "Brunate" (vzair la secziun "Origen dal nom")
  8. E. Casnati, Brunate
  9. La petiziun firmedas dal pievel da Brunate as chattan i'l archiv cumünel
  10. E. Casnati, Brunate
  11. Ordinaziun n. 1100 dals 18 favrer 2008
  12. E. Casnati, Brunate dentro, pp. 20-21
  13. Funtauna: ISTAT
  14. Funtauna: ISTAT
  15. Funtauna: Uffizi da Stedi civil
  16. Funtauna: Uffizi da Stedi civil
  17. Funtauna: Uffizi da Stedi civil
  18. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 92
  19. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, pp. 44-46
  20. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 93
  21. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 93
  22. D. Pandakovic/M. Viganò, Il bosco insegna, p. 92
  23. Als 1958 a Brunate daiva que 15 hotels (E. Casnati, Brunate dentro, p. 46); hoz do que 4 hotels e 2 bed & breakfast
  24. Conguela C. De Carli, Brunate tra Eclettismo e Liberty
  25. Il prüm crap gnit mis als 30 avrigl 1914 culla presenzcha da l'uvas-ch da Com Alfredo Archi; E. Casnati, Brunate dentro, p. 29
  26. E. Casnati, Brunate dentro, p. 29
  27. Pagina Brunate, in La Lombardia paese per paese
  28. E. Casnati, "Pro Brunate" in centenario, pp. 43, 48-49
  29. E. Casnati, Brunate dentro
  30. Decrets da la Suprastanza cumünela nn. 31, 32 e 33 dal 29 marz 2006