Continent

Tar in continent (latin terra continens ‹terra colliada›) sa tracti d’in territori da terra ferma serrà. Ils continents en il senn geografic cumpiglian cun lur 148 milliuns kilometers quadrat radund 29,3 % da la surfatscha da la Terra; il rest occupan las mars e las inslas.

Charta dal mund cun ils continents ed ils oceans

En la geografia e geologia enconusch’ins ozendi differentas furmas da sutdivider la terra ferma en continents. Ord vista geopolitica existan ils set continents Asia, Europa, America dal Nord, America dal Sid, Africa, Australia ed Oceania sco er Antarctica.

Definiziuns

Repartiziun da la populaziun mundiala sin ils continents

La problematica da definir l’extensiun e la denominaziun dals singuls continents sa lascha illustrar il meglier a basa d’intgins exempels concrets:

Tenor publicaziuns da las instituziuns da renum National Geographic Society (Stadis Unids) e Royal Geographical Society (Gronda Britannia) datti set continents (cf. survart), ma in da quels sa numna tenor la funtauna americana ‹Australia›, tenor la funtauna britannica ‹Oceania›.

La dumonda da l’extensiun geografica tracta la publicaziun da la National Geographic Society a l’exempel dal Giapun: Quest’insla resp. gruppa d’inslas tutga tar il continent Asia, cumbain ch’ella n’exista betg da crusta continentala. En medema maniera vegnan tractadas la Grönlanda e las inslas da la Caribica. Sco territori independent dals continents, tenor criteris geologics-tectonics, resguarda questa publicaziun t.a. la Nova Zelanda, Hawai e Madagascar. Quests territoris furmian microplattas segnadas d’in’atgna activitad tectonica ed uschia quasi agens microcontinents.

Ord vista topografica u tradiziunala furma in continent in territori da la terra ferma ch’è circumdà cumplettamain u quasi cumplettamain cun aua u auters cunfins natirals. Er territoris ch’èn be colliads tras ina stretga (istmus) – sco per exempel l’Africa e l’Asia u l’America dal Nord e l’America dal Sid –vegnan per ordinari considerads sco agens continents. Qua datti però differents puntgs da vista sch’i sa tractia propi da continents independents ubain mintgamai d’in continent grond cun dus subcontinents.

Geologicamain cumpiglia il continent er la plattafurma continentala ch’al circumdescha, situada sin il funs da las mars pauc profundas. La crusta da la terra continentala, a la quala appartegna er la plattafurma continentala, è pli leva (spessezza ca. 2,7 g/cm³) e segnada d’in’autra cumposiziun chemica, entant che la crusta oceanica ha ina spessezza media da ca. 3,0 g/cm³.

Survista da las plattas tectonicas

Sper ils aspects geografics-geologics numnads datti er la dimensiun istoric-politica. La cumprova persuenter è il fatg che l’Europa vala sco agen continent, cumbain ch’ella na correspunda betg als criteris numnads survart. En la publicaziun da la National Geographic Society hai num en quest connex: «‹Continent› ha dapli che be ina dimensiun fisica».

Vitiers vegn anc in ulteriur aspect: Cumbain che la repartiziun odierna da la terra ferma sin la Terra para stabila e statica, furma ella ord vista da las èras geologicas be ina registraziun da la situaziun mumentana. Pervi da la tectonica da plattas sa chattan ils continents permanentamain en moviment. En il decurs da l’istorgia dal planet èn els, en rom da l’uschenumnà current da surfatscha, gia s’unids repetidamain ad ina suletta gronda massa da terra ferma (supercontinents sco p.ex. Pangaea) e puspè sa dividids en continents pli pitschens.

Dumber dals continents

Da las expectoraziuns fatgas survart sa laschan gia deducir differents models co definir ils continents. Resguardond anc ulteriurs criteris da definiziun, surtut en connex cun il continent grond postulà Eurasia, sa lascha far la suandanta enumeraziun da models che tanschan – senza ils microcontinents – da quatter fin set continents:

Divers models dals continents en survista
Repartiziun dals continents
4 continents:	Antarctica	America		Eurafrasia			Oceania
5 continents:	Antarctica	America		Eurasia		Africa	Oceania
5 continents:		America		Europa	Asia	Africa	Australia
6 continents:	Antarctica	America		Europa	Asia	Africa	Australia
6 continents:	Antarctica	America dal Nord	America dal Sid	Eurasia		Africa	Oceania
7 continents:	Antarctica	America dal Nord	America dal Sid	Europa	Asia	Africa	Australia

Ultra da quai vegn per part fatg diever dapi la fin dal 19avel tschientaner da la noziun ‹continent dubel› per designar tschertas massas da terra ferma, surtut en connex cun l’Eurasia (Europa ed Asia) e l’America (America dal Nord ed America dal Sid). Cf. latiers las expectoraziuns sutvart.

Istorgia da la moda da dumbrar e denominar ils continents

L’emprova da fixar il dumber dals continents sin il globus sa tira tras tut las epocas da l’istorgia. En il decurs da quella ha il puntg da vista per part varià fitg ferm. Herodot ha oriundamain sutdividì il mund en trais continents: Europa, Asia e Libia (oz Africa). Sia tripartiziun è vegnida resguardada durant l’entira antica sco lianta.

Dapi la scuverta da l’America e la colonisaziun dal temp modern regia dischuniun areguard la moda da dumbrar ils continents. Contestada è surtut la sutdivisiun en America dal Nord ed America dal Sid sco er la sutdivisiun en Europa ed Asia.

Charta sin la quala cumpara l’emprima giada il num ‹America› (Waldseemüller, 1507)

Ord perspectiva istorica vala l’America sco in continent, il qual è vegnì scuvert dals Europeans en il 15avel e 16avel tschientaner. Geologicamain sa tracti da dus continents, l’America dal Nord e l’America dal Sid, ils quals han pir survegnì tras l’Istmus da Panama ina colliaziun a terra.

Per motivs istorics vegn differenzià tranter Europa ed Asia. Hekataios da Milet ha malegià en il 6avel tschientaner a.C. en sia descripziun da la terra il cunfin da la Mar Egeica sur la Mar da Marmara e la Mar Naira fin al Don. Dapi il temp modern vegn per il solit considerà l’Ural sco cunfin oriental da l’Europa vers l’Asia. Da l’autra vart vegnan l’Europa e l’Asia er considerads communablamain sco Eurasia. L’Eurasia furma ina massa da terra franca coerenta, la quala sa basa per gronda part sin la medema platta continentala, sulettamain en il sid da l’Eurasia datti pliras plattas pli pitschnas separadas.

Igl existan però er models da caracter geologic-tectonic che divergeschan per part marcantamain da la repartiziun e denominaziun sco ch’ella è uschiglio usitada. Quests models sa refereschan al concept che Alfred Wegener ha publitgà l’emprima giada il 1912, numnadamain che tut ils continents eran colliads a la fin dal paleozoicum en il supercontinent Pangaea ed èn alura sa dividids plaunsieu in da l’auter pervi dal vulcanissem activ (pli tard: tectonica da plattas). Tals models tractan per part l’India sco agen continent u defineschan schizunt la platta indica e la platta araba sco dus agens continents, uschia ch’ins arrivass tar fin ad otg continents (resguardond, tenor criteris geologics, l’Eurasia sco be ina platta resp. continent).

Segnadas da ponderaziuns istoric-politicas èn plinavant las emprovas da tractar l’America Centrala u il Proxim Orient sco agens continents, medemamain da reunir las inslas da l’Ocean Pacific ad in continent Oceania.

Ponderaziuns scientificas actualas

Continents e mars èn las pli grondas unitads geografias (cuntradas) dal mund. Ils continents vegnan spartids tras oceans; la plattafurma continentala (er numnada plaun da terra ferma u plaun dal continent) vegn attribuida al continent. (Uschia tutga per exempel la Nova Guinea cleramain tar l’Oceania, l’ulteriura Indonesia percunter fa part da l’Asia.) Ils continents ch’èn sa furmads en questa moda furman unitads areguard il spazi natiral e la geografia umana. Quai vala surtut per cunfinar l’Europa da l’Asia e l’America dal Nord da l’America dal Sid, ma vegn – implicitamain – er applitgà tar la definiziun dals ulteriurs continents. Da quai resultan ils set continents; las inslas oceanicas vegnan attribuidas al continent situà il pli datiers, las inslas dal Pacific per exempel a l’Oceania. Inslas oceanicas n’èn per propi naginas massas da terra franca, mabain adina da natira vulcanica. Ed applitgond a moda consequenta la definiziun ‹spartì tras oceans› fissan anc da definir dus ulteriurs continents – ch’èn er segnads d’in’atgna flora e fauna –: Madagascar e Nova Zelanda.

Cumparegliaziun dals continents: surfatscha e populaziun

Ils set continents cumpiglian mintgamai damain che in dieschavel da la surfatscha da la terra. La surfatscha dal pli grond continent (Asia) e dal pli pitschen (Australia/Oceania) sa differenzieschan per il factur tschintg.

La colonisaziun dals singuls continents è stada ed è dependenta dal clima e da las cundiziuns da viver avant maun. Er per motivs istorics è la populaziun mundiala repartida a moda fitg ineguala. L’Antarctica è be abitada per temps da paucs perscrutaders e visitaders. En l’Australia ed Oceania viva damain ch’in procent da la populaziun mundiala. En l’Europa, l’America e l’Africa vivan mintgamai radund in otgavel da la populaziun mundiala. Bunamain in terz viva en l’Asia, e qua surtut en la China ed en l’India.

Nr.	Continent	Grondezza (miu. km²)	% da la surfatscha da terren	% da la surfatscha da la Terra	Abitants (miu.)	% da la populaziun mundiala	Abitants per km²
1	Asia	44,4	29,68	8,7	4010	60,5	90,3
2	Africa	30,3	20,25	5,9	944	14,2	31,2
3	America dal Nord	24,9	16,64	4,9	523	7,9	21
4	America dal Sid	17,8	11,90	3,5	381	5,8	21,4
5	Antarctica	13,2	8,82	2,6	0,0001	0	0
6	Europa	10,5	7,02	2,1	733	11,1	69,9
7	Australia / Oceania	8,5	5,68	1,7	34	0,5	4
	Total	149,6	100	29,3	6.625	100	44,3

Denominaziun

Persunificaziun dals quatter continents ch’eran enconuschents dal temp dal baroc: America, Europa, Africa ed Asia (Klosterlechfeld, Baviera)

• Africa valeva en l’antica be sco num da la Tunesia odierna. Quest num han ils Romans dà al territori tenor il pievel dals Afri ch’era sesent enturn Cartago.
• America deriva dad Amerigo Vespucci ch’è navigà curt suenter Cristof Columbus per lung da la costa orientala da l’America dal Sid. La proposta da denominar il continent tenor Amerigo deriva da Martin Waldseemüller. Da quel temp na pudev’ins betg anc prevesair ch’i sa tractava atgnamain da duas massas da terra franca ch’èn unidas tras in istmus relativamain stretg.
• Antarctica designescha la posiziun dal continent envers l’Arctica (grec ἀνταρκτικός antarktikos, ‹da l’autra vart da l’Arctica›). Il term ἀρκτις (arktis) deriva dal pled grec per urs ἀρκτός (arktos) e munta ‹pajais sut l’Urs grond›.
• Asia deriva da l’assiric assu che munta ‹levada dal sulegl› resp. ‹ost›. L’Asia cumpara er en la mitologia greca. Là è ella ina da las Okeanidas e la mamma da Prometheus, Atlas ed Epimetheus. Ils Romans designavan cun Asia ina provinza en il vest da la Tirchia odierna.
• Australia deriva dal latin Terra Australis = ‹pajais dal sid›.
• Europa sa lascha eventualmain deducir da grec erebos = ‹stgir› e stat uschia en in senn metaforic per Occident. Quest’interpretaziun è però contestada. Il num Europa cumpara er en ina ditga greca. Qua vegn la giuvna Europa rapinada da Zeus en furma d’in taur da sia patria en la Fenizia e manada a Creta.

Particularitads

• La Tirchia, la Russia ed il Kasachstan èn situads tant en l’Europa sco er en l’Asia.
• Istanbul vala sco suletta citad dal mund ch’è situada sin dus continents – en l’Europa ed en l’Asia da quella e da l’autra vart dal Bosporus. En Russia ed en il Kasachstan datti però intginas citads che giaschan dad omaduas varts dal flum Ural; quai vala tranter auter per Oral, Magnitogorsk ed Orenburg.
• La Spagna e la Frantscha disponan da parts dal pajais ch’èn situadas ordaifer l’Europa. En il cas da la Spagna giaschan quels t.a. en e davant l’Africa, e la Frantscha ha territoris en l’America dal Sid e sin inslas oceanicas, africanas, nordamericanas ed antarcticas.
• La gruppa d’inslas Madeira giascha, malgrà si’appartegnientscha al Portugal, en l’Africa. Medemamain tutgan las inslas dal Portugal situadas il pli en il vest (las Azoras, Corvo e Flores) tar la platta continentala americana.
• Il Reginavel dals Pajais Bass posseda territoris tant en l’Europa sco er en l’America dal Nord (Caribica).
• La Grönlanda che tutga tar il Reginavel dal Danemarc è situada sin il continent nordamerican.
• Ils territoris d’ultramar ch’appartegnan al Reginavel da la Gronda Britannia s’extendan sur plirs continents. Il medem vala per ils Stadis Unids.

Ils tschintg rintgs olimpics simboliseschan ils continents che sa participeschan als gieus olimpics

• Il Sinai che fa part dal stadi african Egipta tutga tar l’Asia.
• Il cunfin tranter l’Asia e l’Australia ed Oceania maina permez l’Indonesia.
• L’Islanda sa chatta precis al cunfin tranter l’America dal Nord e l’Eurasia.
• La Cipra tutga geograficamain tar l’Asia, politicamain però tar l’Europa.
• Ils pajais sin la platta araba vegnan attribuids a l’Asia, cumbain che questa platta continentala tutga geologicamain tar l’Africa.

Durant l’ultim temp da glatsch eran colliads tras la Beringia l’America (America dal Nord ed America dal Sid) e l’Eurasia (Europa ed Asia) e sur la Peninsla dal Sinai er l’Africa cun ils auters continents. Da lez temp existiva pia ina massa da terra franca nuninterrutta che tanscheva sur tschintg continents; e creatiras che vivan sin terra, sco l’uman, pudevan cuntanscher tschintg continents senza stuair traversar la mar: Africa, Europa, Asia, America dal Nord ed America dal Sid.

Ulteriurs terms

• Il term ‹emisfera› da terra designescha la mesa culla da la terra cun la pli gronda cumpart da terra franca.
• ‹Subcontinent› designescha parts d’in continent che sa differenzieschan ina da l’autra areguard la tectonica da plattas.

Litteratura

• Lewis, Martin W.; Wigen, Kären E. (1997). The Myth of Continents: a Critique of Metageography. Berkeley: University of California Press, ISBN 9780520207431.

Colliaziuns

 Commons: Continents – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• CGP Grey: What are continents?, video sin youtube.com.