Culaischen

Il culaischen (Sorbus aucuparia) è ina spezia da planta or dal gener Sorbus entaifer la famiglia dals Rosaceae. L’appartegnientscha a la puma da minz sa mussa cun contemplar pli detagliadamain ils fritgs: quels vesan or sco pitschens mails.

Il culaischen è derasà en vastas parts da l’Europa e crescha sco planta da piunier sin terrens fitg differents. Per insects, utschels e mammals furma il culaischen in’impurtanta planta da pavel. L’utilisaziun multifara tras l’uman sa mussa betg il davos en il vast spectrum da nums regiunals. Er en la tradiziun populara gioga la planta in’impurtanta rolla. Cuntrari a quai ch’i vegn savens supponì, n’è la puma-culaischen betg toxica.

Etimologia

Planta cun puma-culaischen madira

Il num scientific ‹aucuparia› vegn furmà dad ‹au› (avis = utschè) e ‹cuparia› (capere = tschiffar) e deriva da quai ch’ils fritgs vegnivan duvrads pli baud per tschiffar utschels.

A la muntada dal fritg per ils animals fa er allusiun il num popular rumantsch ‹puma-chaura›. Il num rumantsch per la planta, culaischen, vegn deducì d’ina furma prelatina *culicinu che vegn interpretada sco cumbinaziun or da gallic *kormisio (cf. Simmental ‹Gürbsch›, Partenz ‹Gürgetsch›) cun lumbard *malicinu.

Il num tudestg ‹Eberesche› renviescha al fatg che la feglia sumeglia quella dal fraissen, schegea che las duas spezias n’èn betg parentadas pli stretgamain. L’emprima part dal pled va enavos sin gallic eburos ‹Eibe› che deriva dad indogerman *erebʰ-; quai signifitga ‹da colur cotschen stgira, brinenta› e sa referescha a la colur dals fritgs.

Descripziun

Habitus

La planta che perda la feglia d’atun cuntanscha per ordinari ina vegliadetgna da 80, en cas excepziunals, surtut en la muntogna, da fin 120 onns. Cun in’autezza d’en media 15 meters è il culaischen ina planta plitost pitschna. En posiziun libra, senza vegnir sumbrivada d’autras plantas, po ella cuntanscher in’autezza da fin a 25 meters. Da tscheps tagliads creschan per ordinari plirs bists en furma da chaglias bundant pli pitschnas. Ils emprims onns crescha il culaischen relativamain svelt, silsuenter pli plaun. La planta dispona d’in sistem da ragischs profund ed è er abla da sa multiplitgar tras plantinas dal tschep e fadetgnas da la ragisch.

Caracteristic per il culaischen èn sia statura graziusa e la curuna ovala fin radunda ch’è construida a moda lucca ed irregulara. Il bist da la planta è segnà d’ina fisionomia schlanca, cilindrica. La roma stat a dretg ora, en posiziun enclinada ensi. La scorsa glischa, glischanta da plantas giuvnas è melnenta fin grisch verdenta e surtratga da lenticellas orizontalas che servan al stgomi da gas cun l’ambient. Cun ils onns survegn la scorsa da la planta ina coluraziun grisch fustga ed ina structura segnada da sfessas finas. Be paucs exemplars sviluppan en l’auta vegliadetgna en la part inferiura dal bist ina scorsa nairenta cun sfessas verticalas. Fadetgnas giuvnas èn per ordinari cuvertas cun in pail lom fieutrà da colur tschendrusa. In’atgnadad furma il clorofil situà sut la scorsa glischa da la roma. Quel pussibilitescha a la planta la fotosintesa gia avant che la feglia chatscha. Quai promova la derasaziun da la planta en autezzas superiuras.

Brumbel

Scorsa cun lenticellas

Brumbel

Fegl en coluraziun d’atun

Portaflurs

Lain

Ils brumbels d’enviern dal culaischen èn per ordinari d’in violet stgir e surtratgs cun in fieuter alv. Quai furma in impurtant criteri per distinguer la planta dal sorber dumesti: tar quest ultim sviluppan ils brumbels verds, tatgants per il pli als urs da las stgaglias in fin pail. Il brumbel final als pizs da la roma è per ordinari sturschì.

Ils fegls verds, ordinads vi da la roma a moda alternanta, sa dividan en moni e plat dal fegl; els cuntanschan ina lunghezza da 17–20 cm ed ina ladezza da 8–11 cm. Il moni d’ina lunghezza da 3–5 cm e l’axa principala èn pli u main cotschnents. Il plat dal fegl sa cumpona per il pli da 9 fin 19 fegliets da furma lunghenta-elliptica. Ils singuls fegliets han ina lunghezza da 4–6 cm ed ina ladezza da 2 cm; be il fegliet final è munì cun in pitschen moni. L’ur dal plat dispona da dents ch’èn orientads vers il piz dal fegl, entant che la basa ha ina furma radunda asimetrica. La surfatscha dal fegl n’è betg pailusa e d’in verd frestg; la vart sut è plitost verd grischa e levamain pailusa. Il fis dal fegl è munì tranter ils singuls fegliets cun pitschnas crennas.

Portaflurs e flurs

Il culaischen flurescha gia a partir d’ina vegliadetgna da tschintg fin sis onns. En l’emisfera nord flurescha la planta dal matg fin il zercladur. Il portaflurs en furma da panicla unescha tranter 200 e 300 flurs.

La flur androgina ha in diameter da ca. 10 millimeters e dumbra tschintg petals alvs da furma radunda fin ovala. La lunghezza dals 20 stamins correspunda pli u main a quella dals petals (ca. 3 fin 5 millimeters). La flur posseda dus fin tschintg stigmas ch’èn pailus en la part inferiura.

Fritgs e sems

Ils fritgs madiran da l’avust fin il settember. Madirads dal tuttafatg èn quels da furma radunda fin ovala, glischs e d’in cotschen glischant. Botanicamain sa tracti da fritgs en furma da mail. Ils sems cuntegnids en quels cuntanschan ina lunghezza da 3,5–4,5 millimeters, èn plats e da colur brin cotschna. Savens pendan ils fritgs fin l’enviern en puschels spess vi da la planta.

Dumber da cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a x = 17; igl è avant maun diploidia cun in dumber da cromosoms da 2n = 34.

Ecologia

Moda da viver

Las ragischs dal culaischen èn – sco che quai è tipic per spezias da Sorbus – circumdadas d’ina micoriza, la quala sustegna l’apport da substanzas nutritivas. Il bulieu Glomus intraradices ha pudì vegnir identifitgà sco partenari da micoriza dal culaischen.

Impollinaziun

Tar las flurs dal culaischen madiran ils stigmas avant ils satgets da pollen (anters); quai numnan ins en la botanica proteroginia e promova l’impollinaziun estra. Nectar vegn purschì a moda zuppada. La savur relativamain malempernaivla da las flurs regorda a salamuira da ringias e deriva da la substanza activa metilamin. Quel carmala surtut baus ed avieuls sco impollinaders; ma er avieuls stiman il nectar.

Derasaziun

Ils fritgs vegnan surtut rimnads d’utschels e mammals, e quai per il pli suenter la schelira (entant che fritgs giuvens, anc frestgs, vegnan rimnads main savens). Ils sems vegnan excretads senza esser vegnids digerids, uschia che la derasaziun da la planta è segirada a moda effectiva. Ils sems pon però pir schermigliar suenter esser stads depositads in pli lung temp en in ambient umid.

Il culaischen sco planta da pavel

Frisun

Per numerus animals furma il culaischen in’impurtanta planta da pavel. Cumprovads èn fin qua 31 spezias da mammals e 72 spezias d’insects, tranter quels 41 spezias da splerins pitschens e dudesch giargiagliuns. Ils fritgs vegnan tratgs a niz d’almain 63 spezias d’utschels e 20 spezias da mammals. Tranter ils utschels èn surtut da numnar filomela, tursch perniclà, puppencotschen, fustgetta dal chapitsch, pitgarel e prelat; quels sa nutreschan d’ina vart dals fritgs e dovran da l’autra vart – ensemen cun il pitgalain verd – la planta sco lieu da gnivar. Grond’impurtanza sco nutriment han ils fritgs er per il tursch cotschen ed il frisun ch’arrivan tscherts onns nà da l’Europa dal Nord fin tar nus e che passentan alura ina part da l’enviern en l’Europa Centrala. Ma er la vulp ed il tais na refusan betg ils fritgs.

La sgragia e divers animals ruiders sco durmigliet, muscardin, mieur sbavetta e mieur champestra zuppan en la terra fritgs sco provisiun d’enviern. Damai ch’ina buna part da questas provisiuns vegn emblidada u betg pli chattada, furman quests zups in’impurtanta contribuziun a la derasaziun da la planta. Divers baus (p.ex. il giargiagliun Otiorhynchus Niger) e rasulaunas (p.ex. da las spezias da splerins raras Venusia cambrica e Trichosea ludifica), ma er mammals cun unglas pèr sco chavriels u tschiervs, sa nutreschan dals fegls, chatschs e brumbels da la planta.

Malsognas

Dapi il 1960 sa laschan observar en l’Europa Centrala vi dals culaischens sintoms da malsogna (flatgs caracteristics, creschientscha reducida, in scrudar successiv) ch’èn probablamain colliads cun in virus ch’è parentà cun la famiglia dals Bunyaviridae.

Ils fegls dal culaischen pon esser pertutgads da bulieus da ruina dal gener Gymnosporangium e dad Ochropsora ariae sco er da la sfarinussa da la spezia Podosphaera aucupariae.

Insects nuschaivels

Tranter ils insects nuschaivels che cumparan sin il culaischen èn da numnar diversas chamulaunas (surtut Argyresthia conjugella), vespras e chariels.

Derasaziun

Areal

Territori da derasaziun

Il culaischen è derasà en quasi tut l’Europa. Vers ost tanscha il territori da derasaziun fin en la Sibiria dal Vest, vers sid fin en la Spagna dal Nord, Corsica, Sicilia, la Grezia dal Nord e la Bulgaria. En l’Europa dal Sid existan effectivs be en regiuns muntagnardas ed èn qua relativamain rars. Effectivs da l’Asia dal Sidvest vegnan per part identifitgads sco atgna spezia (Sorbus boissieri Schneider), per part attribuids a Sorbus aucuparia. En l’Europa Centrala è la spezia derasada vastamain; ses territori da derasaziun principal sa chatta qua en las Alps e Prealps sco er en las Muntognas mesaunas da la Germania Centrala ed en la Planira da la Germania dal Nord. Sin marschs, en territoris sitgs e sin terrens alluvials cumpara la planta darar resp. manca dal tut.

Spazi da viver

Il culaischen è ina planta pauc pretensiusa; ella colonisescha sco ina da las emprimas plantas terren nuncultivà e cumpara en cleragls, saivs vivas u a l’ur dal guaud. Ses spectrum da terren tanscha da magher fin ritg da substanzas nutritivas, da sitg fin umid e dad acid fin ritg da basas. La planta crescha tant en guauds da feglia sco er en guauds da coniferas, sin terrens da palì e sin gondas sitgas. En muntogna cumpara ella fin al cunfin dal guaud, en la Norvegia fin a la costa da la mar da glatsch. En guauds pioniers muntagnards remplazza il culaischen savens il badugn sco planta dominanta. En las Alps munta ella per part en autezzas da bundant 2000 meters.

Sistematica

Culaischen al Lai da Zervreila (1900 m s.m.)

La planta è vegnida publitgada l’emprima giada l’onn 1753 tras Carl von Linné en sia publicaziun ‹Species Plantarum›.

Sorbus aucuparia appartegna al sutgener Sorbus or dal gener Sorbus. En l’Europa è Sorbus aucuparia il sulet represchentant da la sutspezia. Igl existan intginas sutspezias da Sorbus aucuparia:

• Sorbus aucuparia L. subsp. aucuparia: Questa sutspezia è derasada vastamain en l’Europa, la regiun dal Caucasus e l’Asia dal Vest. En pli l’han ins plantà en bleras autras parts dal mund. Tar questa sutspezia èn ils brumbels, las varts sut da la feglia e l’axa principala dals portaflurs savens cuverts dal tuttafatg cun chavels. Ils brumbels n’èn betg tatgus. Ils pizs dals fegliets èn smuttads u munids cun in piz andetg. Ils fegls dal chalesch èn medemamain surtratgs cun chavels ed han ina furma triangulara. Ils fritgs fauss èn radundets.

• Sorbus aucuparia subsp. glabrata (Wimm. & Grab.) Hedl.: Questa sutspezia è en general bler main pailusa che la sutspezia aucuparia. Ils brumbels èn savens tatgants. La textura dals fegliets è pli fina. Quels daventan plaun a plaun pli graschels vers il piz. Els èn bunamain nivs. Be sin l’axa principala da la vart sut sa furma in lev pail. Las axas principalas dals portaflurs han strusch pail u èn dal tuttafatg nivas. Ils fritgs fauss èn pli lungs che lads. Il territori da derasaziun principal sa chatta en l’Europa dal Nord ed en posiziuns pli autas en l’Europa Centrala.

• Sorbus aucuparia subsp. praemorsa (Guss.) Nyman: Questa sutspezia cumpara be en la Calabria, Sicilia e Corsica.

• Sorbus aucuparia subsp. fenenkiana T.Georgiev & Stoj.: Endemit che crescha be en la Bulgaria.

• Sorbus aucuparia subsp. sibirica (Hedl.) Krylov: Questa sutspezia crescha en la Mongolia, la Sibiria, e la part orientala da la Russia.

• Sorbus aucuparia subsp. maderensis (Lowe) McAll.: Crescha be a Madeira.

Utilisaziun

Planta decorativa

Ultra da la derasaziun natirala da la planta, vegn il culaischen er utilisà gugent en l’orticultura ed en la planisaziun da la cuntrada. Pervi dals fritgs e portaflurs decorativs e perquai che la planta è vaira resistenta cunter immissiuns, vegn ella plantada savens en citads sper vias ed en parcs.

Inschigneria biologica

Alea da culaischens

Il culaischen sa distingua da bleras autras plantas surtut tras sia resistenza cunter la schelira ed il vent. Er cunter schelira tardiva sa mussa el resistent. Il vast sistem da ragischs tanscha fin en stresas da terren profundas. Damai che la planta sa multiplitgescha er a moda vegetativa e chatscha fitg ferm, vegn ella utilisada gugent en il context da rempars d’auals biologics e da la protecziun cunter lavinas. La feglia crudada sa decumpona relativamain svelt e proveda il terren cun vaira bler magnesium. Quai ha per l’ina in effect positiv sin la furmaziun da humus, per l’autra meglierescha la planta l’agen provediment cun substanzas nutritivas, uschia che quella daventa sezza pli resistenta cunter influenzas exteriuras. Pervi da l’atgnadad da la planta da meglierar il humus, vegn il culaischen plantà sapientivamain en guauds da pigns.

Lain

La structura dal lain è segnada da poras sparpagliadas. Il lain da cor ha ina bella maseraziun ed è adattà per lavurs da turn. Il lain da cor da plantas pli veglias è fitg dir e persistent, cumparegliabel cun il lain da tigl; pli baud han ins fatg diever da quel en lavuratoris da roders. Il lain alv è segnà da fibras finas ed è elastic; quel è adattà fitg bain per lavurs d’entagl.

Medischina

Cumbain ch’i sa mantegna en la cretta populara stinadamain la fama ch’ils fritgs sajan da tissi, n’è quai betg correct. Percunter cuntegnan las coclas acid da parasorbin che po chaschunar problems dal magun. Cun coier la puma-culaischen vegn l’acid da parasorbin transfurmà en acid da sorbin ch’è bain cumportabel. Coclas cotgas pon ins pia er consumar en dumbers pli gronds. Pervi da l’auta cumpart da vitamin C (fin a 100 mg per 100 g coclas, resp. ca. 1/3 damain suenter avair cotg quellas) furmava la puma-culaischen pli baud in impurtant med cunter scorbut. Ils fritgs cuntegnan ultra da quai il provitamin A e sorbit (che vegniva pli baud duvrà per diabetichers sco substitut da zutger).

La medischina natirala utilisescha la feglia e las flurs. En furma setgada vegn quella t.a. duvrada en tés cunter tuss, bronchitis e mal il magun. Tenor Johann Künzle duai la puma-culaischen ultra da quai schliar mucosa da las cordas vocalas ed uschia prestar buns servetschs en cas da raucadad.

Confitura

Senza resalvas sa laschan ils fritgs surtut consumar en furma cotga

Suenter las emprimas scheliras perdan ils fritgs il gust amar che deriva da l’acid da parasorbin e survegnan in gust levamain dultsch. En tschertas regiuns, p.ex. en parts da la Baviera e Boemia, vegn preparà dals fritgs ina confitura che gusta – sumegliant a la giglidra – levamain aschin e che vegn servida tar tratgas da selvaschina.

Bavrondas alcoholicas

Da las coclas sa laschan gudagnar liquor e vinars. La tradiziun da producir vinars da puma-culaischen è surtut enconuschenta en il Tirol, Salzburg e la Stiria. Perquai che la racolta ed elavuraziun da las coclas dovra bler temp e perquai ch’i sa laschan gudagnar be ca. 2 liters vinars sin 100 liters maischa, è il product final vaira char.

Ulteriura utilisaziun

La scorsa sa lascha utilisar per colurar launa; quella survegn in tun brin fin cotschnent.

Aspects culturals

Ils Germans veneravan il culaischen sco planta sontga deditgada a Thor. En la Snorra-Edda (Skáldskaparmál 18) vegn descrit co che Thor ha tratg sasez or dal flum Wimur vi d’in moni dal culaischen.

En diversas regiuns e culturas (p.ex. Irlanda, Scozia, Svezia) raquinta la cultura populara ch’il culaischen protegia cunter strias; perquai vegniva la planta plantada davant chasa u ch’ins muniva la culmaina da la stalla cun ina planta decorada.

Entaifer il circul da plantas celtic – in’invenziun dal neopaganissem celtic – tutga il culaischen sper il mailer, il nuscher ed il pign tar las plantas da la vita. Ils Celts sezs plantavan quel en lur lieus sontgs (surtut lieus d’orachel e da dretgira).

Litteratura

• Ruprecht Düll: Unsere Ebereschen und ihre Bastarde. (Die neue Brehm-Bücherei, carnet 226), 2. ed., Westarp-Wissenschaftliche-Verlags-Gesellschaft, Hohenwarsleben 2006, ISBN 3-89432-667-0.
• Ev e Frank Löser: Die Eberesche (Vogelbeere) – Wissenswertes – Verwendung – Rezepte. Verlag Rockstuhl, 2010, ISBN 978-3-86777-196-2.
• Klaus Hillebrand: Vogelbeere (Sorbus aucuparia L.) im westfälischen Bergland. Wachstum, Ökologie, Waldbau. (Schriftenreihe der Landesanstalt für Ökologie, Bodenordnung und Forsten, Landesamt für Agrarordnung Nordrhein-Westfalen, tom 15), dissertaziun, Landwirtschaftsverlag, Münster 1998, ISBN 3-89174-028-X.
• Gerhard K. F. Stinglwagner, Ilse Haseder, Reinhold Erlbeck: Das Kosmos Wald und Forst Lexikon. Kosmos-Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 3-440-10375-7, p. 194s.
• Werner Rothmaler: Exkursionsflora von Deutschland. Gefäßpflanzen. Grundband, Spektrum-Verlag, ISBN 3-8274-1359-1.
• Ingrid e Peter Schönfelder: Das Neue Handbuch der Heilpflanzen, Botanik Arzneidrogen, Wirkstoffe Anwendungen. Franckh-Kosmos Verlag, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-440-12932-6.
• L. Roth, M. Daunderer, K. Kornmann: Giftpflanzen Pflanzengifte. 6. ed. extendida, 2012, Nikol-Verlag, ISBN 978-3-86820-009-6.

Colliaziuns

 Commons: Culaischen – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Sorbus aucuparia L., sin: infoflora.ch
• Derasaziun sin l’emisfera nord tenor: Eric Hultén, Magnus Fries: Atlas of North European vascular plants, 1986, ISBN 3-87429-263-0.
• Fotografias e fatgs davart la planta, sin: flora-de
• Plantas da niz dad A–Z: Culaischen
• garten.cz: Sorbus aucuparia, sin: garten.cz