En
L’En (tudestg Inn, latin Aenus, er Oenus, grec vegl Αἶνος) è in flum lateral dal Danubi d’ina lunghezza da 517 km che percurra la Svizra, l’Austria e la Germania. A Passau sbucca el cun en media 738 m³/s aua da vart dretga en il Danubi che maina qua be 690 m³/s. La valur media pli auta è però d’attribuir a l’aua gronda che l’En maina per part sco flum da muntogna. Durant set mais maina l’En a Passau damain aua ch’il Danubi.[1]
Etimologia
modifitgarIl num ‹En› deriva dal celtic tempriv OENUS/AINOS e munta ‹aua currenta›[2] (cf. er il num dal flum franzos Ain che sbucca en il Rodan[3]). Anc en in document da l’onn 1338 è il flum simplamain inditgà cun il num ‹aua›. La pli veglia menziun en scrit è da chattar en las ‹Historiae› da Tacitus dals onns 105 fin 109 e sa cloma: «(…) Sextilius Felix (…) ad occupandam ripam Aeni fluminis, quod Raetos Noricosque interfluit, missus.» («È Sextilius Felix vegnì tramess a conquistar las rivas dal flum En che cula tranter ils Rets ed ils Norics.»)[4]
D’auturs romans dal temp dals imperaturs tardiv vegn il num dal flum mess en scrit a moda sumeglianta, saja quai en grec sco Αἶνος (‹Aίnos›) ubain en latin sco ‹Aenus›. En il latin medieval vegn per ordinari duvrada la furma ‹Enus›, ils umanists scrivan ‹Oenus›. En il bavarais vegl ha gì lieu ina midada fonetica da e ad i, uschia che ‹Enus› è sa midà en ‹In›. Fin en il 17avel tschientaner vegn il num scrit en questa moda ubain er ‹Yn›, ‹Ihn› u ‹Yhn›. La scripziun cun n dubel cumpara pir en il 16avel tschientaner, per exempel en il ‹Tiroler Landreim› da 1557. Dapi il 18avel tschientaner è usitada questa scripziun e la pronunzia cun vocal curt. Pli baud vegniva il num per ordinari chapì en lingua tudestga sco neutrum (‹daz In› hai per exempel num en il ‹Nibelungenlied›); dapi il 16avel tschientaner è en diever be pli la furma masculina.[5]
Las menziuns dal temp roman sa refereschan a la part inferiura (bavaraisa); la part mesauna (tirolaisa) vegn menziunada l’emprima giada en il 6avel tschientaner tar Venantius Fortunatus sco Aenus. Il num Engiadina e la designaziun rumantscha En inditgeschan che er la parti superiura (grischuna) è vegnida numnada da vegl ennà uschia. Er sche singuls auturs èn pli baud stads da l’avis che l’En naschia al Pass dal Raisch en vischinanza da l’Adisch, vegn l’origin situà il pli tard dapi il 16avel tschientaner unanimamain en la regiun dals Lais d’Engiadin’Ota survart Malögia.
Geografia
modifitgarLunghezza ed intschess idrografic
modifitgar
Cun ina lunghezza totala da 517 kilometers è l’En in dals pli lungs e pli imposants flums alpins. Quasi dus terzs dal curs dal flum èn situads en territori muntagnard. Radund 104 km mainan tras territori svizzer, 320 km tras l’Austria (da quai 200 tras il Tirol), ils ulteriurs 93 be tras la Germania (e la part austriaca a partir da Kufstein, a Salzburg ed en l’Austria Auta er sco flum da cunfin bavarais).
L’intschess idrografic da l’En cumpiglia 26 130 km². Da quai sa chattan 1689 km² en il chantun Grischun, 254 km² en l’Italia, 7880 km² en il Tirol, 8061 km² en la Baviera e var 8250 km² a Salzburg ed en l’Austria Auta.
En l’entir intschess idrografic da l’En sa chattan 823 glatschers che cumpiglian en tut 395 km² ubain 1,5 % da l’entira surfatscha. Il pli aut punct en l’entir intschess idrografic è il Piz Bernina cun 4049 m s.m.
Idrologia
modifitgarCun ina quantitad d’aua media da 738 m³/s è l’En, suenter il Rain, il Danubi e l’Elba, il flum da la Germania che maina il quart bler aua; en l’Austria il segund suenter il Danubi; en Svizra (part superiura dal flum) sa chatta il flum tenor quest criteri sin plaz dudesch.
En la part superiura dal flum è il reschim da deflussiun bler pli dischequilibrà, damai che la marschauna maina qua a valurs fitg autas la primavaira. L’aua da glatschers cumpiglia ad Innsbruck anc ca. 10 % da l’entira deflussiun (repartì sin ils mais matg fin october; il fanadur ed avust cun ina cumpart maximala da ca. 25 %).[6]
A Passau maina il Danubi bain en media 7 % damain aua che l’En. Da l’entschatta d’atun fin la primavaira è il Danubi però il flum che maina la pli blera aua e l’En èsi er che mida qua la direcziun dal current. Ultra da quai ha il Danubi gia cuntanschì qua ina lunghezza 547 km, entant che l’En sbucca suenter 517 km.
Curs dal flum
modifitgar
Il flum nascha en l’Engiadin’Ota survart Malögia en il nordost dal Pass Lunghin sin in’autezza da 2564 m. Il pass furma in dals sparta-aua principals da l’Europa: tut tenor sin tge vart che croda in dagut aua, cula quel vers la Mar dal Nord, l’Adria u la Mar Naira.
Fin che l’En s’unescha sutvart Samedan cun il Flaz pli grond, vegn quel er numnà Sela e percurra il Lej da Segl, il Lej da Silvaplauna, il Lej da Champfèr ed il Lej da S. Murezzan. Il pitschen Lej da Gravatscha en vischinanza da la sbuccada dal Flaz è in impurtant territori da cuar d’utschels. En l’Engiadina Bassa percurra l’En, ch’ha qua ina pendenza cleramain pli auta, pliras chavorgias.
Sutvart il cunfin svizzer-austriac, a la stretga da Finstermünz, sa numna la val dal flum en il pajais federativ Tirol Val da l’En Superiura e sutvart la sbuccada da la Melach sper Zirl (curt avant Innsbruck) Val da l’En Inferiura. Tranter Kufstein ed Erl furma l’En il cunfin austriac-tudestg. Alura percurra il flum il piz en il sidost da la Baviera; e tranter la sbuccada da la Salzach e Passau furma el puspè il cunfin da stadi austriac-tudestg. En questa part inferiura dal flum sa chattan pliras serras d’accumulaziun. Qua s’extenda er sur ina lunghezza da 55 kilometers l’Europareservat Unterer Inn.
En la ‹citad dals trais flums› Passau sbucca l’En en il Danubi. Anc in pli lung tschancun sutvart la citad restan bain visiblas, quasi nunmaschadadas, l’aua da glatscher verda da l’En, l’aua blaua dal Danubi e l’aua da palì stgira da l’Ilz che sbucca nà dal nord en il Danubi. L’insla Kräutelstein che sa chatta 2,34 km sutvart la subccada da l’En da vart dretga dal Danubi è anc circumdada cleramain da l’aua da l’En. Insumma dat en egl, quant ferm che l’aua verda da l’En stauscha d’ina vart l’aua dal Danubi; quai è d’attribuir al fatg che l’En maina durant tscherts temps fitg bler’aua ed er a la profunditad dals dus flums che variescha fitg ina da l’autra (En: 1,90 meters, Danubi: 6,80 meters).
Impurtants abitadis situads a l’En
modifitgar
- En Svizra: San Murezzan, Samedan, Scuol
- En l’Austria: Landeck, Imst, Telfs, Zirl, Völs, Innsbruck, Hall in Tirol, Wattens, Schwaz, Jenbach, Brixlegg, Rattenberg, Kundl, Wörgl, Kufstein, (e suenter esser passà in tschancun tras la Baviera, a partir da qua flum da cunfin) Braunau am Inn, Obernberg am Inn, Schärding
- En Germania: Rosenheim, Wasserburg am Inn, Mühldorf am Inn, Neuötting, Marktl, (a partir da qua flum da cunfin) Simbach am Inn, Passau
Geologia
modifitgarFin Landeck percurra l’En las Alps Centralas, segnadas surtut da muntognas cristallinas e sper Ardez da plattamorta grischuna. A partir da Landeck furma la Val da l’En il cunfin tranter las Alps da chaltschina settentriunalas. Tranter Schwaz e Brixlegg percurra el la zona da Grauwacken e silsuenter las Alps da chaltschina settentriunalas. Sper Erl cuntanscha il flum la regiun prealpina e percurra en la Baviera las zonas das flisch e da molassa segnadas dal temp da glatsch. Durant ils temps fraids eran la part superiura e mesauna da la Val da l’En cuvertas cun glatsch. Sco ch’han mussà retschertgas vi da sedimentaziuns da turba al Lanser See sper Innsbruck, sto la val esser stada qua libra da glatsch il pli tard a partir da 15 379 ± 282 a.C.
Ecologia
modifitgar
Per gronda part è l’En oz alingià e la riva segnada d’intervenziuns tras l’uman. In tschancun pli lung, nua ch’il flum cula anc libramain exista en la Val da l’En tirolaisa tranter Fliess (district Landeck) e Kirchbichl (district Kufstein). Sporadicamain èn anc da chattar tschancuns natirals e restanzas da guauds da riva che furman oz savens territoris sut protecziun da la natira u da la cuntrada. En la part inferiura da l’En, en il territori da cunfin tranter la Baviera e l’Austria Auta, han ils differents implants electrics midà a moda fundamentala il caracter dal flum; qua n’ha quel betg pli il caracter d’in flum alpin, mabain d’in flum da la bassa cun vastas surfatschas d’aua avertas. A medem temp furman questas ultimas in impurtant territori da cuar, da paus e d’envernada per bundant 300 spezias d’utschels.
Diversas auas grondas dals ultims decennis (t.a. il 2005) han dà novs impuls a projects da renaturalisaziun. Tals èn per exempel vegnids realisads en il Grischun en la regiun da sbuccada dal Flaz ed en il Tirol sper Hatting (en il vest dad Innsbruck).
Flora e fauna
modifitgarPer part èn sa mantegnids guauds da riva (ognas); en tscherts lieus, surtut en la part inferiura dal flum, èn tals er sa furmads da nov entaifer ils rempars da protecziun cunter aua gronda. Tschertas flurs ch’eran pli baud derasadas vastamain, per exempel la tamarisca tudestga, èn percunter quasi svanidas suenter la construcziun da dustanzas.
Il pesch il pli derasà en la part superiura da l’En (fin Landeck) è la litgiva, alura suonda la regiun da la litschala ed èn la part il pli giudim predomineschan barbun e brama. Da las 31 spezias da pesch ch’eran derasadas oriundamain en la part tirolaisa da l’En, sa laschan cumprovar a l’entschatta dal 21avel tschientaner 17.
Il castur han ins reintroducì ils onns 1970 en la regiun dals lais da serra. Nà da la Baviera è quel sa derasà en il Tirol e migrà fin en la part superiura dal flum. Er la ludra sa lascha cumprovar adina dapli en la part inferiura dal flum.
Ils guauds da riva e las auas stagnantas servan a bleras spezias d’utschels (p.ex. rivaun, luschaina, pitgascorsa, irun) sco spazi da viver e da cuar.[7]
Qualitad da l’aua
modifitgarEn il Tirol, la Baviera e l’Austria Auta ha l’aua da l’En la classa da qualitad II (levamain malnetta), sin tscherts tschancuns cuntanscha ella er la classa I–II.[8]
Utilisaziun
modifitgarNavigaziun
modifitgar
La navigaziun sin l’En è gia cumprovada dal temp dals Romans. En il temp medieval han diversas citads retschet dretgs commerzials imperials ch’eran colliads cun la navigaziun fluviala. Il punct il pli sisum da la navigaziun sin l’En era la citad da Hall ch’è uschia daventada il pli impurtant lieu da transtgargiada en il Tirol dal Nord. Plinensi eran per part anc en diever punteras. E fin en l’Engiadina Bassa retiravan ins laina da construcziun e dad arder. Las martganzias principalas che vegnivan manadas dal flum giu eran sal, minerals, chaltschina, laina, taila e vin che vegnivan manads dal flum giu per part fin a Vienna. Dal flum si arrivavan surtut granezza, charn, grass e vin.[9]
Dal flum giu transportav’ins la rauba savens sin punteras che vegnivan disfatgas al lieu da destinaziun e vendidas sco laina da construcziun u da diever. Il viadi da Hall fin a Kufstein durava 5 uras, fin a Vienna stuev’ins quintar var in’emna. Laina da l’Engiadina arrivava per part fin a Rosenheim. Dal flum si vegnivan las navs tratgas da chavals; cun sis fin ventg chavals sa laschavan transportar sin navs da vitgira fin 100 tonnas granezza. Da Kufstein fin Hall durava in tal transport quatter fin tschintg dis.
Sper martganzia vegnivan er transportads sin l’En persunas. Surtut per il militar era il flum in’impurtanta e segira via da refurniment. L’onn 1532 èn per exempel s’embartgads a Hall sin 45 navs 20 000 Talians e Spagnols ch’èn vegnids manads a Vienna per sustegnair l’armada da l’imperatur Carl V cunter ils Tircs. L’onn 1765 è la bara da l’imperatur Franz I Stephan vegnì manà da Hall a Vienna sin ina nav accumpagnada da 19 ulteriuras navs cun sia dunna Maria Theresia e la curt.
Ida a fin è la navigaziun cun l’avertura da la viafier tranter Kufstein ed Innsbruck l’onn 1858. E la construcziun da stgalims da fermada ha schizunt rendì nunpussaivla la navigaziun nuninterrutta. Ina navigaziun da passagiers modesta ha oz lieu tranter Neuhaus am Inn/Schärding e Passau sco er a Wasserburg am Inn.
Traffic sin via e viafier
modifitgarLa Val da l’En maina en direcziun vest-ost, il traffic da transit tras las Alps però en direcziun nord-sid; perquai ha la colonisaziun da questa vallada e l’extensiun da sia rait da vias giugà da princip ina rolla secundara. Da l’autra vart han la ladezza da la val ed il clima relativamain miaivel tuttina fatg da la regiun gia baud in agen spazi economic.
Oz mainan tant la viafier sco er in’autostrada tras la vallada en si’entira lunghezza (austriac-tudestga). Il Pass dal Raisch ed il Pass dal Brenner lubeschan ultra da quai da percurrer las Alps relativamain a bass; quai maina però ad in traffic individual considerabel cun consequenzas nuschaivlas per l’ambient. A transferir dapli traffic sin la viafier duai servir il tunnel da basa dal Brenner.
Pestga
modifitgar
Istoricamain giugava la pestga a l’En in’impurtanta rolla economica. Peschs or da l’En ed or dals lais da l’Engiadin’Ota han ins vendì fin en il 19avel tschientaner en l’Italia. Per dar cuntrapaisa al pestgar sur mesira han ins per exempel relaschà en Baviera gia il 1553 in’ordinaziun ch’è vegnida stampada e munida cun entagls en lain prezius. En il fratemp è la situaziun sa midada dal tuttafatg – ozendi n’ha la pestga nagina muntada commerziala pli.
Ovras electricas
modifitgarPer lung dal curs superiur da l’En, sin territori svizzer e fin a Landeck en il Tirol, sa chattan pliras ovras idraulicas. Ed en la part inferiura, a partir da Kufstein, servan plirs stgalims da fermada tant a la producziun d’electricitad sco er a la protecziun cunter aua gronda. Damai che questas ovras electricas na disponan da naginas sclusas, limiteschan ellas fermamain la navigaziun.
Impurtantas ovras electricas sin territori grischun sa chattan a San Murezzan, S-chanf/Ova-Spin e Scuol, Dapi il 2022 è en pli en funcziun l’ovra electrica cuminaivla svizra-austriaca cun la serra d'accumulaziun a Martina; da là vegn l’aua manada tras in tumbin da circa 20 kilometers fin a Prutz en l’Austria, nua ch'ella vegn turbinada.
Temp liber
modifitgarEn la part superiura porscha l’En numerusas pussaivladads da sport nautic, surtut canutar en torrents e rafting, e sin ils lais da l’Engiadin’ota t.a. windsurf e kitesurfing. Enconuschenta tar canutists è er la chavorgia dad Imst d’ina lunghezza da radund 5 km cun in grad da difficultad tranter WW II-III e III-IV.
Per lung dals rempars cunter aua gronda mainan sur lungs tschancuns vias da velos ch’èn colliadas ina cun l’autra. La via da velos da l’En suonda schizunt il curs dal flum da Malögia fin la sbuccada a Passau.
Il museum da l’En a Rosenheim documentescha l’istorgia da l’En e da la navigaziun sin il flum. Tscherts aspects istorics e tematics vegnan er preschentads en blers auters museums per lung dal flum.
Annotaziuns
modifitgar- ↑ Profil des Donau-Wasservolumens, consultà ils 25 da schaner 2006.
- ↑ Inge Resch-Rauter: Unser Keltisches Erbe. Flurnamen, Sagen, Märchen und Brauchtum als Brücken in die Vergangenheit. Teletool Edition, Vienna 1998, ISBN 3-9500167-0-8, p. 59.
- ↑ Arnaud Vendryes: L'Ain: le nom d'une rivière à travers les sources. En: Société d'Emulation du Jura, Travaux 2015, p. 147–168.
- ↑ Tacitus, Historiae, 3,5.
- ↑ Otto Stolz: Geschichtskunde der Gewässer Tirols. (Schlern-Schriften, tom 32), Innsbruck 1932, p. 6–14 e 83–88.
- ↑ Markus Weber, Ludwig Braun, Wolfram Mauser, Monika Prasch: Die Bedeutung der Gletscherschmelze für den Abfluss der Donau gegenwärtig und in der Zukunft. En: Mitteilungsblatt des Hydrographischen Dienstes in Österreich, nr. 86, 2009, p. 1–30.
- ↑ Amt der Oö. Landesregierung, Naturschutzabteilung: Raumeinheit Inntal. (Natur und Landschaft. Leitbilder für Oberösterreich, tom 27), 2007.
- ↑ Bundesministerium für Land- und Forstwirtschaft, Umwelt und Wasserwirtschaft (ed.): Saprobiologische Gewässergüte der Fließgewässer Österreichs, 2005.
- ↑ Land Tirol, Lebensministerium Österreich: Wasserstrasse Inn.
Litteratura
modifitgar- Josef Grünberger: Land am Inn – Vom Ursprung zur Mündung. Tyrolia Verlag 2004, ISBN 3-7022-2586-2.
- Franz Hafner: Inn – Der grüne Fluss aus den Alpen. Film documentar, Austria, 2011. 45 min.
- A. Stancik, H. Schiller, O. Behr et al.: Hydrology of the River Danube / Hydrologie der Donau, Verlag Priroda, Bratislava 1988.
- Valentin Weber-Wille, Manfred Wehdorn: Die bayerischen Innkraftwerke. (Schriftenreihe Forschung in der VERBUND AG, tom 105), Selbstverlag, Vienna 2012, ISBN 978-3-9502188-6-2.
Colliaziuns
modifitgar
Commons: En – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio