Giacun Hasper Muoth

istoricher, scriptur e poet rumantsch sursilvan

Giacun Hasper Muoth (* 29 da settember 1844 a Breil; † 6 da fanadur 1906 a Cuira) è stà in istoricher, scriptur e poet rumantsch sursilvan.

Giacun Hasper Muoth

Vita ed ovra modifitgar

Uffanza e giuventetgna modifitgar

Giacun Hasper Muoth è naschì ils 29 da settember 1844 a Breil en Surselva sco figl dal pur grond Gion Mattiu Muoth e sia dunna Maria Monica Cristgina, numnada Stina, da la schlatta dals Tuor. Si'uffanza ha el passentà cun sia sora a Breil, nua ch'el ha frequentà ils emprims onns da scola. Cur ch'el aveva 15 onns l'ha tramess il bap l'atun 1859 a scola a Feldkirch en il Tirol. Da là è el turnà l'avust 1860 cun il meglier attest. Malgrà che Muoth ha vulì cuntinuar ses studis, l'ha tramett il bap l'onn seguent a Cuira, nua ch'el ha fatg il cumissiunari en in'ustaria. L'onn da scola 1861/62 ha el pudì frequentar la classa reala a la scola da la claustra da Mustér. Là ha el mussà in grond talent per il dissegn che cumprova in gron dun d'observaziun. Era ses interess per la poesia ha el probel scuvert in quest temp: igl è sa mantegnì in fragment d'ina poesia en lingua tudestga sin il revers dad in da ses dissegns. Muoth ha cuntinuà ses studis dal 1862 al 1865 al gimnasi dal collegi da Sviz e da l'atun 1865 fin la primavaira 1867 al gimnasi tudestg a Friburg.

Cur che Giacun Hasper era davent da cha, ha ses bap quasi ruinà il manaschi da la famiglia cun far cumpras memia grondas e passentar pli e pli temp en las ustarias, uschè ch'el ha la fin da schaner 1867 stuì declarar il concurs. Malgrà quel culp ha Muoth pudì cuntinuar ses studis. Suenter avair bandunà Friburg, ha el anc studegià in temp a Losanna. L'enviern 1867/68 ha el probabel passentà sin il bain dals geniturs a Breil. Enturn quest temp ha Muoth er entschet a scriver; igl èn naschids l'epos lung Rhätus ed il drama Jörg de Jörgenberg. L'epos ha el pli tard brischà a Minca ed er il drama ha el eliminà.

Il temp a Minca modifitgar

L'atun 1868 è Muoth partì per Minca per frequentar là l'universitad. L'universitad da Minca, ch'avaiva da quel temp bler professers renumnads, ha el studegià indesch semesters fin l'atun 1873. Ses pli impurtants docents eran Christ (linguas veglias), Hofmann (germanista e neolatin), Brun (archeologia), Carrière (estetica), Riehl (istorgia da la civilisaziun), Döllinger (istorgia universala) e Prantl (filosofia). Quests scienzads han gì grond'influenza sin il giuven student. Oravant tut Prantl era fitg affecziunà a quel pover student da la capiala rutta.[1]

Per pudair s'alimentar e pajar per si'alloschi ha Muoth gì da dar uras privatas. Ses pasts consistivan per il solit en café e paun, o in ov[1] ed el ha gì la stanza ensemen cun lavurant. Savens era el per renunziar als studis e tschertgar ina plazza, ma l'affecziun per la scienza l'han persvadì da cuntinuar.

Il 1872 ha Muoth publitgà davent da Minca si'idilla Las spatlunzas en la gasetta sursilvana Ligia Grischa. Quest'ovra figurescha anc oz tranter las ovras principala da l'autur.

Da return en il Grischun modifitgar

L'atun 1873 è arrivà per Muoth il temp da turnar en patria. Ses ami Alexander Balletta, a lez temp secretari guvernativ, ha infurmà la regenza chantunala davarts sias qualificaziuns e sin quai è Muoth vegnì tschernì il medem onn sco professer per istorgia e linguas veglias a la Scola chantunala a Cuira. Il 1895 è el vegnì incaricà cun l'instrucziun dal rumantsch. En ils onns suenter ses return han ins era vesì il fritgs da ses studis istorics: Muoth ha publitgà en lingua tudestga pliras lavurs da grond'impurtanza, tranter quels Zwei sogenannte Ämterbücher des Bistums Chur aus dem Anfang des 15. Jahrhunderts (1898), in'ovra fundamentala per l'istorgia dal Grischun e particularmain da la Surselva, e Churrätien in der Feudalzeit (1902). Il 1902 è el sa retratg da sia plazza, avend l'incumbensa da scriver ina istorgia dal chantun Grischun, ma sia sanadad scardalida n'ha betg lubì ad el da terminar quest'ovra.

En quel temp è Giacun Hasper Muoth sa deditgà particularmain a la cultivaziun da la lingua rumantscha ed a la poesia. Tar sias poesias las pli impurtants tutgan sper l'ovra tempriva Las Spatlunzas era Il Gioder, A Mesiras, Igl eremit s. Sigisbert, La vusch da s. Gliezi, Il tiran Victor e La vendetga dils Grischs. Gia il 1882 ha el publitgà La dertgira nauscha da Valendau (1450) che ses biograf en las Annalas, Jachen Luzzi, descriva sco «la plü bella ballada cha nossa litteratura posseda». Ella raquinta la victoria da la Lia Grischa sur ils signurs da la Lia Naira, «ün chant da libertà dal poet e seis pövel»:

La vall Versom rabatta stagn
da roschas bein armadas;
la Rabiusa rocla ferm
las auas tschallatadas.
Ils pegns ballontschan; ils umens tschontschan
e fan rueida, tenent cusseida
sur' gl'um, che marscha tribulaus
amiez la roscha cadenaus.

Giacun Hasper Muoth era in fervent fautur dal rumantsch e sco tal in dals principals fundaturs da la Societad Retorumantscha. El ha fatg part da la suprastanza sco actuar e vicepresident fin sia mort ed è stà a quel temp il pli impurtant collavuratur da las Annalas.[2] Il 1887 ha el publitgà en il segund tom da las Annalas sia famusa poesia Al pievel romontsch, cun la quala el ha vulì dasdar ses cumpatriots rumantschs ed als renviar a la situaziun actuala da lur lingua:

 
Al pievel romontsch
Autograf da Giacun Hasper Muoth
Stai si! defenda
Romontsch tiu vegl lungatg!
Risguard pretenda
per tiu pertratg!
Dedesta tut cun tun sonor
dil fronsch romontsch, cantau de cor!
Quel tuna ferm e tuna cler
e quora senza balbegiar,
Gie quora senza balbegiar,
essent artaus dal bést matern, schir car.


Ovras modifitgar

  • Al pievel romontsch
  • A mesiras
  • Las spatlunzas

Colliaziuns modifitgar

Referenzas modifitgar

  1. 1,0 1,1 Luzzi 1944, p. 71
  2. Luzzi 1944, p. 72