Giansauna senza moni è il num popular per las duas spezias giansauna da Koch (Gentiana acaulis) e giansauna da Clusius (Gentiana clusii). Quellas appartegnan al gener da las giansaunas (Gentiana) che tutga tar la famiglia Gentianacea.

Giansauna da Koch

Las duas plantas possedan caracteristicas fitg sumegliantas e vegnan savens scumbigliadas resp. tegnidas per ina spezia. I sa tracta da spezias che creschan en las muntognas europeicas, ma sut cundiziuns ecologicas divergentas (vicarissem). Omaduas spezias possedan ina suletta flur-brunsina vi d’in moni extrem curt, la quala dat en egl durant il temp da fluriziun. Sper bleras autras spezias da giansaunas èn er las flurs da questas duas spezias d’in blau pur che cumpara uschiglio darar en il reginavel da las flurs.

Quest artitgel da survista purtretescha curtamain las duas spezias cun preschentar lur atgnadads e lur tratgs cuminaivels e preschenta a la fin las caracteristicas generalas dal gener da las giansaunas.

Giansauna da Koch modifitgar

Caracteristicas vegetativas modifitgar

 
L’intern da colur verd-uliva caracteristic

La giansauna da Koch crescha sco planta ervusa perenna fitg bassa; ella cuntanscha ina creschientscha sur terra da fin a 10 cm. La feglia verda, ordinada a moda opposta, è unida en ina rosetta che sa chatta per terra. Il singul fegl è da furma ovala fin elliptica; la finiziun è mutta u levamain en piz. L’ur dal fegl è glisch.

Caracteristicas generativas modifitgar

Il temp da fluriziun tanscha, tut tenor il lieu, dal matg fin l’avust. Sin in moni fitg curt sa chatta ina singula flur d’ina lunghezza da ca. 5 cm. La flur ermafrodita dispona d’in tschertgel da feglia dubel. Ils tschintg fegls dal chalesch èn creschids ensemen ad in bischen dal chalesch e furman ina brunsina da colur azura. A l’intern da quella sa chattan flatgs da colur verd-uliva.

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 36.[1]

Ecologia modifitgar

Tar la giansauna da Koch sa tracti d’ina planta da rosettas perenna. La feglia da la planta, cun sias chavas inclinadas vers l’intern, servan a rimnar l’aua. Ragischs a la surfatscha da la terra gidan a tegnair la rosetta datiers dal terren.

La flur, cun sia coluraziun blaua che deriva d’antocians, è ina tipica ‹flur da tavauns›. Ils pizs dals fegls da la curuna sa laschan irritar cun als tutgar; ultra da quai sa serra l’entira flur en cas d’aura bletscha. Ils tschintg stamins furman in bischen (bavrola); ils fils da stamin èn colliads tras lamellas cun il bischen da la curuna da la flur. Tras quai sa furman tschintg access al nectar ch’è situà sin il fund dal nuf fructiv. Il bischen da la curuna posseda a l’intern flatgs d’in verd-uliva che dattan spezialmain en egl cur ch’il sulegl glischa tras. Sco impollinaders vegnan en dumonda tavauns e tgirallas. Er l’autoimpollinaziun è pussaivla. Il temp da fluriziun dura dal matg fin l’avust.

Tar ils fritgs sa tracti da capslas; quellas èn circumdadas dal bischen da la curuna che serva sco paravent. Suenter la fluriziun crescha il cost fitg ferm e maina ils fritgs vers l’exteriur. Ils fritgs vegnan pia manads davent dal vent. Il temp da madiraziun dal fritg dura da l’avust fin l’october.

Derasaziun modifitgar

La giansauna da Koch cumpara per exempel en las Alps, il Giura e las Pireneas. La planta crescha tranter 800 e 3000 meters sin terrens da silicat en milieu acidic; necessari è in bun provediment d’aua.

Protecziun modifitgar

Sco tut las autras spezias da giansaunas stat er la giansauna da Koch sut protecziun da la natira. Il diever da ladim (puschina, grascha e.a.), per augmentar la racolta da fain per exempel sin pastgiras da tschorf airi, fa er svanir tar questa spezias entiras populaziuns. L’effect nuschaivel sa mantegna sur plirs decennis.

Giansauna da Clusius modifitgar

Caracteristicas vegetativas modifitgar

 
Giansauna da Clusius

La giansauna da Clusius è ina planta ervusa perenna che cuntanscha autezzas da 5 fin 15 centimeters. In moni è avant maun, ma quel è fitg curt. La feglia verda è ordinada en ina rosetta per terra. Il singul fegl ha ina lunghezza da fin a 5 cm ed è lad, en furma da lantschetta. Il piz dal fegl è giz, la pli gronda ladezza dal fegl sa chatta sutvart la mesadad.

Caracteristicas generativas modifitgar

Il temp da fluriziun dura dal matg fin l’avust.[2] Mintga planta posseda ina suletta flur. La flur ermafrodita ha ina simmetria radiala cun tschintg axas. Ils tschintg fegls dal chalesch èn creschids ensemen ad in lung bischen. Ils tschintg pizs dal chalesch èn per il pli in pau pli lungs che la mesa lunghezza dal bischen dal chalesch (entant che quels da la giansauna da Koch èn levamain pli curts che la mesa lunghezza dal bischen). La curuna d’ina lunghezza da fin a 5 centimeters è d’in blau intensiv ed ha a l’intern strivlas alventas ubain flatgs blau stgirs. Ils tschintg fegls da la curuna èn creschids ensemen en furma d’ina brunsina.

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 36.[3]

Ecologia modifitgar

Tar la giansauna da Clusius sa tracti, sco er tar la giansauna da Koch, d’ina planta tar la quala ils organs d’envernada sa chattan a la surfatscha da la terra.

Croda la temperatura, sa serra la flur. En lez cas ed er en cas d’aura bletscha sa metta il moni savens cun la flur giu per terra.[2]

Derasaziun modifitgar

La giansauna da Clusius è derasada en las Alps, en las Prealps, en il Giura, en il Guaud Nair ed en las Carpatas. La planta crescha sin tschispet sitg magher u chaltschinus u er sin terrens da glera. Ella crescha dal fund da las vals muntagnardas fin en autezzas da 2800 meters sur mar.

Sistematica modifitgar

La giansauna da Clusius è vegnida descritta l’emprima giada l’onn 1854 entras Eugène Pierre Perrier de la Bâthie ed André Songeon. I sa laschan distinguer las suandantas sutspezias[4]:

  • Gentiana clusii E.P.Perrier & Songeon subsp. clusii
  • Gentiana clusii subsp. costei Braun-Blanq. (cumpara be en Frantscha)
  • Gentiana clusii subsp. pyrenaica J. Vivant (cumpara en Spagna ed en Frantscha)
  • Gentiana clusii subsp. rochelii Halda (cumpara be en la Slovachia)
  • Gentiana clusii subsp. undulatifolia Sünd. (cumpara be en l’Italia)

Diever e muntada culturala modifitgar

Tuttina sco la giansauna da Koch survegn ins er la giansauna da Clusius èn orticulturas spezialisadas en furma cultivada.

Las duas spezias cun lur flur extrem gronda en cumparegliaziun cun l’ulteriur corp da la flur e cun lur colur blaua glischanta – e la giansauna da Clusius en spezial – èn daventadas l’archetip da las giansaunas e da las flurs alpinas en general. La gronda part da las illustraziuns che mussan, senza specificaziun pli precisa, ina giansauna, mussan lur flur. Quai è er il cas tar etichettas da vinars e da medischina, schebain ch’i n’è mai cuntegnì là cumparts da giansaunas senza moni, mabain praticamain adina substanzas amaras or da parts da la planta sutterranas da spezias da giansaunas autas sco per exempel la giansauna melna (Gentiana lutea). La giansauna è er represchentada sin las munaidas d’euro austriacas, sin la bancnota d’in leu rumena e sin il tschincun svizzer.

Differenzas tranter las duas spezias da giansauna modifitgar

 
Prada cun giansaunas da Clusius

Las duas giansaunas-brunsina cun monis fitg curts, la giansauna da Koch (Gentiana acaulis) e la giansauna da Clusius (Gentiana clusii) èn fitg sumegliantas. La giansauna da Koch sa differenziescha però da la giansauna da Clusius tras fegls da rosetta pli lads e pli loms, tras chavas muttas tranter ils fegls dal chalesch sco er tras tschintg flatgs verds en bucca da la flur-brunsina azura. Perquai che quests ultims mancan a la giansauna da Clusius, para quella d’in blau pli intensiv.

Las duas spezias cumparan en pli en territoris che na sa cuvran quasi betg: La giansauna da Clusius basegna terrens da chaltschina, la giansauna da Koch percunter crescha be sin terrens da silicat acidics. En tals cas nua che las duas spezias cumpletteschan ina l’autra sut cundiziuns ecologicas divergentas discurran ils botanichers da vicarissem.

Origin dals nums modifitgar

La denominaziun Clusius (resp. clusii) onurescha il medi e perscrutader da la natira Charles de l’Écluse (latinisà Clusius, 1526–1609). Il num latin da la giansauna da Koch, Gentiana acaulis, munta ‹giansauna senza moni›. E ‹Koch› sa referescha al botanicher tudestg Wilhelm Daniel Joseph Koch (1771–1849).

Il gener Gentiana ha Carl von Linné descrit l’emprima giada il 1753 en ‹Species Plantarum›. Il num dal gener deriva dal grec ed è cumprovà dapi 50 fin 100 s.C. Tenor Dioscoroides e Plinius il Vegl stat quel en connex cun il retg illiric Genthios (180–168 a.C.) che duai avair enconuschì sco emprim l’effect curativ da spezias da giansaunas (probablamain da la giansauna melna, Gentiana lutea).[5]

Il gener da las giansaunas en general modifitgar

Las radund 300 fin 400 spezias da giansaunas che cumparan en tut il mund creschan surtut en las muntognas da la zona temprada da l’emisfera nord, ma er en las Andas. Intginas spezias vegnan duvradas per far vinars e gudagnar meds curativs. Singulas spezias dovran ins er sco plantas decorativas.

En l’Europa creschan en tut 35 spezias da giansaunas, surtut en las Alps. En l’Europa Centrala cumparan – sper la giansauna da Koch e la giansauna da Clusius preschentadas en quest artitgel – tranter auter las suandantas spezias[6]:

 
Las parts da la giansauna da Koch
  • giansauna da palì (Gentiana asclepiadea)
  • giansauna bavaraisa (Gentiana bavarica)
  • giansauna curta (Gentiana brachyphylla)
  • giansauna cruschada (Gentiana cruciata)
  • giansauna melna (Gentiana lutea)
  • giansauna da naiv (Gentiana nivalis)
  • giansauna da Favrat (Gentiana orbicularis)
  • giansauna bassa (Gentiana prostrata)
  • giansauna taclada (Gentiana punctata)
  • giansauna purpura (Gentiana purpurea)
  • giansauna cun chalesch scuflà (Gentiana utriculosa)
  • giansauna tempriva (Gentiana verna)

Annotaziuns modifitgar

  1. Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8avla ed. extendida, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5.
  2. 2,0 2,1 Manuel Werner: Welche Alpenblume ist das? Franckh-Kosmos, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-440-12576-2, p. 74. Referenzfehler: Ungültiges <ref>-Tag. Der Name „Werner2011“ wurde mehrere Male mit einem unterschiedlichen Inhalt definiert.
  3. Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8avla ed. extendida, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5.
  4. Karol Marhold: Gentianaceae: Gentiana clusii. En: Euro+Med Plantbase – the information resource for Euro-Mediterranean plant diversity, Berlin 2011.
  5. Gentian Research Network.
  6. David Aeschimann, Konrad Lauber, Daniel Martin Moser, Jean-Paul Theurillat: Flora alpina. Ein Atlas sämtlicher 4500 Gefäßpflanzen der Alpen. Tom 2, p. 10–24, Haupt Verlag, Berna, Stuttgart, Vienna 2004, ISBN 3-258-06600-0.

Litteratura modifitgar

  • Manuel Werner: Welche Alpenblume ist das? Franckh-Kosmos, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-440-12576-2.
  • Thomas Muer, Oskar Angerer: Alpenpflanzen. 1. ed., Ulmer Verlag, Stuttgart 2004, ISBN 3-8001-3374-1.
  • Manfred A. Fischer, Karl Oswald, Wolfgang Adler: Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 3. ed. extendida, Land Oberösterreich, Biologiezentrum der Oberösterreichischen Landesmuseen, Linz 2008, ISBN 978-3-85474-187-9.
  • Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands und angrenzender Länder. Die häufigsten mitteleuropäischen Arten im Portrait. 7. ed. extendida, Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2011, ISBN 978-3-494-01424-1.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: giansauna da Koch – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
  Commons: giansauna da Clusius – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

giansauna da Koch, sin infoflora.ch giansauna da Clusius, sin infoflora.ch