Gion Not Spegnas

Gion Not Spegnas (Otto Spinas, * 27 da favrer 1888 a Tinizong; † 16 da fanadur 1971 a Tinizong) è stà in scriptur rumantsch (lirica, drama) e promotur da la lingua e publicistica surmirana.

Vita

Gion Not Spegnas è naschì l’onn 1888 a Tinizong sco figl da Gion Franzestg Spinas e da Helena Maria nata Augustin. Areguard la furmaziun resp. activitad da gudogn principala sa lascha il curs da vita da l’autur sutdivider en trais periodas principalas:

• Fin il 1908: Uffanza ed onns da furmaziun; suenter la scola primara e secundara a Tinizong e Cunter il 1903–1905 al Collegi s. Michael a Friburg, suandà d’in segiurn en l’Engalterra
• 1908–1928: Concierge en divers hotels en Svizra ed a l’exteriur
• 1928–1962: Fundatur e manader da la cooperativa agricula da consum a Tinizong

Vers la mesadad da la segunda perioda da vita, pia cur che Spegnas era anc ‹randulin›, ha cumenzà ses engaschament a favur da la lingua e cultura rumantscha:

• 1921 confundatur da l’Uniun Rumantscha da Surmeir (1946: «cunter veglia» trais onns president)
• 1922 fundaziun dal Sulom surmiran, cumenza «sin dumonda» a scriver poesias
• 1929 publicaziun dal drama istoric ‹Benedetg Fontana›, represchentà il 1950 a Tinizong (en furma scursanida) ed il 1964 a Riom

Medemamain dal temp che Spegnas era anc emploià durant las stagiuns sco concierge, ha el surpiglià emprims uffizis communals. Sia carriera politica dueva alura culminar suenter ses return en patria il 1935–1943 sco president dal circul e deputà catolic-conservativ en il Cussegl grond.

Suenter ses return en patria ha Spegnas maridà l’onn 1932 Elma Luisa nata Bühlmann, oriunda da Delemunt, e fundà famiglia. Suenter la mort prematura da sia dunna (1940) ha el terminà la carriera politica ed è sa deditgà a l’educaziun da ses trais uffants.

Gion Not Spegnas è mort ils 16 da fanadur 1971 a Tinizong en la vegliadetgna da 83 onns.

En ses agens pleds

Impressiun da Tinizong

Sut il titel ‹In tgit enavos sin mia vita› è cumparida en la periodica ‹Noss Sulom› dal 1965 ina curta autobiografia da l’autur. Transponida en rumantsch grischun sa cloma quella sco suonda:

«Bun damai: Jau sun da Tinizong ed hai ils 27 da mars 1888 per l’emprima giada fatg sentir mia ferma vusch en quella modesta, ma veglia vischnanca romana, la quala è anc oz mia dimora.

Jau sun para stà in viv mattatsch che fascheva gia bainbaud quitads a sia buna mamma. L’inspectur da scola ha per exempel ris da bun cor, cur ch’el m’ha vis per l’emprima giada pli da manaivel en scola, schend: «Aha – quai è il rambot ch’ha mirà si la porta-scola l’onn passà, per serrar en l’inspectur sur mezdi, ensemen cun il cussegl da scola e tut il rest!» Quai stuais savair per chapir l’incumbensa che quest medem um m’ha surdà onns pli tard en connex cun il moviment da renaschientscha da l’idiom surmiran.

*

Avend sursiglì durant la scola primara duas giadas ina classa, sun jau arrivà en la scola secundara cirquitala a Cunter sco il Benjamin ed hai fatg là l’examen per la davosa classa. Per ma defender da pli gronds e giagliards, aveva jau procurà per ina guardia persunala, la quala aveva d’entrar en funcziun tenor basegn.

Silsuenter hai jau absolvì en 3 onns 4 classas mercantilas al collegi s. Michel a Friburg. Avend chattà or che mes bab aveva d’emprestar raps per pajar mes studi, hai jau fatg curtas e sun ì en Engalterra per pudair tant pli spert gudagnar mez, enstagl d’engrevgiar la famiglia. Jau pens anc adina cun ina tscherta melanconia vi da l’adia tar il prefect dal collegi, il qual m’ha embratschà cun malavita schend che jau avess stuì ma confidar ad el avant che prender questa decisiun, pertge ch’el avess gugent emprestà il daner sut bunas cundiziuns.

Suenter trais mais a Ramsgate en ina scola privata, hai jau vulì gudagnar giu la scola en servetsch privat sco footman, tschertgond entant ina plazza da biro en in hotel svizzer.

*

Suenter esser vegnì pladì sco secretari en il Grand Hotel a San Murezzan, hai jau bandunà l’Engalterra. Il patrun na ma vuleva betg laschar ir, avend gist fatg far ina chara livrea sin mesira, e la patruna è sa vinditgada cun ma metter en mal tar la direcziun da San Murezzan, il pli spert ch’ella è vegnida sisur l’adressa tras la cuschiniera. Arrivà a chasa, hai jau chattà la communicaziun da San Murezzan che jau na dovria betg entrar.

Ma turpegiond da star a chasa senza plazza, hai jau stuì acceptar il post anc liber da portier da notg al Kulm a San Murezzan. Tras quest schabetg fatal hai jau stuì cuntinuar sin quella via e sun stà durant 20 onns concierge en grond hotels d’emprima classa en Svizra ed a l’ester (Grand Hotel Bellaggio).

Quai hai jau fatg fin che Tinizong ha duvrà il sulom patern per engrondir il santeri. Lez mument hai jau cumprà ina chasa nova cun butia. Suenter curt temp hai jau fundà ina societad da consum cun butia en mes dachasa ed hai administrà quest affar durant 27 onns, fin tar sia schliaziun.

*

Durant quel temp sun jau schluità vi en la politica. Uschia sun jau stà duas giadas mastral da Tinizong, 20 onns actuar dal tribunal districtual d’Alvra, commember dal cussegl da scola secundara e primara, 12 onns derschader cirquital e silsuenter 8 onns president dal circul e deputà en il Cussegl grond, nua che jau sun stà permanentamain en la cumissiun da gestiun, la quala jau hai er presidià.

Durant ils onns da presidenza, 1935–1943, hai jau, ensemen cun colonel Hirschbühl, il qual era gist turnà da Roma, rimnà ca. 10 000 frs. per renovar tant sco pussaivel il chastè da Riom. Jau vuleva furmar là in center cultural, cun ina scola professiunala, cun sala da teater e da radunanzas pli grondas, sco il cumin-grond etc. e tant sco ch’i tanscheva al plaunterren in museum istoric.

Ma quests raps (ils cumins han dà en tut be 1000 frs.) n’han la finala tanschì gnanc per il tetgal, uschia che nus avain stuì ans cuntentar lez mument da francar las curunas da la miraglia e far da nov il tetg da la tur, sper cumprar insatge terren enturn quella. Ils 2000 francs ch’èn restads, avain nus alura mess per pli tard en in cudeschet da spargn e surdà quels a mes successur, cun la recumandaziun da lavurar vinavant en mes senn. Ed il comité per la represchentaziun dal drama ‹Banadetg Fontana› è oz d’accord d’applitgar tut il retgav net per la finamira surmenziunada.

*

Pir l’onn 1932 sun jau ma decidì da fundar famiglia. Mia buna consorta, Elma Luisa Bühlmann da Delsberg, ha gia stuì ans bandunar l’onn 1940, laschond enavos 3 uffants pitschens, ina mattatscha e dus mattatschs.

Jau hai alura stuì declerar sin Cumin grond che jau haja uss in dubel pensum da famiglia e stoppia ma distatgar dals affars publics.

I para strusch pussaivel che quai saja daventà gia avant in quart tschientaner, e che quel ch’è maridà cun 44 onns sin las spatlas resistia anc al favugn da las emprovas terrestras.

*

L’onn 1922 sa cussegliavan inspectur Tona Sonder, president Andrea Steier ed jau areguard la naschientscha d’‹Igl Noss Sulom›, per preschentar il noss surmiran a la Lia rumantscha gist fundada sco lingua litterara aduala als auters idioms, sco er per purtar quel en mintga famiglia surmirana sco il meglier e pli adattà med cunter l’invasiun linguistica estra.

Ils dus amis pli vegls m’han surdà dalunga il pensum da represchentar la sparta poetica da l’annuari planisà. Vus pudais pensar quant perplex che jau era, essend che jau n’aveva betg anc scrit ina suletta poesia e na saveva insumma betg, sche jau dastgia acceptar in mandat sin terren anc virginal, destinà da vegnir arà, tant pli che jau era absent dapli che la mesadad dal temp. Suenter in silenzi pli lung hai jau la finala ditg: «Sche vus cartais che vus n’hajas betg d’as enriclar in di, sche vi jau far il mes d’as cuntentar.» Pover poet per forza – ch’avess andetgamain gì da sgular! – Tuttina era jau internamain entusiasmà en vista a la visiun che quest isch avert ma purscheva.

Noss idiom n’aveva da lez temp anc nagina poesia originala. Per arar enturn quest er surmiran criv, hai jau cumenzà a far sultgs cun chavadas fitg modestas, sco ch’ils emprims Suloms raquintan. Bainspert han auters cumenzà e cuntinuà d’arar – er per betg leventar antagonissems da concurrenza, hai jau pudì chalar, lavurond però vinavant per mamez, tenor gust ed impuls che sa deva.

La critica litterara lascha valair be quai ch’è artistic. Ed artistic numna ella er quai ch’è qua e là nagut auter che passiun zuppada, en tschertga d’in’expressiun giavinanta. Jau hai savens e sapientiv unfrì quest idol ad in intent educativ, evitond tut pled, patratg u maletg che pudess stgandelisar.

En vista al stupent idealissem ch’animescha ils pli giuvens, dastgain nus bain er sperar sin cuntinuaziun fritgaivla e sin novs recruts per il mantegniment e svilup da nossa clera e sonora lingua surmirana, a pèr cun ils frar dal Rain e da l’En. Damai che la lingua fa part da noss’olma immortala, ha er ella da mussar ch’ella cuzza enavant, malgrà sia debla extensiun. Perfin sch’ella avess da suttacumber sin sia via tras ils tschientaners, sto e po ella viver vinavant sco perditga culturala indestruibla, degna da noss megliers sforzs, sumegliant al latin che viva er vinavant, anc ditg suenter la mort da ses exponents, sumegliant er al grec che viva vinavant en nossas scolas autas, sulettamain en virtid da sia tradiziun litterar-culturala.»

Ovra litterara

Il chastè da Riom sco ch’el sa preschentava avant il 1973

Sco resumà en ‹Rosas e Spegnas IV›, sa cumpona l’ovra da Gion Not Spegnas da las suandantas parts:

Poesia: Diversas poesias cumparidas en ils organs da l’URS: ‹Igl noss Sulom›, ‹Calender Surmiran›, ‹Pagina da Surmeir›; trais toms poesias: ‹Rosas e spegnas›, ediziuns da l’URS: tom I (1951), tom II (1954), tom III (1963); ‹En fasch speias›, poesias, ediziun da l’URS per il 80avel anniversari (1968); ‹Rosas e spegnas IV›, 1989.

Prosa: ‹An pelegrinadi a Roma›, descripziun d’in viadi a Roma a chaschun da l’onn sontg 1925 (Glion, 1926); ‹Benedetg Fontana›, drama cumparì en ‹Igl noss Sulom› (1929); varsaquants tractats ed artitgels pli curts en ‹Igl noss Sulom› ed en il ‹Calender Surmiran›; ‹En tgit enavos sen mia veta›, curta autobiografia cumparida en ‹Igl noss Sulom› (1965); autobiografia voluminusa ‹L’istorgia d’ena veta›, extract cumparì en ‹Rosas e spegnas IV›, 1989..

En l’introducziun da l’ediziun postuma ‹Rosas e Spegnas IV›, realisada per incumbensa da l’Uniun Rumantscha da Surmeir a basa dal relasch litterar da l’autur, scriva il redactur Faust Signorell:

«Cur che Gion Not Spegnas è mort en l’auta vegliadetgna da 83 onns, ha el relaschà in entir ordinatur plain poesias, scrittas ils davos decennis da sia vita e betg publitgadas en ses tom ‹Speias›, in’ediziun da l’URS per il 80avel anniversari dal poet. Dasper questa ritga ierta poetica cuntegneva ses relasch litterar er ina part prosa, numnadamain in’autobiografia voluminusa cun il titel ‹L’istorgia d’ina vita›.

L’Uniun rumantscha da Surmeir ha decidì da commemorar ses premurà cunfundatur a chaschun dal tschientavel anniversari da sia naschientscha e qua tras clamar en memoria l’ovra litterara e l’operar d’in da ses fervents commembers trapassads. Ella ha incumbensà il sutsegnà da repassar il relasch litterar da Gion Not Spegnas e da far ina schelta da sias poesias nunedidas ed in extract da si’autobiografia.

Gion Not Spegnas aveva gia scrit sez in’introducziun per in eventual quart tom da sias ‹Rosas e spegnas›, en la quala el di: ‹Sche vus chattais en mias poesias in mez tozzel che pon vegnir renconuschidas sco vairamain bunas, tant en furma sco en patratg, e forsa anc in pitschen rest interessantas, vi jau esser cuntent.› E per franc ch’il lectur las chatta, dapli che mo in tozzel, cunzunt cur che Gion Not Spegnas reflectescha sur da la vita, da sias cruschs e travaglias, da sias sentupadas e da las experientschas fatgas cun ils conumans.

Legend las poesias da Gion Not Spegnas sa persvadan ins ch’el na saja betg naschì poet, di Reto R. Bezzola en sia ‹Litteratura dals Rumantschs e Ladins›, ed ins possia s’imaginar cun tge fadia ch’el metta en rima ses sentiments, sias impressiuns, sias observaziuns, ses patratgs. E che quella fadia ha purtà fritg, documentescha surtut la lingua da Spegnas, ina lingua metallica, argientada, glimada ed enritgida cun expressiuns emprestadas da las autras linguas neolatinas. Da questa lingua d’in’eloquenza genuina ha mintgin pudì sa persvader udind Gion Not Spegnas sco oratur a quella u l’autra chaschun, ina lingua che fascinava e captivava l’auditur. Ed insatge da questa lingua udin nus er en ses text autobiografic ‹Fragments d’ina vita›.

Forsa avess Spegnas stuì sa fatschentar pli intensivamain da la prosa che sa restrenscha a duas ovras pli grondas, numnadamain a ses drama ‹Benedetg Fontana› ed a la descripziun d’in viadi a Roma cun il titel ‹In pelegrinadi a Roma›, ed a varsaquants tractats ed artitgels cumparids en ils organs da l’URS. Il motiv, daco ch’el n’ha betg scrit dapli prosa numna el sez: ‹Oravant tut stoss jau respunder als amis che m’intimavan da scriver novellas e romans. Sco um d’affars aveva jau da far auter che da scursalar enturn sin lais da fantasia, e temp e vigur ma mancavan per la concentraziun prolungada, basegnaivla per lavur fritgaivla da questa natira.› (Or da l’introducziun menziunada survart).»

Poesia

Gion Deplazes caracterisescha la poesia da Spegnas sco suonda: «Gion Not Spegnas era ina persuna plitost retratga, introvertida e fitg sensibla, francada en in fund cristian. Sia lirica è creschida da quest fund ed è ina poesia plitost reflectada che spontana. En sias ‹Rosas e spegnas›, ina rimnada da poesias cumparidas en ils differents organs rumantschs, reflectescha il poet ses patir e franchescha quel en maximas da la vita religius-cristiana.»

E Reto R. Bezzola cumplettescha: «Dapli ch’el tschertga e dapli ch’il program da far ‹rimas› per sustegnair il moviment dal rumantsch en Surses fa lieu al basegn da dar expressiun a ses agens sentiments en ina furma che n’è betg be simpla communicaziun cun in auter, mabain expressiun durabla d’in discurs cun sasez. Uschia na fai betg smirvegliar che var in terz da las poesias èn deditgadas a meditaziuns, a dumondas davart ils princips morals da la vita cun ses bun e ses mal. Il fund religius dal poet na manca betg, ma el cumpara adina senza insistenza. La natira, uschè centrala en la poesia lirica rumantscha, è per il solit be il punct da partenza per la meditaziun.»

Drama

Il drama istoric ‹Benedetg Fontana› è vegnì publitgà il 1929 en la revista ‹Igl noss sulom› e represchentà per l’emprima giada ils 22 d’avust 1964 davant il chastè da Riom (resp. en ina versiun modifitgada gia il 1950 a Tinizong). I sa tracta d’in drama patriotic cun numerusas persunas istoricas enturn l’erox Benedetg Fontana, ed autras inventadas, en tut radund 70 persunas.

L’autur preschenta la situaziun politica militara dal 1498/99 ed il privel che Heinrich Hewen, in ester, cedia dretgs e pajais en l’Engiadina Bassa, Val Müstair e Vnuost als Austriacs. Perquai èn las Trais Lias s’alliadas cun ils Confederads, senza salidar l’uvestg. Sut il commando da Conradin de Marmels attatgan las truppas grischunas alura ils austriacs gia avanzads. Cur che de Marmels sa mussa sco traditur, vegn Fontana elegì cumandant da las truppas. Ils Grischuns gudognan la battaglia decisiva a la Chalavaina, Fontana, blessà mortalmain, daventa l’erox popular grischun.

En questa lutga politica entretscha Spegnas plinavant l’istorgia d’amur tranter la figlia da Benedetg Fontana, Ortensia, e Hans à Porta, in pur da Puntraschigna. La structura en 5 acts, il text en furma classica da 5 jambus, preschenta sco ils blers gieus festivs ina successiun da maletgs per part dramatics che tschiffan l’aspectatur, er sche las singulas figuras èn in pau simplifitgadas en lur caracter.

Litteratura

• Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 639–644 (poesia) e 778 (drama).
• Gion Deplazes: Gion Not Spegnas, en: Funtaunas, tom 3: Da la revoluziun franzosa a l’avertura litterara, Cuira 1990, p. 112s., 175s.

Colliaziuns

• Spegnas, Gion Not en il Lexicon istoric retic
• Guldemond-Netzer, Ursina: Gion Not Spegnas, en: Kotte, Andreas (ed.): Lexicon da teater svizzer, Turitg 2005, tom 3, p. 1708s.