Wikipedia

Gualsers

Ils Gualsers èn ina gruppa etnica alemana che viva en las Alps. Els discurran tudestg gualser, in dialect aleman. Ils Gualsers han bandunà durant il temp medieval la regiun da l’actual chantun Vallais ed èn migrads en autras regiuns svizras, en l’Italia dal Nord, en il Principadi dal Liechtenstein ed en l’Austria.

Culegna gualsra en la Val Calfeisen (SG)

Istorgia

modifitgar

Avant ca. 1000 onns han ils Gualsers cuntanschì sin lur viadi davent da la Part Sura Bernaisa il Goms en il Vallais ed han populà successivamain la part sura da la Val dal Rodan. Enturn il 13/14avel tschientaner han singulas gruppas da Gualsers cumenzà a bandunar plaun a plaun la Val dal Rodan ed èn partidas en tut las direcziuns, oravant tut dentant vers ost[1]:

  • en las vischnancas da Simplon e Gondo ch’appartegnan bain tar il Vallais, ma che sa chattan da l’autra vart dal sparta-auas e ch’èn pir vegnidas colonisads durant las migraziuns dals Gualsers
  • en la Part Sura Bernaisa: Lauterbrunnen, Mürren, Planalp, ma era en singuls lieus en la Planira Bernaisa
  • en parts dals territoris alpins dal Vad e da la Savoia
  • en las valladas alpinas talianas en il sid dal massiv dal Monte Rosa:
    • en la regiun da la Val d’Aosta: Gressoney: Gressoney-La Trinité (tudestg gualser Greschunei Oberteil), Gressoney-Saint-Jean (guals. Greschunei Underteil und Mettelteil), Issime (guals. Eischeme), sco er en parts da la Val d’Ayas
    • en la provinza Vercelli: Alagna Valsesia (guals. Im Land), Rima (furma oz ensemen cun San Giuseppe la vischnanca da Rima San Giuseppe, guals. In d Rimmu), Rimella (guals. Remmalju), Riva Valdobbia (guals. Rifu)
    • en la provinza Verbania-Cusio-Ossola: Formazza (guals. Pomatt), Macugnaga (guals. Z Maggana), Salecchio (guals. Saley), Ornavasso (guals. Urnafasch), Miggiandone, Agàro (guals. Ager), Ausone (guals. Ogschtu), Campello-Monti (guals. Ggampel)
 
Chasa ‹gualsra› dal 1394 a St. Antönien (Partenz)

Ils motivs per las migraziuns dals Gualsers durant il temp medieval n’èn betg sclerids dal tuttafatg. Ins suppona che diversas raschuns han influenzà la migraziun. In motiv po esser stà il squitsch da la populaziun ch’ha manà a la tschertga da novs terrens da producziun. Las migraziuns dals Gualsers stattan qua en in sumegliant context sco la colonisaziun da l’ost tudestga, nua che colonists tudestgs èn sa chasads en ils territoris slavs e baltics en l’ost, en la Carinzia ed en la Steiermark.

Ils Gualsers han sviluppà tecnicas che pussibilitavan era da cultivar regiuns muntagnardas pli autas. Ils signurs territorials da quellas regiuns han promovì la colonisaziun cun deliberar ils colonists da las taglias e cun dar ad els privilegis colonisatorics spezials. Uschia ha l’access a novs terrens pussibilità als Gualsers da sa deliberar da la sclavitid feudala. Pervi da lur atgna constituziun legala vegnivan ils Gualsers era numnadas ‹Libers›. Cunzunt ils Gualsers derivants dal vitg gualser Gressonay èn daventads enconuschents a partir dal 16avel tschientaner sco chasegliaders e commerziants ambulants da success. Els provedivan lur clientella en las regiuns pli bassas da l’Europa Centrala.

Lingua e cultura

modifitgar
 
Distribuziun territoriala dals dialects da l’autischem aleman

La lingua e la cultura dals Gualsers èn per part restadas viventas fin oz. Il gualser è ina varianta particulara dal dialect tudestg dal sidvest, numnada autischem aleman (Höchstalemannisch). L’autischem aleman sa differenziescha fermamain dals dialects da l’aut aleman (Hochalemannisch) dal Grischun e dals dialects dal bass aleman (Niederalemannisch) dal conturn dal Vorarlberg. Ina caracteristica che definescha il tudestg gualser è il tun /sch/ en pleds sco schi ‹ella› (singular e plural), iisch/ünsch ‹a nus›, Müüsch/Miisch ‹mieurs›, Hüüscher/Hiischer ‹chasas›.

Ulteriurs tratgs dal gualser tutgan tar las caracteristicas pli generalas dals dialects alemans dal vest e dal sidvest. En il Grischun ed en il Vorarlberg sa differenzieschan questas caracteristicas dentant uschè fitg dals dialects da la regiun ch’er ellas han in caracter definind. Da quellas furmas fan part il preschent er geit, steit ‹el va, stat› (uschia er en il tudestg bernais, ma en ils dialects da l’ost èsi er gaat/goot, staat/stoot). U il plural da duas silbas dals masculins ferms: Taga ‹dis› (en ils dialects da l’ost èn quests plurals apocopads e savens era stgirentads, Taag u Tääg). Il medem vala per il /k/ inizial ch’è spustà ad in /ch/, sco en Chind ‹uffant›, quai ch’è in tratg dals dialects aut alemans fitg derasà, ma che na cumpara betg en ils dialects da la vallada dal Rain dal Grischun, dal Liechtenstein e dal Vorarlberg.

Intgins exempels dal gualser da la Val S. Pieder

modifitgar
  • Hopschel: rustg
  • Heutrapfel: salip
  • önschi: noss
  • Huttla: vestgadira
  • Heufurggä: furtga
  • Schärä: talpa
  • ichi: en
  • Schi gäit met erä Fründ ens Hus zum en Tasse Kaffee go trinkä.
    Ella va cun ses ami en chasa per baiver ina scadiola café.
  • Wo i dähai acho ben, ben i zfriede gsi, mini Fründe wedär ts gseh. Mir gfallts ts Vals, mis Heimatdorf, mit de Bärgä, de Geiss, de Schaff, de Chüe und de Valser.
    Cura ch’jau sun arrivà a chasa, sun jau stà cuntent da puspè vesair mes amis. A mai plaschi a Vals, mes lieu d’origin, cun ils culms, las chauras, las nursas, las vatgas e quels da Vals.

L’idea derasada ch’i dettia er in tip da bajegiar tipicamain gualser na constat dentant betg. Quest tip da bajegiar è plitost da caracter alpin ch’exclusivamain gualser.

Annotaziuns

modifitgar
  1. ↑ La survista sa basa sin las infurmaziuns da la pagina d’internet http://www.walser-alps.eu

Litteratura

modifitgar
  • Zinsli, Paul: Walser Volkstum: in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Erbe, Dasein, Wesen. 7avla ediziun amplifitgada, Cuira 2002. ISBN 978-3-905342-05-5
  • Bohnenberger, Karl: Die Mundart der deutschen Walliser im Heimattal und in den Außenorten, (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6), Frauenfeld 1913.

Colliaziuns

modifitgar
Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Gualsers&oldid=160189"