Herbert George Wells (per ordinari scursanì H.G. Wells), * 21 da settember 1866 a Bromle, † 13 d’avust 1946 a Londra, è stà in scriptur englais e piunier da la litteratura da science fiction. Wells, il qual era er istoricher e sociolog, ha tranter auter scrit cudeschs tematics sco ‹History of Life and Mankind› ch’han cuntanschì ediziuns da milliuns exemplars. Ses pli gronds success ha el gì cun ses dus romans da science fiction (numnads dad el sez «scientific romances») ‹The War of the Worlds› (rumantsch: ‹La guerra dals munds›) e ‹The Time Machine›. Surtut en il territori da lingua englaisa èn però vinavant populars er numerus da ses romans realistics.

H.G. Wells (fotografia dal 1920)

Vita modifitgar

Giuventetgna modifitgar

 
Il giuven Wells ils onns 1870

Herbert George Wells è naschì ils 21 da settember 1866 en l’avantlieu da Londra Bromley. Ses bab, Joseph Wells, manava ina pitschna butia da ferramenta ed era in giugader da cricket professiunal. Sia mamma era stada avant la lètg emploiada da tegnairchasa. La famiglia viveva en relaziuns plitost modestas.[1]

Da ses bab aveva il giuven Herbert George, che vegniva numnà ‹Bertie›, ertà la passiun da leger. A quella pudeva el sa deditgar tenor plaschair en l’institut litterar ed en la biblioteca da Bromley. El ha frequentà las scolas dal lieu, l’emprim ina scola preparatorica, alura la Morley’s Academy. L’onn 1877 è la famiglia vegnida en grondas difficultads finanzialas pervi d’ina malsogna che dueva schirentar il bab per vita duranta. Sinaquai han ins offert a Mrs. Wells ina plazza en il tegnairchasa da ses anteriur patrun ad Uppark, Sussex, la quala ella ha acceptà. Cur che Herbert George accumpagnava sia mamma al plaz da lavur, aveva el chaschun da leger uras a la lunga en la biblioteca dal patrun-chasa. Sia mamma ha gì en quests giuvens onns ina grond’influenza sin ses figl. Ella era profundamain religiusa, venerava regina Victoria ed aveva ideas fitg cleras areguard ils contacts tranter las classas. Uschia eri scumandà a Herbert George da s’entupar cun mattatschas da la classa sociala inferiura.

Suenter la scola è Herbert George entrà sco emprendist en in negozi da taila a Windsor. El n’ha però betg pudì cuntentar ses patrun ed ha stuì bandunar la plazza suenter in mais. Per curt temp ha el lavurà sco magister auxiliar ad ina scola a Somerset, ed è alura stà per in mais (schaner 1881) gidanter d’apotecher a Midhurst. L’avrigl dal medem onn ha el anc empruvà ina giada da fitgar pe en in negozi da taila, questa giada a Southsea. Suenter dus onns n’ha el betg pli supportà quest’activitad ed è danovamain ì per ses fatg. Las experientschas ed observaziuns fatgas dad el durant quests onns han nutrì sia critica areguard la repartiziun da la bainstanza, sco ch’ella sa manifestescha per exempel en ‹A Modern Utopia›.

Cun 16 onns ha Wells obtegnì ina plazza sco magister auxiliar al progimnasi a Midhurst. L’onn 1884 ha el survegnì in stipendi a la Normal School of Science (oz Imperial College of Science) a South Kensington, Londra. Trais onns ha el studegià fisica, chemia, geologia, astronomia e biologia – quest ultim rom tar Thomas Henry Huxley, in scienzià brigliant, ma polemic, che defendeva la teoria da l’evoluziun da Darwin. Ils onns da Wells cun Huxley han sveglià en el la tenuta critica envers il cristianissem e furmà las opiniuns ch’el dueva pli tard far valair en ses cudeschs, numnadamain che l’uman saja ina schimgia sviluppada vinavant, ch’il process da l’evoluziun saja tendenzialmain immoral e mainia adina plitost a l’atgna destrucziun enstagl al progress. L’onn 1887 è Wells vegnì sur George Bernard Shaw en contact cun la Fabian Society, è daventà commember da quella ed è s’engaschà sinaquai en la Labour Party ch’era gist vegnida fundada. Entras sias activitads en quests circuls ha el manchentà ses examen final.

Durant ses temp da studi aveva Wells gì durant in gieu da ballape in grev accident ch’al dueva anc occupar sur onns. Durant quest temp ha el scrit l’istorgia ‹The Chronic Argonauts›. Il success da quella al ha animà da cuntinuar cun si’activitad litterara. Il fanadur 1888 è el returnà a Londra ed è daventà il 1889 commember dal collegi da magisters da la Henley House School a Kilburn. L’october 1890 ha el dumagnà cun success ses examen academic en zoologia a l’universitad da Londra. Sia proxima plazza (ils onns 1891 fin 1893) è stada quella d’in tutor per biologia al college per studis a distanza da l’universitad. Suenter avair terminà ils studis è el stà in dals confundaturs da la Royal College of Science Association e l’emprim president da quella.

A partir dal 1893: Cumenzaments sco scriptur modifitgar

 
H.G. Wells a l’entschatta dals onns 1890

La stad 1893 ha ina greva sanganada dal lom sfurzà Wells da far ina pausa pli lunga, e da qua davent dastgava el be pli far lavurs en posiziun sesenta. Gia il 1891/92 aveva el scrit diversas contribuziuns per revistas, per part sin il champ da la furmaziun. Il 1893 ha el alura, sa revegnind da sia malsogna, cumenzà a scriver istorgias curtas, essais e recensiuns da cudeschs per diversas revistas sco ‹The Pall Mall Gazette›, ‹St. James’s Gazette›, ‹Black and White›, ‹New Review› e ‹The Sunday Review›. L’onn 1893 è er cumparida si’emprim’ovra pli impurtanta, il cudesch tematic ‹A Textbook of Biology›. Dal 1895 dateschan in tom cun istorgias curtas, ‹The Stolen Bacillus›, ina rimnada d’essais ed ils dus romans ‹The Time Machine› – che furma ina versiun reelavurada da ‹The Chronic Argonauts› – e ‹The Wonderful Visit›. ‹The Time Machine› dueva fundar ses renum sco scriptur plain vigur e fantasia.

L’onn 1895 ha el maridà Amy Catherine Robbins, ina da sias anteriuras scolaras – si’emprima lètg (1891) cun sia cusrina Isabel era en il fratemp vegnida schliada. Or da la segunda lètg èn naschids dus figls (George Philip, 1901, e Frank, 1903). Betg d’emblidar che Rebecca West (1892–1983), in’enconuschenta schurnalista e scriptura da viadi, è stada ils onns 1912 fin 1923 si’amanta; lur figl communabel Anthony West (1914–1987) ha quella tratg si persula. Ils onns 1910–1913 aveva Wells gì ina relaziun cun Elizabeth von Arnim.

Ils ultims onns dal 19avel tschientaner èn cumparids ses gronds romans scientifics, tranter auter ‹The Island of Dr. Moreau› (1896), ‹The Invisible Man› (1897), ‹The War of the Worlds› (1898, cf. er la versiun rumantscha) e ‹The First Men in the Moon› (1901). Daspera numerusas istorgias curtas, artitgels e romans realistics, tranter auter la romanza da velo ‹The Wheels of Chance› (1896) sco er ‹Love and Mr. Lewisham› (1901).

A partir dal 1901: Success litterar modifitgar

A l’entschatta dal nov tschientaner era il stadi da sanadad da Wellls sa meglierà marcantamain ed el ha fatg divers viadis, tranter auter sin la terra franca europeica. L’onn 1900 ha el erigì a Sandgate en vischinanza da Folkestone ina chasa, en la quala el ha vivì quasi in decenni. Durant quest temp ha Wells cuntanschì renum litterar mundial. A Sandgate ha el scrit intginas da sias ovras las pli enconuschentas, sco per exempel ‹Anticipations›, in tom cun essais davart dumondas sociologicas (1901), ‹The Sea Lady› (1902), ‹The Food of the Gods› (1904), ‹Kipps› ed ‹A Modern Utopia› (omadus 1905), ‹In the Days of the Comet› (1906), ‹The War in the Air› (1908), ‹Tono-Bungay›, ‹Anne Veronica› (omadus 1909) e ‹The History of Mr Polly› (1910).

L’onn 1903 è el er daventà formalmain commember da la Fabian Society, cun la quala el aveva gia tgirà dapi in temp contacts. Sco blers intellectuals liberals e socialistics da ses temp, era Wells in aderent da l’eugenica.[2] L’onn 1904 ha el recensà ina publicaziun da Francis Galton ed ha manegià ch’i saja pli prudent da sterilisar disdiders che da laschar sa multiplitgar pli ferm persunas ch’hajan success.[3] Ideas socialdarwinisticas eran da quel temp popularas en l’Engalterra e vegnivan pratitgadas en l’imperi colonial britannic. Er ideas genocidalas n’eran betg estras. Wells scriva: «Lezzas rotschas da pievels nairs, brins e mellens stuessan guntgir, perquai ch’ellas na correspundan betg a las pretensiuns da l’effizienza. La finala n’è il mund nagin’instituziun caritativa.» El ha concludì: «Sche l’inferiuradad d’ina razza sa lascha demonstrar, alura datti be (...) da far ina chaussa – numnadamain da l’extirpar.» [4]

L’onn 1906 ha Wells però puspè bandunà la Fabian Society ed è s’associà a l’Independent Labour Party. Medemamain il 1906 è el viagià l’emprima giada en ils Stadis Unids. L’onn 1909 è el ì a star a Londra ed ha cumprà il 1912 ina chasa ad Easton Park en vischinanza da Dunmow, Essex. Là è el restà fin la mort da sia dunna l’onn 1927.

A partir dal 1911: Romans d’ideas e da problems modifitgar

 
La chasa a Woking, en la quala H.G. Wells ha scrit ses pli enconuschents romans ‹The Time Machine› e ‹The War of the Worlds›

‹The New Machiavelli› (1911) ha muntà ina nova direcziun en l’operar litterar da Wells: il roman d’ideas e da problems, en il qual l’acziun è subordinada al messadi sociologic ed ideologic. Las ovras ‹Marriage› (1912), ‹The Passionate Friends› (1913), ‹The Wife of Sir Isaac Harman› (1914) e ‹The Research Magnificent› (1915) tutgan en questa categoria.

Cun il roman ‹The World Set Free› (1914) ha Wells anticipà il svilup da la bumba atomara ed è uschia daventà pli tard l’emprestanum da quella. El è vegnì inspirà latiers tras il cudesch ‹The Interpretation of Radium› (1909) dal chemicher englais Frederick Soddy, en il qual quel ha resumà il stadi d’enconuschientscha davart la radioactivitad da lez temp.

Wells ha sustegnì l’Emprima Guerra mundiala, numnond quella la «guerra per terminar tut las guerras». L’onn 1918 è el stà per curt temp en il Crewe House, ina partiziun dal ministeri d’infurmaziun sut Lord Northcliffe, manader da la propaganda cunter la Germania. El ha sviluppà qua in schema co structurar l’Europa suenter la guerra. Sia pli impurtant’ovra scritta e publitgada durant il temp da guerra è stada ‹Mr. Britling sees it Through› (1916).

A partir dal 1920: Scrittiras politicas modifitgar

Curt suenter la guerra (1920) ha Wells visità la Russia sovietica ed è sa participà l’onn 1921 a la Conferenza da Washington. Ils proxims onns è el stà bler en viadi ed ha passentà baininqual enviern ordaifer il clima englais criv che na fascheva betg bain a sia sanadad. Cumbain ch’el ha scrit vinavant romans – ses pli impurtant roman en il tranterguerras è stà ‹The World of William Clissold› (1926) – è el sa deditgà adina dapli a la propagaziun da sias ideas. Sia teoria principala ch’el ha adina puspè fatg valair ils ultims dus decennis da sia vita, era quella che l’umanitad stoppia s’adattar a las forzas materialas ch’ella haja sveglià – u ch’ella vegnia ad ir a frusta.

Las quatter ovras ‹The Outline of History› (1920), ‹The Open Conspiracy› (1928), ‹Science of Life› (1929) e ‹The Work Wealth and Happiness of Mankind› (1932) èn tuttas stadas destinadas a render populara l’idea da stgaffir in stadi mundial. Tenor ses avis era quai la suletta alternativa al crudar enavos en la barbaria ed a l’exterminaziun definitiva. L’onn 1933 ha el publitgà ses roman futuristic segnà da pessimissem ‹The Shape of Things to Come›, dal qual è gia suandada in 1936 ina versiun cinematografica fatga da William Cameron Menzies, ed il 1934 si’autobiografia en dus toms ‹Experiment in Autobiography›.

Guardond enavos, ha Wells sez considerà l’ovra ‹The Open Conspiracy› dal 1928 sco ina sort resumaziun da si’ovra: «Quest cudesch exprima a moda uschè simpla e clera sco pussaivel las ideas generalas da mia vita, la perspectiva da mes mund. (...) Tut mias ulteriuras ovras n’èn, quasi senza excepziun, nagut auter ch’in s’avischinar, intercurir, illustrar e commentar la quintessenza da tut esser – ubain il product da quel –, la quala jau emprov d’exponer qua dal tuttafatg, a fund ed en tutta clerezza. Quai è mes credo. Qua vegn ins a chattar directivas e criteris per tut quai che jau fatsch.»

L’onn 1939 ha el publitgà ‹The Right of Man›, provocond uschia ina discussiun davart ils dretgs umans, l’uschenumnada debatta da Wells. En l’Engalterra è el s’engaschà per abolir la monarchia.

Sin ses ultim viadi en ils Stadis Unids l’onn 1940 è el sa scuntrà cun Orson Welles ch’aveva adaptà ses roman ‹The War of the Worlds› ad in gieu auditiv e procurà a New York ils 30 d’october 1938 per irritaziuns pervi da l’arrivada apparenta d’extraterresters.

La Segunda Guerra mundiala – surtut las bumbas atomaras sur Hiroshima e Nagasaki l’avust 1945 – ha furmà per el la conferma da si’idea che l’umanitad haja pers la controlla da las forzas ch’ella haja sezza provocà e sa movia inevitablamain vers l’atgna destrucziun. En si’ultima ovra ‹Mind at the End of its Tether› (1945) è s’exprimida la desperaziun ch’al tschiffava uss pli e pli. Dapi il 1943 è el stà commember d’onur da l’American Academy of Arts and Letters.

Dapi ils onns 1930 viveva el ensemen cun Moura Budberg, la quala al ha er tgirà ses ultims onns da vita. Suenter avair patì sur lung temp da diabetes mellitus, è el mort ils 13 d’avust 1946 en ses dachasa a Londra. Il corp da Wells è vegnì cremà, sia tschendra sternida en la mar.

Ovra modifitgar

 
Cuverta da ‹Men Like Gods› dal 1923

Wells ha numnà ses romans temprivs – ‹The Time Machine› (1895), ‹The Invisible Man› (1897), ‹The War of the Worlds› (1898) – «scientific romances». En quels ha l’autur sviluppà ina retscha da temas che tutgan oz tar il repertori classic dal gener science fiction. Dals cudeschs èn er vegnidas fatgas repetidamain, e cun grond success, versiuns cinematograficas.

Savens vegn pretendì che Wells saja stà inspirà da Jules Verne. Quai pertutga però plitost en general la tendenza da sa deditgar a temas da science fiction e betg en quel senn ch’el avess surpiglià da ses collega franzos directamain ideas litteraras.

Daspera ha Wells scrit romans realistics plain critica sociala (‹Tono-Bungay›, ‹Kipps›). La finamira da Wells era da meglierar la societad. Sias ideas respectivas ha el exprimì en divers romans utopics (‹In the Days of the Comet›, ‹The Shape of Things to Come›).

A medem temp era el pessimistic e temeva ch’i vegnia a dar en l’avegnir conflicts militars cun consequenzas desastrusas per l’umanitad. Distopias sco ‹When the Sleeper Wakes› u ‹The Island of Dr. Moreau› èn da chapir en quest senn. Quest’ultima ovra tracta ultra da quai la debatta areguard modas da sa cumportar acquistadas resp. innatas.

Wells considerava sasez sco socialist ed aveva ina tenuta positiva envers la Revoluziun russa ed il program marxistic da Lenin. Pli tard è el sa distanzià da la politica sovietica, surtut suenter che Stalin è arrivà a la pussanza.

Romans e raquints modifitgar

  • The Lord of the Dynamos, 1894
  • The Time Machine, 1895
  • The Stolen Bacillus, 1895
  • The Wonderful Visit, 1895
  • The Island of Dr. Moreau, 1896
  • The Wheels of Chance, 1896
  • The Invisible Man, 1897
  • The Plattner Story, 1897
  • The War of the Worlds, 1898 (cf. er la versiun rumantscha)
  • The Man Who Could Work Miracles, 1898
  • Love and Mr Lewisham, 1899
  • When the Sleeper Wakes, 1899
  • Tales of Space and Time, 1899 (collecziun da texts; cuntegna A Story of the Days to Come)
  • Anticipations, 1901
  • The First Men in the Moon, 1901
  • The Sea Lady, 1902
  • Twelve Stories and a Dream, 1903
  • The Land Ironclads
  • The Food of the Gods, 1904
  • Race in Utopia: Modern Utopia, 1905
  • Kipps. The Story of a Simple Soul, 1905
  • A Modern Utopia, 1905
  • In the Days of the Comet, 1906
  • This Misery of Boots, 1907
  • The War in the Air, 1908
  • Ann Veronica, 1909
  • Tono-Bungay, 1909
  • The History of Mr Polly, 1910
  • The New Machiavelli, 1911
  • The Country of the Blind, 1911
  • Marriage, 1912
  • The Passionate Friends, 1913
  • The Wife of Sir Isaac Harman, 1914
  • The World Set Free, 1914
  • Bealby: A Holiday, 1915
  • Boon, The Mind Of The Race…, 1915
  • The Research Magnificent, 1915
  • Mr Brittling Sees It Through, 1916
  • The Soul of a Bishop, 1917
  • Joan And Peter, 1919
  • The Undying Fire, 1919
  • The Secret Places of the Heart, 1922
  • Men Like Gods, 1923
  • The Dream, 1924
  • Christina Alberta’s Father, 1925
  • The World of William Clissold, 1926
  • Meanwhile, 1927
  • Mr Blettsworthy on Rampole Island, 1928
  • The King Who Was a King, 1929
  • The Treasure in the Forest, 1929
  • The Autocracy of Mr Parham, 1930
  • The Bulpington of Blup, 1932
  • Things to Come (resp. The Shape of Things to Come), 1933
  • The Croquet Player, 1936
  • Apropos of Dolores, 1937
  • Brynhild, 1937
  • The Camford Visitation, 1937
  • Star Begotten, 1937
  • The Brothers, 1938
  • The Holy Terror, 1939
  • All Aboard for Ararat, 1940
  • Babes in the Darkling Wood, 1940
  • You Can’t Be Too Careful, 1941

Cudeschs tematics modifitgar

  • Honours Physiography, 1893 (ensemen cun R.A. Gregory)
  • Text-Book of Biology / Zoology, 1893
  • Anticipations of the Reaction of Mechanical and Scientific…, 1902
  • Mankind in the Making, 1903
  • The Future In America, 1906
  • Will Socialism Destroy the Home?, 1907
  • First and Last Things, 1908
  • Floor Games, 1911
  • The Great State, 1912
  • Great Thoughts From H.G. Wells, 1912
  • Thoughts From H.G. Wells, 1912
  • Little Wars, 1913
  • New Worlds for Old, 1913
  • An Englishman Looks at the World, 1914
  • The War That Will End War, 1914
  • The War and Socialism, 1915
  • What is Coming?, 1916
  • God the Invisible King, 1917
  • Introduction To Nocturne, 1917
  • War and The Future (ubain Italy, France, And Britain At War), 1917
  • In the Fourth Year, 1918
  • The Idea of a League of Nations, 1919
  • The Way to the League of Nations, 1919
  • Frank Swinnerton, 1920 (ensemen cun Arnold Bennett e Grant Overton)
  • The Outline of History, I, II, 1920, 1931, 1940 (1949, 1956, 1961) History of Life and Mankind
  • Russia in the Shadows, 1920
  • The Salvaging of Civilization, 1921
  • Washington and the Hope of Peace, 1922
  • A Short History of the World, 1922
  • Socialism and the Scientific Motive, 1923
  • The Story of a Great Schoolmaster, 1924
  • A Short History of Mankind, 1925
  • A Year of Prophesying, 1925
  • Die Geschichte unserer Welt, 1926
  • Wells’ Social Anticipations, 1927
  • The Book of Catherine Wells, 1928
  • The Open Conspiracy (er: What are we to do with Our Lives? ), 1928
  • The Way the World is Going, 1928
  • Divorce as I See It, 1930
  • Points of View, 1930
  • The Science of Life, 1930 (ensemen cun Julian S. Huxley e G.P. Wells)
  • The New Russia, 1931
  • The Work, Wealth and Happiness of Mankind, 1931
  • After Democracy, 1932
  • An Experiment in Autobiography, 1934
  • Marxism vs. Liberalism, An Interview, 1935 (ensemen cun J.V. Stalin)
  • The New America, 1935
  • The Anatomy of Frustration, 1936
  • World Brain, 1938
  • The Fate of Homo Sapiens (er: The Fate Of Man), 1939
  • The New World Order, 1939
  • Travels of a Republican Radical in Search of Hot Water, 1939
  • The Common Sense of War and Peace, 1940
  • Guide to the New World, 1941
  • The Pocket History of the World, 1941
  • The Conquest of Time, 1942
  • Modern Russian and English Revolutionaries, 1942 (ensemen cun Lev Uspensky)
  • The Outlook for Homo Sapiens, 1942
  • Phoenix, 1942
  • Crux Ansata, 1943
  • ’42 to ’44 , 1944
  • Reshaping Man’s Heritage, 1944 (ensemen cun J.B.S. Haldane e Julian S. Huxley)
  • The Happy Turning, 1945
  • Mind at the End of Its Tether, 1945

Annotaziuns modifitgar

  1. Areguard la biografia cf. er H.G. Wells. Biography. The Biography Channel, consultà ils 2 d’avust 2014.
  2. Jacky Turner: Animal Breeding, Welfare and Society. Earthscan, Londra/Washington 2010, p. 296.
  3. David M. Levy e Sandra J. Peart: Eugenics Rides a Time Machine. H.G. Wells’ outline of genocide, en: Reason Magazine, 26 da mars 2002.
  4. H.G. Wells: Race in Utopia: Modern Utopia (1905), en: The Works of H.G. Wells, tom IV, T. Fisher Unwin Verlag, Londra 1924–1927, p. 274.

Litteratura modifitgar

  • Adam Roberts: H.G. Wells: A literary life. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan, 2019, ISBN 978-3-030-26420-8.
  • David Lodge: Ein ganzer Mann. Or da l’englais da Martin Richter e Yamin von Rauch, Haffmans & Tolkemitt, Berlin 2012, ISBN 978-3-942989-22-0.
  • Michael Sherborne: H.G. Wells: Another kind of life. Peter Owen, Londra e.a. 2010, ISBN 978-0-7206-1351-3.
  • John Gosling: Waging The war of the worlds: A history of the 1938 radio broadcast and resulting panic, including the original script. McFarland, Jefferson, NC/Londra 2009, ISBN 978-0-7864-4105-1.
  • Mark Robert Hillegas: The future as nightmare. H.G. Wells and the anti-utopians. Carbondale e.a. (Southern Illinois University Press e.a.) 1974 (emprim’ediziun 1967), ISBN 0-8093-0680-8, ISBN 0-8093-0676-X.
  • Elmar Schenkel: H.G. Wells. Der Prophet im Labyrinth. Eine essayistische Erkundung. dtv, Minca 2004, ISBN 3-423-13243-4.
  • John Carey: Haß auf die Massen. Intellektuelle 1880–1939. Göttingen 1996, p. 146–185.
  • Michael Coren: The invisible man. The life and liberties of H.G. Wells. Bloomsbury 1993, McArthur, Toronto 2005, ISBN 0-394-22252-0, ISBN 1-55278-532-7.
  • John R. Hammond: Herbert George Wells – an annotated bibliography of his works. Garland, New York 1977, ISBN 0-8240-9889-7.
  • Hans-Joachim Lang: Herbert George Wells. Hansischer Gildenverlag, Hamburg 1948.
  • Frank Henry Gschwind: H.G. Wells und der Sozialismus. En: Schweizerische Halbmonatsschrift Wissen und Leben (Turitg), tom 24 (1920/21), p. 39–44.
  • Georges Connes: Etude sur la pensée de Wells. Librairie Hachette, Paris 1926.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: H.G. Wells – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio