Heidi

Ils dus cudeschs ‹Heidis Lehr- und Wanderjahre› (rumantsch: ‹Ils onns d’emprender e da viagiar da Heidi›) e ‹Heidi kann brauchen, was es gelernt hat› (‹Heidi po trair a niz quai ch’ella ha emprendì›) da l’autura svizra Johanna Spyri (1827–1901) èn cumparids ils onns 1880 e 1881 e tutgan tar ils pli enconuschents cudeschs d’uffants dal mund (cf. la versiun rumantscha). Cun ses cudeschs da Heidi ha Johanna Spyri creà in maletg da la Svizra romantic ed ideal ch’è anc oz derasà vastamain.

Cuverta da l’emprima ediziun dal 1880

Cudeschs

‹Ils onns d’emprender e da viagiar da Heidi›

Tar la nona (illustraziun da Jessie Willcox Smith, 1922)

L’emprim roman da Heidi è cumparì l’onn 1880 en la chasa editura da Friedrich Andreas Perthes a Gotha. En quel vegn raquintà co che l’orfna Heidi vegn manada sin in’alp survart Maiavilla tar ses tat (che vegn numnà da tuts Alpöhi). Fin qua aveva l’onda Dete guardà da Heidi, suenter che la mamma da quella era morta. Ma uss duai la mattatscha restar si d’alp tar ses tat, essend che Dete cumenza ina plazza sco fantschella a Francfurt. L’Alpöhi, che maina ina vita solitaria, è l’emprim pauc intgantà da quai; ma el s’occupa da l’entschatta ennà plain premura da la mattatscha. Els s’endisan svelt in a l’auter ed il tat realisescha che la mattatscha svegliada e viscla al renda la vita pli agreabla.

Gia en viadi vers l’alp emprenda Heidi d’enconuscher il Geissenpeter, in paster da chauras d’indesch onns, il qual ella accumpogna da qua davent regularmain sin las pastgiras alpinas, nua che pasculeschan las chauras dal vitg. In plaschair tut aparti èsi per Heidi da tadlar a schuschurar ils pigns davos la tegia dal tat.

Heidi emprenda er a conuscher la mamma e la tatta tschorva da Geissenpeter, e cuntanscha che l’Alpöhi repara lur chasa en decadenza. Percunter sa dosta l’Alpöhi, malgrà tut implorar dal plevon dal vitg, da trametter Heidi a scola, essend ch’el stuess ir per quest intent a viver l’enviern giu en il vitg.

Trais onns suenter l’arrivada da Heidi, cur che quella ha otg onns, cumpara puspè l’onda Dete. Quella prenda la mattatscha cun sai a Francfurt a.M., nua ch’ella duai daventar la cumpogna da la giuvna Klara Sesemann ch’è schirada. Klara accepta svelt Heidi sco sia nova amia. Mo la dama da la chasa, signurina Rottenmeier, n’è betg intgantada. E mez schoccada è ella, cur ch’ella vegn a savair che Heidi na sappia betg leger. La finala vegn la tatta da Klara da persvader Heidi d’emprender da leger.

Heidi sa senta però adina pli mal en chasa Sesemann e desiderescha ferventamain da pudair vesair las muntognas. Ma ella na vul betg dar l’impressiun a signur Sesemann d’esser malengraziaivla e supprima perquai ses sentiments. La tatta da Klara mussa a Heidi ch’ella possia chattar tut il temp consolaziun en l’uraziun tar Dieu. Turmentada d’encreschadetgna, cumenza Heidi ad ir en sien. Suenter ch’igl è sa mussà che betg in spiert girava tras la chasa, mabain Heidi, sa decidan signur Sesemann e ses ami, il medi, da la trametter dalunga puspè en la muntogna. Accumpagnada dal servient Sebastian viagia ella en tren enavos a chasa. Cur che Heidi returna tar l’Alpöhi, è quel talmain intgantà da quai ch’el sa renda l’emprima giada dapi daditg puspè en la baselgia dal Dörfli, quai che fa surstar ma legra a medem temp ils abitants dal vitg. El empermetta al plevon da passentar l’enviern en il vitg, sinaquai che Heidi possia ir là a scola.

‹Heidi po trair a niz quai ch’ella ha emprendì›

La gronda surpraisa per signur Sesemann

Klara vul anc visitar Heidi il medem atun si d’alp; ma il medi scusseglia urgentamain da far quai, perquai che ses stadi da sanadad è sa pegiurà dapi il cumià da Heidi. Enstagl viagia, sin giavisch da signur Sesemann, il medi sez si d’alp a sclerir la situaziun ed er a chattar si’atgna pasch interna suenter la mort da sia figlia. El vegn retschavì cun tutta cordialitad da Heidi e s’enclegia er fitg bain cun l’Alpöhi. Suenter avair passentà en muntogna emnas salutaivlas per corp ed olma, returna el puspè a Francfurt.

L’enviern passenta l’Alpöhi sco empermess en il Dörfli, nua ch’el repara ina veglia chasa signurila ch’era mez en decadenza. A Heidi reusseschi schizunt, baud cun miaivladad, baud cun in pau squitsch, da far emprender Peter da leger.

La proxima stad dastga Klara, suenter in segiurn da cura a Ragaz Bogn, sa render en la tegia da l’Alpöhi. Ella dorma sin il ladritsch cun Heidi. Pauc intgantà da la visita da Francfurt sa mussa però Peter; quel è schiglius che Klara basegna l’entira attenziun da Heidi.

In di vul Heidi manar cun agid da l’Alpöhi Klara sin pastgira. Peter, ch’ha danovamain tema da vegnir a la curta, lascha or sia gritta vi da la sutga cun rodas da Klara – quella cupitga da la spunda giu e va en milli tocs. Ma il tat na sa lascha betg starmentar e porta Klara sin la pastgira. Là emprenda Klara cun agid da Heidi e Peter dad ir, suenter avair fatg gia avant emprims exercizis cun l’Alpöhi. Ina gronda surpraisa datti per la tatta e paucas uras pli tard per il bab Sesemann, cur che quels vegnan sin visita: Klara vegn encunter a ses bab sin sias atgnas chommas. Signur Sesemann e ses ami, il medi, empermettan a l’Alpöhi d’avair quità da Heidi, cur ch’el na saja betg pli abel da far quai.

Figuras principalas dals romans da ‹Heidi›

Heidi e Peter, cuverta d’ina ediziun dal 1901

Heidi

Heidi è ina mattatscha che n’è, sco orfna, betg gist vegnida pupragnada dal destin. Ma per finir, cun avair pazienza e fidanza, cun prender sezza enta maun las chaussas e cun il sustegn da persunas che la sustegnan, prenda tuttina tut ina buna fin. A l’entschatta da l’emprim tom ha Heidi tschintg onns, a la fin dal segund vegn ella ad avair circa nov onns.

Geissenpeter

Il Geissenpeter, in mattatsch da paucs pleds, ha circa diesch onns. El pertgira las chauras dal vitg e na va betg gugent a scola. D’emprender da leger n’al vul l’emprim insumma betg reussir, ed el craja er da betg avair basegn da quai. El viva ensemen cun sia mamma Brigitte e sia tatta tschorva en ina chasa in pau giud via, situada tranter il Dörfli e la tegia da l’Alpöhi.

Alpöhi, il tat

L’Alpöhi (verbalmain ‹aug da l’alp›), sco che tuts al numnan, maina ina vita solitaria en sia chamona giud via, situada lunsch sur il Dörfli. Sia biadia Heidi al maina puspè enavos tar ils umans, dals quals el era sa retratg en gritta. En sia giuventetgna en la Tumleastga aveva el pers cun baiver e giugar l’ierta da famiglia. El era sa rendì a Napoli ed aveva servì là sco schuldà. Tenor la fama duai el avair mazzà insatgi en gritta ed haja sinaquai stuì desertar. Pli tard è el returnà cun ses figl Tobias ed è ì a viver en il Dörfli. Tobias è vegnì per la vita tar in accident da lavur; sia dunna malsanitscha Adelheid è morta pauc pli tard dal cordoli. Sinaquai ha sia sora Dete tgirà quatter onns la pitschna Heidi.

Klara Sesemann

Klara è ina mattatscha da circa dudesch onns ch’ha in impediment da chaminar. Ella crescha si a Francfurt en ina chasa signurila. La mamma è gia morta, il bab fa savens viadis da fatschenta ed ha be pauc temp per sia figlia. Cun agid da Heidi vegn Klara l’emprim liberada da sia solitariadad, pli tard er guarida da ses impediment corporal.

Signur Sesemann

Signur Sesemann, il bab da Klara, è um da fatschenta. El è savens en viadi, tranter auter er perquai ch’el na supporta betg da vesair a suffrir sia figlia e perquai ch’el n’ha betg anc surventschì la perdita da sia dunna. El è fitg cordial e servetschaivel envers Heidi, perquai ch’el vesa che sia figlia sa senta bain en cumpagnia da quella. Sin proposta da ses ami, il medi, sa decida el tuttina da trametter enavos Heidi en la muntogna, essend ch’ins ristgass uschiglio che quella vegnia malsauna.

Dunna Sesemann

Dunna Sesemann, la mamma dal bab da Klara, arriva da temp en temp a Francfurt en visita. Ella ha ina moda cordiala ed è disada da prender per mauns las chaussas, uschia ch’ella porta mintgamai in pau variaziun en la vita monotona. Cun agid d’in cudesch illustrà la reusseschi da far emprender Heidi da leger.

Signurina Rottenmeier

La signurina Rottenmeier administrescha en num da signur Sesemann il tegnairchasa cur che quel è absent. Ella engrevgescha la vita a Heidi, essend ch’ella na chapescha betg la mattatscha. Ella è da l’avis che Heidi saja mez selvadia e stoppia vegnir educada severamain.

Relaziuns da parentella

Las pli impurtantas relaziuns da parentella, sco che las raquinta Dete a l’entschatta da l’emprim tom chaminond da l’alp siadora, èn las suandantas:

• Heidi è la figlia dad Adelheid e Tobias.
• Tobias è il figl da l’Alpöhi.
• Dete è la sora dad Adelheid.

Model litterar

Eventualmain ha Johanna Spyri sa laschà inspirar tar ses romans da ‹Heidi› tras il raquint ‹Adelaide – das Mädchen vom Alpengebirge› dal pedagog e scriptur Hermann Adam von Kamp. Questa tesa è però contestada e basegna anc ulteriuras retschertgas.

Ovras inspiradas dals romans da ‹Heidi›

Museum da Heidi a Maiavilla

Paucs onns suenter l’emprima publicaziun èn ils cudeschs da ‹Heidi› gia daventads in success mundial.

En ils Stadis Unids è il cudesch cumparì l’emprima giada il 1884, en ina translaziun da Louise Brooks. Il cuntegn dal roman ‹The Secret Garden› (1909) da Frances Hodgson Burnett, in classicher da la litteratura d’uffants americana, mussa parallelas frappantas tar l’acziun da l’emprim cudesch da Heidi.

Fin oz èn ils cudeschs vegnids translatads en dapli che 50 linguas – uschia er en rumantsch. En tscherts pajais è sa sviluppada ina recepziun spezialmain intensiva e vasta da la figura da Heidi. Tranter auter è quai il cas en il Giapun ed en la Tirchia. Ultra da quai èn vegnidas realisadas numerusas versiuns cinematograficas, films da dissegns animads, musicals etc.

En rumantsch existan versiuns idiomaticas – per part adattadas – en ladin (Otto Töndury, 1931; Wilhelm Vital, 1966) e sursilvan (Margreta Caduff-Collemberg, 1933: ‹Igl affon dils cuolms grischuns›). Plinavant ha la Lia Rumantscha edì adattaziuns per la tribuna en divers idioms (1943/44, tenor Josef Berger). L’ediziun en rumantsch grischun, accessibla online ed er avant maun sco cudesch stampà (cf. qua), è cumparida il 2021 e sa basa sin il text original dal 1880/81 (senza scursanidas).

Surtut dapi ch’ils dretgs d’autur èn spirads (il 1971) cumparan adina dapli cudeschs ed istorgias da Heidi, e quai er en versiun libra che n’ha betg pli bler cuminaivel cun la Heidi da Spyri. Per part vegn la lingua modernisada, per part vegnan scrittas cuntinuaziuns, per part vegn l’acziun transferida en noss temp.

Il num e la figura da Heidi vegnan er adina puspè duvrads per intents da reclama – per exempel per products che duain vegnir colliads cun il mund natiral e genuin da las muntognas. La regiun, en la quala l’istorgia da Heidi gioga, vegn commerzialisada dapi il 1997 sut il num ‹regiun da vacanzas Heidiland›. Survart Maiavilla sa laschan visitar in museum ed in’alp che sa refereschan a la figura da Heidi.

Film, comic, teater e musical

L’istorgia commuventa da Heidi ha inspirà da vegl ennà da realisar versiuns cinematograficas e dramaturgicas da tut gener. Qua be intgins insatgs:

L’emprim film da kino è gia vegnì realisà il 1920, sco film mit (reschia Frederick A. Thomson). Igl èn suandadas ulteriuras adattaziuns americanas il 1937, 1968 e 1993, in’englaisa il 2005 e tudestgas/austriacas il 1953 e 1965. Films svizzers derivan dal 1952/1955 e 2015; il 2001 è ultra da quai cumparì in film svizzer che transferescha ils schabetgs en il 21avel tschientaner. Serias da film èn tranter auter vegnidas realisadas il 1953 e 1974 en Gronda Britannia, il 1974 en Svizra ed il 1978 en cooperaziun Giapun/Germania.

Films da dissegns animads, per part er en furma da seria, èn vegnids realisads divers en il Giapun (famusa è surtut la versiun dal 1974). Ulteriurs films da dissegns animads e comics èn vegnids realisads ils ultims onns sco cooperaziun da plirs stadis europeics (2002, 2005, 2015).

Da las numerusas versiuns da teater e musical saja menziunada en spezial quella ch’è vegnida dad il 2005/2007 a Walenstadt sin ina tribuna open air. Sut il titel Heidi – Das Musical han Shaun McKenna (text) e Stephen Keeling (musica) cumbinà l’istorgia da la vita da l’autura Johanna Spyri cun il cuntegn dals cudeschs da Heidi. Durant che Spyri cumbatta per la vita da ses figl Bernhard, frunta ella sin si’atgna figura da roman.

Litteratura

• Viceversa Literatur, annuari 10, Rotpunktverlag, 2016, cudesch tematic ‹Heidi›.
  • Introducziun redacziunala.

Colliaziuns

 Commons: Heidi – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Emprima ediziun dal 1880 e dal 1881
• Il text dal roman en: Projekt Gutenberg
• Rosmarie Zeller: Heidi. En: Historisches Lexikon der Schweiz