Internet

L’internet (dal pled englais internetwork, furmà dal prefix inter e da network u curt net), en la lingua da mintgadi er rait, è ina colliaziun mundiala da raits da computers autonomas. El furma la basa per far diever da servetschs d’internet sco www, e-mail, Telnet, Usenet u FTP. La rait pussibilitescha a mintga computer da sa colliar cun mintga auter computer. Il barat da datas tranter ils computers ch’èn colliads in cun l’auter sur l’internet succeda a basa dals protocols d’internet ch’èn normads tecnicamain. La tecnica da l’internet vegn descritta en ils RFCs (Request for Comments) da l’Internet Engineering Task Force (IETF).

Visualisaziun d’ina part da l’internet

La derasaziun da l’internet ha influenzà blers champs da la vita a moda fundamentala. En l’economia ha questa nova tecnologia effectuà in stausch da modernisaziun e manà a la furmaziun da novs secturs economics. Er il cumportament da communicaziun ed il diever da las medias en il mund professiunal e privat èn sa midads dal tuttafatg. La muntada culturala da quest svilup vegn per part cumparegliada cun l’invenziun da la stampa da cudeschs en il 15avel tschientaner.

Il term ‹neutralitad da la rait› designescha il fatg che tut las datas vegnan tractadas (vul dir transportadas) en l’internet a moda eguala, pia independent da lur cuntegn, dal speditur u dal destinatur.

Num

Il princip fundamental da l’internet

Il term ‹internet› è in anglicissem. El è sa sviluppà en il decurs dals onns 1970 e 1980 sco furma curta dad internetwork. Sut quest term tecnic vegnivan tschertgadas da quel temp pussaivladads da colliar raits da computer existentas ad in sistem pli vast. Da la denominaziun generala englaisa per in internetwork u internet è sa derasà il pled ‹internet› sco num propri per la pli gronda rait da quest gener ch’è sa sviluppada da l’Arpanet. En quel mument che l’internet è daventà adina pli popular, èn er ils terms ‹internet› e ‹rait› entrads en la lingua da mintgadi. La noziun ‹rait› na sa referescha en l’informatica però betg exnum a l’internet, mabain po er designar autras colliaziuns da computers, sco per exempel la rait interna (intranet) d’ina firma.

En differentas linguas hai dà emprovas da remplazzar l’anglicissem ‹internet› tras agens neologissems (sco per exempel ‹Weltnetz› per tudestg). Savens n’han questas variantas però betg pudì s’etablir en la populaziun, uschia che ‹internet› è daventà – analog a quai ch’il pled descriva – in term mundial.

Istorgia

1969–1983: precursur Arpanet

L’internet è sa sviluppà da l’Arpanet; quest project aveva l’Advanced Research Project Agency (ARPA), ina partiziun dal Ministeri da defensiun dals Stadis Unids, inizià il 1969 per colliar universitads ed instituts da perscrutaziun. Oriundamain vulev’ins trair a niz a moda pli effizienta las stgarsas resursas da quintar dals calculaturs gronds, l’emprim en ils Stadis Unids, pli tard en tut il mund. Ils computers eran colliads in cun l’auter sur Interface Message Processors che surpigliavan la communicaziun da rait en furma da transmissiun da pachets (englais packet switching). Ils protocols ch’ins duvrava per quest intent na sa laschavan però betg applitgar bain en ambients eterogens, damai ch’els eran vegnids optimads per in medium da transmissiun specific. Vint Cerf e Bob Kahn han sviluppà ils onns 1973/1974 ina versiun tempriva da TCP, per er pudair colliar ina cun l’autra raits d’auter gener. Ils proxims onns èn quests protocols vegnids sviluppads vinavant ed èn vegnids enconuschents sco TCP/IP.

Tenor ina legenda fitg derasada duaja la finamira oriunda dal project esser stada da stgaffir durant la Guerra fraida in sistem da communicaziun decentral per pudair garantir ina communicaziun senza incaps en cas d’ina guerra atomara. En realitad èn però vegnids promovids da l’entschatta ennà surtut projects civils, cumbain che l’ARPA ha finanzià ils emprims puncts da colliaziun.

La pli impurtanta applicaziun è stada da l’entschatta ennà l’e-mail. L’onn 1971 era il volumen dad e-mails pli grond che l’entir volumen dals ulteriurs protocols da l’Arpanet (Telnet e FTP).

1981–1993: TCP/IP, DNS ed Usenet

L’onn 1981 han ins specifitgà ils protocols dad IPv4, ICMP e TCP (en furma dals RFCs 790 fin 793). Dapi il 1983 valan questas novas directivas per tut ils hosts (sistems da calculaturs che mettan a disposiziun a clients servetschs); fin oz furman ellas il fundament da la gronda part da las colliaziuns en l’internet. Cun la midada dals protocols da l’Arpanet sin l’Internet Protocol (IP) è er daventà popular il num ‹internet›.

A l’entschatta è la derasaziun da l’internet stada colliada fermamain cun il svilup dal sistem operativ Unix. E grazia al DNS (Domain Name System) èsi stà pussaivel a partir dal 1984 da contactar computers en tut il mund sur nums che sa laschan memorisar bain.

L’internet è sa derasà sur adina dapli universitads e pli e pli fitg er sur ils cunfins dals Stadis Unids ora. Là ha l’Usenet chattà vasta derasaziun ed igl èn sa sviluppadas emprimas reglas da cumportament (Netiquette), quai che po valair sco in emprim indicatur per in svilup vers ina ‹cibercultura›.

A partir dal 1989: commerzialisaziun ed il www

L’emprim server-web al CERN (1989)

L’onn 1990 ha la National Science Foundation dals Stadis Unids decidì d’avrir l’internet per intents commerzials, uschia che quel è daventà accessibel er ordaifer las universitads. Tim Berners-Lee ha sviluppà enturn l’onn 1989 al CERN a Genevra ils fundaments dal World Wide Web. Ils 6 d’avust 1991 ha el fatg enconuschent ed accessibel quest project d’in servetsch d’ipertext cun plazzar sur Usenet ina contribuziun en la newsgroup ‹alt.hypertext›.

Ina derasaziun rasanta da l’internet ha gì lieu a partir da l’onn 1993. Lura è vegnì publitgà Mosaic, l’emprim navigatur-web che na sa basava betg pli mo sin text, mabain era er abel da mussar grafica. Quest navigatur pudevan ins telechargiar gratuitamain e duvrar per visualisar cuntegns dal www. Surtut tras la firma AOL e sia ‹Software Suite› èn las purschidas commerzialas ed il dumber d’utilisaders creschids marcantamain. Damai ch’il navigatur-web ha stuschà a l’ur tut l’auter, vegn el er numnà l’‹applicaziun assassin› da l’internet. L’internet è sa sviluppà ad in catalisatur essenzial da la revoluziun digitala.

A partir dal 1995 èsi sa mussà ch’il dumber d’adressas IP vegnia bainbaud ad ir a fin. Perquai han ins publitgà il december 1995 emprimas specificaziuns dad IPv6 e laschà suandar a partir dal 2011/12 als davos vegls blocs d’adressa tenor IPv4 ils novs tenor IPv6.

Dal 2003 fin oz: web 2.0 e la cloud

Cun plattafurmas da social media sco Facebook, Twitter u YouTube è il barat da cuntegns bidirecziunal tranter ils utilisaders daventà adina pli impurtant (uschenumnà user-generated content). Cuntrari a pli baud succeda quai uss sur plattafurmas centralas terminadas, faschond diever d’in navigatur-web. Il term web 2.0 signifitga er ch’il web daventa pli interactiv ed integrescha adina dapli elements dad audio e video.

In ulteriur svilup è collià cun la vasta derasaziun da telefonins e tablets che rendan adina pli impurtantas applicaziuns e servetschs accessibels a moda mobila (p.ex. pussaivladads d’arcunar e da retschaiver datas independentamain dal computer a chasa u en biro).

Caracteristicas da l’internet

L’internet è adattà per communitgar en scrit sur grondas distanzas spazialas e temporalas. El integrescha en sias furmas scrittas aspects multimedials (emoticons, elements dad audio e video e.a.). En pli èn las furmas scrittas en l’internet suttapostas a midadas cuntinuantas ed èn caracterisadas tras quai ch’ellas na pretendan betg d’esser terminadas u definitivas. Ils products scrits en l’internet sa laschan midar sveltamain e pretendan dals cumpiladers ed utilisaders da pudair s’adattar permanentamain a novas situaziuns e novs cuntegns. Ina da las atgnadads centralas da l’ipertext è er si’abilitad da sa colliar sur links interns u externs e da rumper uschia la linearitad ch’era caracteristica per texts tradiziunals.

Las atgnadads textualas da l’internet en cumbinaziun cun las pussaivladads da las raits socialas han manà al svilup d’in’atgna cultura da la rait che sa manifestescha en diversas furmas linguisticas/communicativas sco er artisticas (t.a. projects interactivs/participativs).

Aspects culturals e socials

La Revoluziun digitala ha tschiffà tut il mund

Blers experts considereschan l’internet sco ina da las pli grondas midadas entaifer il barat d’infurmaziuns dapi l’invenziun da la stampa da cudeschs. La nova Revoluziun digitala ha grondas influenzas sin praticamain tut ils champs da la vita.

Gia a l’entschatta dals onns 1980 eran sa sviluppadas raits da mailbox che sa basavan sin il transferiment da datas a lunga distanza cun agid da la rait da telefon. Analog a las raits da TCP/IP ch’èn ditg stadas reservadas per las universitads, era er questa tecnologia accessibla be ad experts. Cun la derasaziun commerziala da l’e-mail sur l’internet a l’entschatta dals onns 1990 e cun la vasta diffusiun dal World Wide Web a partir da la mesadad dals onns 1990 è l’internet lura daventà pli e pli il standard per distribuir infurmaziuns da tut gener.

A l’entschatta è surtut vegnì fatg diever da l’internet per la communicaziun via e-mail e per preschentar sasez (persunas singulas e firmas). Pli tard duevan funcziuns sco Instant Messaging pussibilitar ina communicaziun quasi senza retardament. E servetschs sco MySpace u Facebook lubeschan da crear vastas raits socialas. Da l’autra vart mussan attatgas da spam che la tecnica n’è anc ditg betg preparada sin tut ils fenomens che pon esser colliads cun questas applicaziuns.

En rom da la New Economy vers la fin dal 20avel tschientaner è lura vegnì instradà il commerzi online. Grazia a las ratas da transmissiun da datas creschentas ed ils pretschs d’access a l’internet adina pli bass (sistem da flatrate: pauschala senza limita dal temp u da la quantitad da datas) serva l’internet adina dapli er a derasar pli grondas quantitads da datas. Cun quai èn savens colliadas violaziuns dal dretg d’autur (films, musica, software e.a.); a talas dumondas è lura er deditgada ina buna part da la legislaziun da l’internet.

Tim Berners-Lee, l’inventader dal World Wide Web

Er il schurnalissem online daventa adina pli impurtant ed è oz ina gronda concurrenza per ils meds da massa classics. Observaturs constateschan ultra da quai ch’ils utilisaders da l’internet sa sviluppeschan adina pli fitg dal consument da medias passiv a commentaturs ed auturs activs (user-generated content). Tras quai daventa la cultura da la rait, ch’aveva a l’entschatta in accent plitost tecnic, adina pli vasta e cumpiglia tematicas da tut gener. Tras l’internet svaneschan cunfins geografics e vegnan remplazzads tras gruppas che s’orienteschan a tematicas ed interess communabels. Damai che l’internet porscha funtaunas d’infurmaziun bler pli vastas ch’enfin qua, daventa la cumpetenza da medias in’abilitad adina pli impurtanta.

En il context politic vegn l’internet savens resguardà sco territori senza dretg, damai che leschas naziunalas paran strusch d’esser applitgablas pervi da la structura internaziunala e l’anonimitad da l’internet. Insumma han las autoritads statalas en tut il mund gì sur lung temp be enconuschientschas marginalas davart las funcziuns e pussaivladads da l’internet ed èn er stadas surdumandadas areguard l’applicaziun da las leschas. Quai è pir sa midà a partir dal svilup da la New Economy vers il 1998. Ins ha adattà leschas e serrà foras en la giurisdicziun (almain de jure). Ch’il stadi prenda adina dapli influenza vegn per part beneventà sut l’aspect da la segirezza giuridica, per part però crititgà sco svilup vers in stadi survegliader.

Dapi la vasta derasaziun da l’internet vegn er adina puspè tematisada la dependenza da l’internet. Schebain in diever excessiv da l’internet saja nuschaivel e possia manar ad ina situaziun da dependenza, è contestà scientificamain. Probablamain vegnan be studis a lung temp a pudair respunder a las dumondas che sa tschentan en quest connex.

Tecnica

Infrastructura

Conducts da glisch

L’internet sa cumpona da raits administradas independentamain ina da l’autra, las qualas vegnan colliadas ad ina unitad pli gronda. Tar las singulas raits sa tracti per gronda part da:

• raits da providers vi da las qualas èn liadas ils computers dals clients,

• raits da firmas (intranets) che collian ils computers d’ina firma e

• raits d’universitads e da perscrutaziun.

Las colliaziuns tranter questas raits, che furman en sasez la part essenziala da l’internet, sa cumponan tant a nivel continental sco er intercontinental da cabels da fibra da vaider. Quels porschan enormas capacitads da transmissiun ed èn vegnids mess sur ils onns en grond dumber tant per terra sco er tras las mars per pudair dar dumogn al traffic da datas creschent. Ultra da quai ha la tecnica d’alimentar las fibras cun glisch fatg gronds progress, uschia che la rata da transmissiun pussaivla è creschida immens; perquai posseda l’internet per part surcapacitads areguard la prestaziun da la rait. Tenor calculaziuns èn vegnids duvrads il 2005 be 3 % da las fibras da vaider che stattan a disposiziun tranter las citads da l’Europa u dals Stadis Unids. La structura globala da l’internet cumpiglia er satellits ed ina rait da radis dirigids, ma la cumpart da quels è bler pli pitschna.

Per la ‹davosa miglia›, pia per la colliaziun cun las singulas chasas, vegn savens fatg diever dal conduct d’arom da l’attatg da telefon u da televisiun; adina dapli succeda quest davos pass er sur staziuns radiofonicas, cun agid da WLAN u UMTS. Fibras da vaider fin en chasa (FTTH) n’èn percunter anc betg fitg derasadas. L’access da persunas privatas a l’internet succeda sur in sistem da transmissiun digital a spectrum graschel (p.ex. per modem u ISDN) u lartg (p.ex. modem a cabel u UMTS) d’in provider da servetschs d’internet. Firmas u instituziuns statalas èn però savens colliadas sur lingias permanentas cun l’internet.

Computers en chasadas privatas vegnan per ordinari bain duvrads per retschaiver servetschs da l’internet, ma senza furnir atgnas purschidas e senza esser cuntanschibels permanentamain. Tals computers (persunals) vegnan numnads calculaturs da client. Tar servers sa tracti percunter da calculaturs che furneschan surtut servetschs d’internet. Quels sa chattan per regla en in center da calculaziun e disponan da colliaziuns fitg spertas; las localitads èn climatisadas ed ils sistems èn protegids cunter interrupziuns dal current e da la rait. Applicaziuns peer-to-peer pussibiliteschan però er a calculaturs da client da furnir per curt temp servetschs ad auters computers che fan part da la medema colliaziun. En quest cas na vala la differenziaziun tranter client e server betg pli en il stretg senn dal pled.

La via da las datas tras la rait

Las differentas raits localas (raits da backbone) sa cruschan en puncts centrals dal traffic d’internet. Qua èn ellas colliadas ina cun l’autra sur colliaziuns ed apparaturas ad auta prestaziun (routers e switches); en pli vegnan organisadas e coordinadas en quests puncts las singulas raits e la circulaziun da datas. Savens èn tals puncts centrals da lur vart dependents da servetschs da servers surordinads; be paucs puncts centrals il pli sisum da l’ierarchia da mintga pajais èn independents d’in uschenumnà provider dad upstream.

Ma er quests puncts centrals ils pli impurtants na mettan betg en dumonda in dals princips ils pli fundamentals da l’internet, numnadamain la structura decentrala da la rait. Gia tar la planisaziun da ses predecessur Arpanet avev’ins dà paisa ad evitar in calculatur central nua che tut las colliaziuns fissan vegnidas ensemen. Grazia a questa structura decentrala ed eterogena è l’internet fitg resistent cunter interrupziuns: Per la communicaziun tranter dus utilisaders existan normalmain pliras vias pussaivlas sur divers routers che lavuran a basa da differents sistems operativs; pir en quel mument che las datas vegnan effectivamain tramessas, vegn decidì tge via prender. Uschia pon pachets da datas che vegnan tramess in suenter l’auter ir differentas vias; ed il medem vala er per ina dumonda e la resposta. Relevanta è adina la chargia actuala e l’accessibladad da las singulas vias pussaivlas. Uschia n’ha in’interrupziun en la part centrala da l’internet praticamain nagin’influenza negativa sin ina singula transmissiun; be disturbis u interrupziuns en la periferia (‹davosa miglia›) na sa laschan betg pli equilibrar, damai ch’i na dat qua nagina via alternativa.

Internet Protocol e sistem da num da domain

L’internet sa basa sin famiglias da protocols d’internet che regleschan l’adressa ed il barat da datas en furma da standards averts:

Stresa tenor OSI	Stresa tenor TCP/IP	Exempels
Applicaziun (7)	Applicaziuns	HTTP, UDS, FTP, SMTP, POP, Telnet, OPC UA
Illustraziun (6)
Sesida (5)
		SOCKS
Transport (4)	Transport	TCP, UDP, SCTP
Intermediaziun (3)	Internet	IP (IPv4, IPv6), ICMP (sur IP)
Segiranza (2)	Access a la rait	Ethernet, Token Bus, Token Ring, FDDI, IPoAC
Transmissiun da bits (1)

Il protocol ch’attribuescha a mintga calculatur ch’è integrà en l’internet in’adressa singulara sa numna Internet Protocol (IP). La communicaziun a basa da quest protocol na s’orientescha betg, sco tar il telefon, tenor la colliaziun, mabain tenor il pachet. Quai signifitga che las datas vegnan transmessas en pachets d’ina grondezza da fin ca. 65 000 bytes (il pli savens però da be 1500 bytes), ils quals cuntegnan mintgamai l’adressa dad IP sco infurmaziun tant davart il speditur sco er davart il destinatur. Arrivadas al lieu, vegnan las datas or dals pachets puspè messas ensemen tenor ina successiun predefinida. In grond avantatg da l’Internet Protocol è ch’ils pachets vegnan transmess independentamain dal sistem d’operaziun e da las differentas tecnicas da rait. Ins po cumparegliar quai cun in container da transport normà che vegn transportà en il traffic da martganzia in suenter l’auter cun bastiment, tren e camiun per arrivar a sia destinaziun.

Per pudair s’adressar ad in computer specific, al identifitgescha l’Internet Protocol cun agid d’ina adressa dad IP. En la versiun IPv4 sa tracti da quatter bytes (32 bits) che vegnan inditgads en furma da quatter cifras decimalas tranter 0 e 255 ch’èn mintgamai spartidas tras in punct, per exempel 66.230.200.100. Tar la nova versiun IPv6 sa tracti da 16 bytes (128 bits) che vegnan inditgads en otg blocs a mintgamai quatter cifras tenor il sistem hexadecimal, ils quals vegnan spartids in da l’auter tras punct dubel, per exempel 2001:0db8:85a3:08d3:1319:8a2e:0370:7344. Ins po s’imaginar questas adressas sco numers da telefon per il computer ed il Domain Name System (DNS) sco cudesch da telefon automatic.

Il DNS furma in’impurtanta part da l’infrastructura da l’internet. I sa tracta d’ina banca da datas structurada a moda ierarchica sur differents secturs administrativs, la quala metta a disposiziun in mecanissem da translaziun: in num da domain ch’è facil da tegnair endament (per exempel ‹wikipedia.ch›) sa lascha translatar en ina adressa dad IP e viceversa. Quai succeda – senza che l’utilisader sa percorschia – adina lura cur ch’el clicca en il navigatur-web sin ina nova colliaziun ipertextuala u endatescha directamain ina adressa-web. Il navigatur dumonda l’emprim in server da DNS suenter l’adressa dad IP dal num ester e baratta alura pachets dad IP cun questa adressa per pudair retschaiver ils cuntegns dals servetschs che vegnan mess là a disposiziun. Il fundament da l’entira ierarchia furman ils uschenumnads Root-Nameserver che cumparan en ils nums suenter il punct (p.ex. ‹.ch› ni ‹.com›).

En la part centrala da l’internet ston ils pachets passar ina rait fitg extendida. Ils posts da diromaziun furman routers che decidan davart la via la pli curta per arrivar a l’adressa dad IP dal destinatur. Per far quai fan els diever da tabellas da routing che vegnan generadas e tegnidas actualas automaticamain cun agid da protocols da routing; uschia èsi er pussaivel da reagir a moda automatisada sin colliaziuns ch’èn crudadas ora. Entaifer las tabellas da routing vegnan colliadas diversas adressas dad IP a raits da destinaziun; a quellas vegn alura attribuida ina sortida dal router, per exempel en furma d’ina adressa da sigl al proxim router (Next Hop IP Address). Per computers e routers che n’èn betg situadas en la part centrala da l’internet basta percunter ina tabella da routing statica che na vegn betg generada tras protocols da routing. Quella cuntegna ina ruta da standard (Standard- u Default-Gateway) che renviescha per tut las destinaziuns che n’èn betg marcadas autramain vers la part centrala da l’internet – cumparegliabel a la tavla da signalisaziun ‹tuttas direcziuns› en il traffic sin via.

Svilup dal dumber d’utilisaders durant ils emprims decennis

Ensemen cun las datas d’utilisaziun tenor l’Internet Protocol vegnan er transmessas datas da protocols ‹tecnics› surordinads sco TCP (Transmission Control Protocol) u UDP (User Datagram Protocol), cumparegliabel ad ina rauba en il traffic da martganzia che sa chatta en in pachet da posta, il qual vegn supplementarmain transportà en in container. La gronda part da las paginas d’internet fa diever, a basa da TCP, dal Hypertext Transfer Protocol (HTTP) resp. dal Hypertext Transfer Protocol Secure (HTTPS) per paginas codadas. E-mails fan diever dal Simple Mail Transfer Protocol (SMTP), medemamain a basa da TCP, entant ch’il DNS sa splega a basa dad UDP.

En il cas dad IPv4 vegnan las adressas dad IP dals singuls plazs da lavur d’ina firma u organisaziun savens subsummadas cun agid da Network Address Translation (NAT) sut ina adressa da firma generala. Sin quests computers n’han ins nagin access direct nà da l’internet. Savens è quai bain giavischà per motivs da segirezza (firewall), ma i maina er a dischavantatgs evidents. Per IPv6 èn reservadas bler dapli adressas publicas; tenor RFC 4864 pon ins perquai desister en avegnir da NAT, uschia ch’i dat dapli pussaivladads da filtrar il traffic da datas.

Consum d’energia

Ensemen cun la derasaziun vasta da l’internet è er creschì il basegn da forza electrica per l’infrastructura centrala (servers e.a.) e per ils singuls computers dals utilisaders. En tut il mund fan ins quint ch’i vegn duvrà actualmain radund 1 % da l’entira producziun d’energia per tegnair en funcziun las singulas cumponentas da la rait da datas mundiala.

Quantitad da datas

L’onn 2012 ha la quantitad da datas ch’è vegnida transmessa sur la rait da cabel muntà a bundant 26,7 exabytes (1 exabyte = 1 mrd. gigabytes) per mais, pia a prest 1 exabyte per di. La quantitad da datas cuntegnida en in exabyte è 2500 giadas uschè gronda sco tut ils cudeschs ch’èn insumma vegnids scrits insacura. Il stgomi da datas sur raits mobilas ha muntà il 2012 a radund 1,1 exabyte per mais, e per il 2017 han ins quintà che questa cifra saja creschida sin 1,4 zetabytes resp. 13,6 exabytes (communicaziun mobila). Bundant la mesadad da las datas èn d’attribuir a servetschs da video (Video-on-Demand).

Dumber d’utilisaders

Derasaziun mundiala da l’internet

Il dumber d’utilisaders u d’apparats ch’èn colliads cun l’internet na sa lascha betg eruir exactamain. Ils singuls utilisaders sa collian numnadamain cun l’internet cun agid da differents apparats (PC, apparats mobils) e sur diversas tecnicas d’access, e quai tut tenor be per in curt mument u er sur lung temp. Il 2007 avevan radund 16,9 % da la populaziun mundiala access a l’internet; il 2008 han 1,23 milliardas umans fatg diever da l’internet. En l’Europa ha il dumber dals utilisaders regulars surpassà l’entschatta dal medem onn il term da 50 %. En ils stadis industrialisads possedan en il fratemp varga 80 % dals tegnairchasa in attatg d’internet. Tar giuvens Europeans ha l’internet cumenzà a stgatschar la televisiun ed autras medias tradiziunalas. Ils Stadis Unids èn stads l’emprim pajais nua che bundant la mesadad da la populaziun ha inditgà da duvrar surtut l’internet sco funtauna da novitads.

En Svizra possedevan il 2012 85 % da la populaziun in attatg a l’internet. Radund 40 % faschevan diever d’in access a spectrum lartg cun ina rata da transmissiun da varga 256 kbit/s. Il 2013 eran tenor in studi radund 81 % da la populaziun regularmain (mintga di u pliras giadas l’emna) en l’internet.

Servetschs da l’internet

World Wide Web

Programaziun da HTML

Il World Wide Web è in sistem da documents d’ipertext accessibel sur l’internet. Questas paginas-web èn colliadas ina cun l’autra tras iperlinks e vegnan transmessas en l’internet a basa dals protocols HTTP u HTTPS. Las paginas-web cuntegnan per ordinari text ed èn savens illustradas cun maletgs ed elements grafics; en pli pon vegnir integrads videos e documents audio resp. tocs da musica.

Per pudair clamar cuntegns dal World Wide Web è necessari in navigatur-web ch’è per exempel installà sin in PC ni in telefonin. Cun agid da quel po l’utilisader chargiar datas da mintga server-web e laschar mussar quellas sin ses apparat d’emissiun. Suandond ils iperlinks cuntegnids en questa pagina-web arriva l’utilisader sin autras paginas che pon esser arcunadas sin il medem server u er insanua auter. Da quest princip resulta ina rait mundiala da paginas-web.

Sut il num web 2.0 èn vegnidas popularas a partir dals onns 2000 paginas-web, las qualas l’utilisader na po betg be guardar a moda passiva, mabain po sez midar e cumplettar. Da quest tip da paginas fan part ils blogs sco paginas d’opiniun privatas, paginas che vegnan stgaffidas d’ina communitad d’auturs averta sco la Vichipedia u er raits socialas.

Il www è vegnì sviluppà il 1989 da Tim Berners-Lee e Robert Cailliau tar l’Organisaziun europeica per la perscrutaziun nucleara (CERN) a Genevra cun far diever da concepts sumegliants precedents. Berners-Lee ha concepì per quest intent il protocol da communicaziun HTTP e la lingua HTML sco instrument da programmaziun per represchentar text. Ultra da quai ha el programmà l’emprim navigatur-web e l’emprima software da server-web. Sin ses computer dal tip NeXTcube ha el er installà l’emprim server-web dal mund. L’entir concept è vegnì preschentà il 1991 a la publicitad cun desister da tuttas furmas da patenta u licenzas, quai ch’ha contribuì fermamain a la sperta e vasta derasaziun dal www.

E-mail

Tipica via d’in e-mail

Tar l’e-mail sa tracti d’ina novitad en furma da brev che vegn transmessa a moda electronica sur raits da computers. L’e-mail vegn resguardà – anc avant il World Wide Web – sco servetsch d’internet il pli impurtant e duvrà il pli stediamain. Questa popularitad da l’e-mail è surtut d’attribuir a la pussaivladad da pudair trametter novitads en furma da text, ma er documents digitals, graficas e fotografias entaifer paucas secundas en tut il mund.

La via da success da l’e-mail ha cumenzà vers la fin dals onns 1980. Igl è quai stà ina da las emprimas applicaziuns ch’ha fatg diever da las pussaivladads da l’Arpanet. L’introducziun da l’e-mail n’è betg vegnida planisada sistematicamain; anzi èsi stà il cumportament dals utilisaders ch’ha fullà via a quest servetsch ed al ha fatg daventar popular en tut il mund. L’onn 2012 disponivan betg main che 3,375 milliardas umans d’in account dad e-mail.

Cuntrari al telefon u a l’Internet Relay Chat (cf. sutvart) che pussibiliteschan ina communicaziun a medem temp, sa tracti tar l’e-mail d’in medium da communicaziun asincron. Il speditur trametta sia novitad independentamain da la dumonda, schebain il destinatur la po prender encunter immediat.

Ils protocols da transmissiun centrals per las diversas applicaziuns dad e-mail sa numnan SMTP (Simple Mail Transfer Protocol), POP (Post Office Protocol) ed IMAP (Internet Message Access Protocol); savens vegnan quels cumbinads cun codaziun SSL (Secure Sockets Layer). Per far diever da l’e-mail datti duas pussaivladads: installar in program dad e-mail, er numnà E-Mail-Client u Mail-User-Agent (MUA), sin l’agen computer ubain acceder ils mails sur webmail, pia sur in’applicaziun-web ch’è localisada sin il server dal provider dad e-mail e che pussibilitescha là l’access a l’agen chaum postal.

L’effizienza da l’e-mail vegn reducida in pau tras il grond traffic da spam, pia e-mails che vegnan tramess (per part anonimamain) ad in grond dumber d’utilisaders e ch’han savens in cuntegn da reclama. La cumpart dals e-mails da spam è creschida da 50 % il 2002 a 90 % il 2007. L’onn 2010 èn vegnids tramess ca. 107 billiuns e-mails nungiavischads. En il fratemp èn ils providers dad e-mail sco er ils programs da protecziun installads sin l’agen computer però abels da filtrar ina buna part dal spam avant che quel vegnia da bloccar il chaum postal dal singul utilisader.

Ulteriurs servetschs en survista

Applicaziun da Telnet

Telnet: Il servetsch Telnet è vegnì inventà il 1969 en rom dal project Arpanet, è però vegnì en diever pir a partir dal 1974. Telnet po vegnir duvrà per diriger computers sur distanza; er programs che na fan betg diever d’in’interfatscha d’utilisader grafica pon vegnir utilisads cun agid da Telnet.

FTP: Il File Transfer Protocol è in protocol per transferir datas sur raits dad IP. Sias funcziuns e specificaziuns èn vegnidas definidas il 1985 (RFC 959). FTP vegn duvrà per transmetter datas dal server tar il client (chargiar giu), dal client tar il server (chargiar si) u tranter dus servers da FTP.

Usenet: Tar Usenet sa tracti d’in forum da discussiun (Newsgroups). Quest servetsch che funcziunescha be a basa da text è sa sviluppà vers la fin dals onns 1980; per lur endataziuns e per structurar las contribuziuns (en furma d’ordinaturs enchastrads) fan ils participants per regla diever d’in uschenumnà Newsreader.

IRC: L’Internet Relay Chat è in sistem da chat (be en furma da text). El pussibilitescha rundas da discussiun cun in pli grond dumber da participants (en uschenumnads Channels), ma er discurs be tranter duas persunas (Query).

Litteratura

• Jannis Androutsopoulos: Neue Medien – neue Schriftlichkeit? En: Mitteilungen des Deutschen Germanistenverbandes 1/07, 2007, p. 72–97 (PDF).
• Holger Bleich: Bosse der Fasern: Die Infrastruktur des Internet. En: c’t 7/2005, p. 8893 (21 da mars 2005).
• Christine Böhler: Literatur im Netz. Triton, Vienna, 2001, ISBN 3-85486-103-6.
• Manuel Castells: Die Internet-Galaxie – Internet, Wirtschaft und Gesellschaft. Wiesbaden 2005, ISBN 3-8100-3593-9.
• Johannes Fehr (ed.): Schreiben am Netz. Haymon, Innsbruck, 2003, ISBN 3-85218-422-3.
• Christiane Heibach: Literatur im Internet: Theorie und Praxis einer kooperativen Ästhetik. Dissertation, Heidelberg 1999, ISBN 3-89825-126-8.
• Philip Kiefer: Internet & Web 2.0 von A bis Z einfach erklärt. Data Becker, Düsseldorf 2008, ISBN 978-3-8158-2947-9.
• Ch. Meinel, H. Sack: WWW – Kommunikation, Internetworking, Web-Technologien. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg New York 2004.
• Andreas Metzner-Szigeth: Internet & Gesellschaft: Ein Humanes Projekt?. En: Sic et Non – Zeitschrift für Philosophie und Kultur – im Netz, nr. 8, 2007.
• Andreas Schelske: Soziologie vernetzter Medien. Grundlagen computervermittelter Vergesellschaftung. (Retscha Interaktive Medien, ed. Michael Herczeg), Oldenbourg Verlag, Minca 2006, ISBN 3-486-27396-5.
• Stefan Scholz: Internet-Politik in Deutschland. Vom Mythos der Unregulierbarkeit. Münster 2004, ISBN 3-8258-7698-5.
• gak (ed.) Marion Seifert: Web 2.0, Internet und Kunst, Konzept-Medienkunst von Ralph Ueltzhoeffer. Deutsche Nationalbibliothek, ISBN 978-3-00-036999-5, 2012.
• Bridgette Wessels: Understanding the Internet: a socio-cultural perspective. Palgrave Macmillan, Basingstoke 2010, ISBN 978-0-230-51733-2.

Colliaziuns

Internet

 Commons: Internet – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Internet Explained – infurmaziuns profundas areguard l’origin da l’internet
• Script davart l’internet
• (N)ONLINER Atlas, Deutschlands größte Studie zur Nutzung und Nicht-Nutzung des Internets
• Internet Traffic Report – statistica globala da l’internet
• Internet World Stats
• L’istorgia dal www, netplanet.org
• L’istorgia dal world wide web cun emulaziun da vegls servetschs e browsers