Ischi champester

L’ischi champester (Acer campestre) è ina spezia da planta or dal gener dals ischis (Acer) entaifer la famiglia Sapindaceae.

Cumparsa

Illustraziun

Fegls e portaflurs

Fritg

L’ischi champester crescha per ordinari sco chaglia e be sut bunas cundiziuns sco planta d’autezzas da 15 meters; en singuls cas po el però er vegnir sur 20 meters aut e cuntanscher in diameter dal bist da bundant 1 meter. L’ischi champester po vegnir 150 fin 200 onns vegl. La planta dispona d’in sistem da ragischs da cor che s’adatta en general vaira bain; be sin terrens fitg acidics u arschiglius na crescha ella betg uschè bain. La scorsa è grisch brina e surtratga cun sfessas en furma da rait. Roms giuvens sviluppan magari sdrimas da corc; tagls cumportan quels fitg bain.

Ils fegls verds sa chattan vi da la roma en posiziun opposta. Il plat dal fegl sa cumpona da trais fin tschintg parts; quellas èn mintgamai muttas ed ils fops tranter las singulas parts èn adina radundas. L’october sa colureschan ils fegls mellen u darar oransch avant ch’els crodan. Il fegliom sa decumpona bain.

Fluriziun e multiplicaziun

Il temp da fluriziun tanscha dal matg fin il zercladur. L’ischi champester è monochasan. Uschia cumparan sin ina planta tant flurs masculinas sco er femininas, per il pli schizunt entaifer il medem portaflurs. En in stadi da svilup tempriv da las singulas flurs èn avant maun tant la predisposiziun masculina sco er feminina; pli tard sa differenziescha alura l’ina u l’autra schlattaina. Ils portaflurs stattan sidretg en furma da panicla u barlocca. Ils fritgs sa cumponan da duas nuschinas d’in grisch pailus cun duas alas en posiziun quasi orizontala.

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 26.

Derasaziun

Da tut las spezias d’ischi dispona l’ischi champester dal pli grond territori da derasaziun, l’accent giascha en la zona temprada. La planta termofila (vul dir: ch’ha gugent il chaud) è da chattar bunamain dapertut en l’Europa (en la Scandinavia be en il sid), en l’Asia dal Vest e l’Africa dal Nordvest. En la regiun da la Mar Mediterrana sa restrenscha la derasaziun a posiziuns pli autas. En l’Europa Centrala è l’ischi champester derasà da la planira fin en regiuns collinusas, darar en la muntogna. En las Alps dal Nord crescha quel fin en autezzas da radund 800 meters. Perquai che la planta na vegn betg fitg auta, vegn ella be plantada darar en guauds; en parcs e curtins è ella però frequenta tant sco planta decorativa singula u er sco saiv viva.

Abitadis

La planta che mantegna savens la furma d’ina chaglia preferescha terrens umids u mez umids ch’èn ritgs da substanzas nutritivas. Ella crescha en guauds da ruvers, charpins e faus, en guauds da riva (ognas), sin rievens, a l’ur dal guaud ed en la bostgaglia. En emplantaziuns accumpagnantas sper vias, sco protecziun cunter il vent u sco saivs vivas è l’ischi champester fitg frequent. La planta cumporta er la mesa sumbriva. En guauds bass u mesauns appreziesch’ins sia forza da chatschar. L’ischi champester crescha sin in grond dumber da terrens, cumporta bain il clima urban, immissiuns industrialas e sal da sdregliar ed è perquai frequenta tar emplantaziuns en zonas d’abitar.

Malsognas ed insects nuschaivels

Savens sa chattan vi da la feglia galas che vegnan chaschunadas da chariels da gala dal gener Aceria u er da la vespra da gala Pediaspis aceris. Mintga spezia maina ad ina gala specifica che sa differenziescha en furma, grondezza e colur. Il plat dal fegl è savens surtratg da flatgs nairs, per part cun urs mellens, che vegnan chaschunads da la spezia da bulieu Rhytisma acerinum.

Furmas cultivadas

• 'Carnival' – fegls per part alvents, durant pruir èn las parts alvas coluradas rosa.
• 'Elsrijk' – cun curuna cumpacta en furma da tgeiel; questa varianta è pli resistenta cunter la sfarinussa e supporta bain la setgira, igl è quai la varianta da standard per plantaziuns en citads; la planta cuntanscha autezzas da 6 fin 12, excepziunalmain da fin 15 meters e ladezzas da 4 fin 6 meters.
• 'Huibers Elegant' – planta segnada d’ina creschientscha guliva, drizzada dretg si (adattada per il profil interiur sin vias).
• 'Nanum'– crescha be pauc ed en furma da culla; vegn per ordinari en vendita sco planta auta enferlada.

Nums populars

Ischi champester sin la Schwäbische Alb, aquarel dal 1870

Per l’ischi champester existan numerus nums populars, en il Grischun tudestg per exempel ‹Repenstiel›, en il chantun Son Gagl ‹Masshöldris› ed en la Svevia ‹Feldmasholder› ed ‹Apeldören›.

Per rumantsch sa numna l’ischi dal reminent ‹ascher› (ladin), ‹ischier› (surmiran e sutsilvan) resp. ‹ischi› (sursilvan). Tut questas variantas idiomaticas derivan dal latin ‹acer›.

Utilisaziun

Medischina

La fitoterapia fa diever da la scorsa, en furma d’infusiun, exteriuramain cunter pel encotschnida. Sco té duai quella avair in effect adstringent sin il tract digestiv.

Ulteriur

Il num popular tudestg ‹Massholder› deriva dal fatg che la planta serviva pli baud sco planta da vivonda, ‹Holder› sa referescha a la creschientscha en furma da suvi. Ils fegls vegnivan mangiads sco giabus asch u er duvrads sco pavel.

Litteratura

• Helmut Pirc: Ahorne. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 1994, ISBN 3-8001-6554-6.

Colliaziuns

 Commons: Ischi champester – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Ischi champester, sin: infoflora.ch
• Kathrin Bendixen: Reproduktionssystem des Feldahorns (Acer campestre L.) – Blühphänologie und genetische Untersuchungen, dissertaziun da l’universitad Göttingen, 2001
• Krankheiten, Krankheitserreger und häufige Pilze an Ahorn (Acer sp.)
• Der Feldahorn: Vorkommen, Verwendung und Bedeutung e Krankheiten und Schädlinge, sin: www.waldwissen.net