Jeremias Gotthelf (* 4 d’october 1797 a Murten; † 22 d’october 1854 a Lützelflüh) è stà il pseudonim dal scriptur e plevon svizzer Albert Bitzius.

Jeremias Gotthelf, purtret da Johann Friedrich Dietler (ca. 1844)

Vita modifitgar

Uffanza e giuventetgna modifitgar

Albert Bitzius è naschì ils 4 d’october 1797 a Murten sco figl dal plevon refurmà Sigmund Bitzius (1757–1824) e da la terza dunna da quel Elisabeth Bitzius-Kohler (1767–1836). Cun si’emprima dunna Magdalena Studer aveva Sigmund Bitzius gì la figlia Maria Magdalena Bitzius (1788–1860). L’onn 1805 è il bab vegnì engaschà en il vitg Utzenstorf. Qua ha Albert emprendì a conuscher il mund puril da l’Emmental. Il bab ha sez instruì ses figl. A partir da l’onn 1812 ha quel frequentà la scola litterara a Berna ed ha midà il 1814 sco externus (auditur) a la Scol’auta da teologia.

Furmaziun modifitgar

L’onn 1817 ha Bitzius cumenzà a Berna il studi da teologia ordinari e terminà quel il 1820. L’onn 1819 è el stà commember fundatur da l’uniun da students Zofingia.[1] Suenter in vicariat tar ses bab ad Utzenstorf ha el cuntinuà il 1821 per in onn il studi a Göttingen.[2] A quai è suandà in viadi da studi ch’al ha manà sin l’insla Rügen, a Berlin, Weimar, Lipsia, Dresden e Minca. La primavaira 1822 è el returnà a Utzenstorf. L’onn 1824 è mort ses bab ed Albert Bitzius è daventà vicari ad Utzenstorf. L’onn 1829 è el vegnì sco plevon auxiliar a Berna en la Heiliggeistkirche. Il 1831 ha el midà sco vicari en la pravenda Lützelflüh en l’Emmental, nua ch’el è vegnì elegì in onn pli tard sco plevon.

L’operar a Lützelflüh modifitgar

 
Chasa-pravenda a Lützelflüh

Gia baud è Bitzius s’engaschà per l’obligaziun generala d’ir a scola. Pedagogicamain steva el en la tradiziun da Johann Heinrich Pestalozzi, il qual el aveva emprendì a conuscher persunalmain l’onn 1826 a chaschun da la radunanza annuala da la Societad helvetica a Langenthal. Envers ses cumpatriot bernais Philipp Emanuel von Fellenberg aveva el ina tenuta pli critica. El cumbatteva il sfruttament d’uffants da famiglias povras plazzads sco forzas da lavur bunmartgadas e pretendeva mesiras cunter l’alcoholissem.

L’onn 1833 ha Bitzius maridà Henriette Zeender (1805–1872), la figlia dal professer da teologia bernais Jakob Emanuel Zeender (1772–1807). Ensemen han els gì trais uffants: Marie Henriette (1834–1890), Albert (1835–1882) e Cecile (1837–1914). Il figl è pli tard medemamain daventà plevon ed ha en blers reguards cuntinuà cun las stentas da ses bab a favur d’ina refurma sociala en il chantun Berna. La figlia pli veglia ha maridà in plevon ed ha scrit suenter la mort da quel sco ses bab sut in pseudonim.

L’onn 1835 è Bitzius vegnì elegì cumissari da scola da las 18 scolas da las vischnancas Lützelflüh, Rüegsau, Hasle ed Oberburg. Suenter diesch onns è el vegnì relaschà da quest uffizi pervi da differenzas politicas cun la regenza.

Medemamain l’onn 1835 è el stà involvì a moda decisiva en la fundaziun da la chasa da povers Trachselwald. Fin sia mort è el s’engaschà per quella, ed en sia scrittira ‹Die Armennoth› (cumparida l’emprima giada il 1840) ha el elavurà las experientschas ch’el ha fatg en quest connex.

In’activitad politica n’al è betg stada pussaivla pervi da ses uffizi sco plevon. En sias scrittiras crititgescha el las famiglias bernaisas regentas che s’engaschian tenor ses avis memia pauc per las persunas cun dischavantatgs socials.

Il schurnalist e scriptur modifitgar

A partir dal 1828 e surtut a partir dal 1831 è Gotthelf s’engascha sin champ schurnalistic. Fin sia mort ha el scrit radund 150 artitgels da gasetta per gronda part nunsegnads, en ils quals el ha tractà temas politics, economics e socials. La gronda part da ses artitgels èn cumparids en il ‹Berner Volksfreund›.[3] En mira aveva el cun sia critica radicals bernais prominents sco Karl Neuhaus e Jakob Stämpfli. Fermas cuntraversas ha el ultra da quai gì cun il giurist Wilhelm Snell, in professer a l’Universitad da Berna ch’instruiva in liberalissem radical e che refusava las refurmas pretendidas da Gotthelf sco memia intervenziunisticas. Politicamain e persunalmain steva quest ultim datiers al liberalconservativ Eduard Blösch.

L’onn 1836 ha Gotthelf cumenzà a scriver. Ses emprim roman è stà ‹Der Bauern-Spiegel›. Il num da la figura principala en quest’ovra è daventada a medem temp il num da scriptur da Bitzius: Jeremias Gotthelf. Ils onns ch’èn suandads è el stà activ a moda nunstanclentaivla sco scriptur ed ha publitgà romans e raquints contemporans ed istorics e divers tractats.

Attribuì a moda essenziala a derasar l’ovra litterara da Jeremias Gotthelf er ordaifer la Svizra ha Julius Springer, en il Berliner Verlag dal qual èn cumparidas a partir dal 1846 tut sias ovras. Per augmentar l’enconuschientscha da l’autur, ha Springer cusseglià a quel repetidamain da betg duvrar memia bleras expressiuns dialectalas. L’emprim cudesch ch’è cumparì en tudestg da scrittira è stà ‹Uli der Knecht› (1846).[4]

Malsogna e mort modifitgar

L’onn 1851 ha l’autur cumenzà a suffrir da mal il culiez, mal il cor ed idropisia. Ina cura a Gurnigelbad l’onn 1853 n’ha betg manà a la guariziun giavischada. Jeremias Gotthelf è mort ils 22 d’october 1854 d’in’embolia pulmunala.

Muntada e recepziun modifitgar

 
Statua da Jeremias Gotthelf davant la baselgia refurmada a Murten

Ils romans da Gotthelf relatan per part en in realissem criv e senza nagina idealisaziun da la vita purila en il 19avel tschientaner. L’autur aveva il dun da descriver cun paucs pleds plain forza umans e cuntradas. Medemamain ha Gotthelf chapì sco strusch in auter autur da ses temp d’elavurar en si’ovra las pretensiuns cristianas ed umanisticas. Suenter che la Cumissiun da sanitad bernaisa al aveva supplitgà il schaner 1843 da scriver ina scrittira populara cunter la scharlatanaria, è resultà da quai il roman en dus toms ‹Wie Anne Bäbi Jowäger haushaltet und wie es ihm mit dem Doktern geht›.

En sia novella ‹Die schwarze Spinne› dal 1842 (rumantsch: ‹Il filien nair›) elavura el veglias ditgas ad in raquint en furma da sumeglia areguard la concepziun cristiana-umanistica dal bun e dal mal. L’emprim n’han ins strusch fatg stim da quel – oz percunter vala el tar blers critichers litterars sco ovra maisterila dal biedermeier tudestg. Thomas Mann ha per exempel scrit che Gotthelf tutgia «savens il homeric» e ch’el admiria ses ‹Filien nair› «sco strusch in auter toc litteratura mundiala». Ed il criticher litterar svizzer Walter Muschg ha mess a pèr il 1954 Gotthelf cun gronds narraturs da la litteratura mundiala sco Dickens, Balzac u Dostojewskij ed ha deplorà che Gotthelf saja, malgrà sias grondas qualitads, pauc enconuschent en tscherts circuls litterars.[5]

Ses ideal d’ina societad segnada da lavurusadad, integritad, modestadad, spargnusadad, tema da Dieu ed amur per la patria veseva Gotthelf smanatschà tras individualissem, radicalissem e l’industrialisaziun progredinta. Sco simbols da questa periclitaziun apparenta figureschan en si’ovra er gidieus, ils quals vegnan preschentads oravant tut a moda negativa, sco speculants ed engianaders.[6]

Tranter il 1849 ed il 1855 ha Gottfried Keller recensà in’entira retscha da cudeschs da Gotthelf. El crititgescha bain la propaganda antiradicala da l’autur, ma al lauda a medem temp sco grond narratur. En in’undraziun pli lunga suenter la mort da Gotthelf, ha Keller caracterisà quel cun ils suandants pleds: «Ins al numna baud in pictur ollandais vulgar, baud in cronist da la provinza, baud in copist da la natira talentà, baud quai, baud l’auter, adina en in bun senn, ma adina al limitond en sia muntada. La vardad è però quella ch’el è in grond scheni epic.»

Divers auturs dal 19avel e 20avel tschientaner han sa laschà inspirar dal stil litterar e da l’engaschament social da Gotthelf; auters han cità sias figuras e ses raquints u scrit vinavant quels. Il roman ‹2666› dal scriptur chilen Roberto Bolaño (1953–2003) tracta dal scriptur fictiv Benno von Archimboldi che duai avair scrit il roman ‹Bitzius› davart la vita da Gotthelf.

D’intginas ovras da Gotthelf èn vegnidas fatgas versiuns cinematograficas. En Svizra han ‹Uli der Knecht› (1954) e la cuntinuaziun ‹Uli der Pächter› (1955) gì grond success. Reschia ha manà Franz Schnyder che deriva sez da l’Emmental; las rollas principalas han giugà Hannes Schmidhauser e Liselotte Pulver ch’han mess qua il fundament per lur gronds success er en autras producziuns. Cun auters acturs ha Hans Schnyder silsuenter anc realisà ils films ‹Die Käserei in der Vehfreude› (1958), ‹Anne Bäbi Jowäger› (1960) e ‹Geld und Geist› (1964). Dal 1983 deriva ultra da quai ina versiun cinematografica da ‹Die schwarze Spinne› (reschia: Mark M. Rissi); in’ulteriura è suandada il 2022 (reschia: Markus Fischer).

Il relasch da Gotthelf sa chatta a Berna en la Burgerbibliothek. L’onn 2012 ha il Gotthelf Zentrum Emmental Lützelflüh avert sias portas.[7] En onur da l’autur portan en blers lieus vias ses num, tranter auter a Berna e Turitg, ed a Basilea schizunt in entir quartier.

Ovras principalas modifitgar

  • Der Bauern-Spiegel oder Lebensgeschichte des Jeremias Gotthelf, von ihm selbst beschrieben, roman 1837.
  • Die Wassernoth im Emmental, 1838.
  • Wie fünf Mädchen im Branntwein jämmerlich umkommen, raquint, 1838.
  • Leiden und Freuden eines Schulmeisters, roman, 1838/39.
  • Dursli der Branntweinsäufer oder der heilige Weihnachtsabend, novella, 1839.
  • Die Armennoth, tractat, 1840/51.
  • Wie Joggeli eine Frau sucht, raquint, 1841.
  • Elsi, die seltsame Magd, novella, 1843.
  • Wie Anne Bäbi Jowäger haushaltet und wie es ihm mit dem Doktern geht, roman, 1843/44.
  • Geld und Geist, roman, 1843/44.
  • Kurt von Koppigen, raquint, 1844/50.
  • Der Geltstag, roman, 1846.
  • Hans Joggeli der Erbvetter, raquint, 1846.
  • Jacobs, des Handwerksgesellen, Wanderungen durch die Schweiz, roman, 1846/47.
  • Käthi, die Grossmutter, oder: der wahre Weg durch jede Noth, roman, 1847.
  • Uli der Knecht, Uli der Pächter, roman dubel, 1846–1849.
  • Der Notar in der Falle, raquint, 1848.
  • Michels Brautschau, raquint, 1849.
  • Die Käserei in der Vehfreude, roman, 1850.
  • Das Erdbeeri-Mareili, novella, 1850.
  • Der Besenbinder von Rychiswyl, raquint, 1851.
  • Zeitgeist und Berner Geist, roman, 1851.
  • Barthli der Korber, raquint, 1852.

Annotaziuns modifitgar

  1. Rudolf Hunziker: Jeremias Gotthelf. (= Die Schweiz im deutschen Geistesleben, tom 50–51), Huber, Frauenfeld 1927, p. 15.
  2. Cf. 1821 – Briefverkehr zwischen Gotthelf und seiner Stiefschwester Maria Magdalena Bitzius.
  3. Cf. Jeremias Gotthelf: Politische Publizistik 1828–1854, tom 1: Text. Ed. da Barbara Mahlmann-Bauer, Jürgen Donien, Ruedi Graf e Norbert Wernicke, Hildesheim e.a. 2012, ISBN 978-3-487-14607-2.
  4. Heinz Sarkowski: Der Springer-Verlag. Stationen seiner Geschichte. Part I: 1842–1945, Berlin 1992, ISBN 3-540-55221-9.
  5. Walter Muschg: Dichtertypen. Basilea 1954.
  6. Wolfgang Benz (ed.): Handbuch des Antisemitismus. Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart. Band 2. De Gruyter, Berlin 2009, p. 300s.
  7. Pagina d’internet dal Gotthelf Zentrum Emmental Lützelflüh.

Litteratura modifitgar

  • Karl Fehr: Jeremias Gotthelf. Poet und Prophet – Erzähler und Erzieher. Zu Sprache, dichterischer Kunst und Gehalt seiner Schriften. Francke, Berna 1986, ISBN 3-317-01611-6.
  • Gerhard Gey: Die Armenfrage im Werk Jeremias Gotthelfs. Zu einer Frühform christlichen sozialpolitischen und sozialpädagogischen Denkens und Handelns. (= Sozialpädagogik, Sozialarbeit im Sozialstaat, tom 4), Lit, Münster e.a. 1994, ISBN 3-8258-2312-1.
  • Gotthelf – Heine – Taillandier. Literarische Begegnungen. Ed. da Philipp W. Hildmann e Hanns Peter Holl, Francke Verlag, Tübingen 2006, ISBN 3-7720-8118-5.
  • Jeremias Gotthelf: Wege zu einer neuen Ausgabe. Ed. da Barbara Mahlmann-Bauer e Christian von Zimmermann, Niemeyer, Tübingen 2006, ISBN 3-484-52924-5.
  • Jeremias Gotthelf, der Querdenker und Zeitkritiker. Ed. da Barbara Mahlmann-Bauer, Christian von Zimmermann e Sara M. Zwahlen, Lang, Berna 2006, ISBN 3-03910-970-7.
  • Werner Hahl: Jeremias Gotthelf – der ‹Dichter des Hauses›. Die christliche Familie als literarisches Modell der Gesellschaft. Metzler, Stuttgart e.a. 1994, ISBN 3-476-00949-1.
  • Philipp W. Hildmann: Schreiben im zweiten konfessionellen Zeitalter. Jeremias Gotthelf (Albert Bitzius) und der Schweizer Katholizismus des 19. Jahrhunderts. Francke Verlag, Tübingen 2005, ISBN 3-7720-8112-6.
  • Steffen Höhne: Jeremias Gotthelf und Gottfried Keller im Lichte ethnologischer Theorien. Francke, Berna e.a. 1989, ISBN 3-317-01673-6.
  • Hanns Peter Holl: Jeremias Gotthelf. Leben, Werk, Zeit. Artemis, Turitg e.a. 1988, ISBN 3-7608-0991-X.
  • Michael Lauener: Jeremias Gotthelf – Prediger gegen den Rechtsstaat. Schulthess, Turitg 2011, ISBN 978-3-7255-6259-6.
  • Wolfgang Mieder: Das Sprichwort im Werke Jeremias Gotthelfs. Lang, Berna 1972 (= Europäische Hochschulschriften, retscha 1, Deutsche Sprache und Literatur, tom 70).
  • Alfred Reber, Hans Riedhauser: Gotthelfs Gäste. Besucherverzeichnisse 1832–1850. Albert Bitzius – Henriette Bitzius-Zeender. Lützelflüh 2004, ISBN 978-3-03905-142-7.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: Jeremias Gotthelf – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio