Legenda

La legenda è ina sort da text resp. in gener litterar ch’è parentà cun la paraula e la ditga. Ella cumpara per l’ina en furma da la legenda da sontgs che serva ad instruir en il senn teologic-moral; per l’autra sco legenda seculara (istoric-populara) che surelevescha e/u falsifitgescha posteriuramain persunas u eveniments istorics. En la lingua da mintgadi ed en las medias vegn il term ‹legenda› resp. ‹legendar› savens er duvrà en la muntada generala da ‹renum, reputaziun› resp. ‹famus, glorius›.

Illustraziun or da la ‹Legenda aurea› da Jacobus de Voragine, (ediziun da ca. 1480)

Il term deriva da l’expressiun latina dal temp medieval legenda che muntava tant sco ‹quai ch’è da (pre)leger›. L’origin dal term mussa pia – cuntrari a la ditga (da dicere, ‹dir›) – ina stretga relaziun cun la tradiziun litterara. Gia en l’antica han ins scrit raquints davart persunas che vegnivan resguardadas sco exempels extraordinaris (surtut en il senn religius e moral).

Istorgia e tipologia da la legenda da sontgs

Caracteristicas

En il cristianissem è il term ‹legenda› sa sviluppà or da la tradiziun da leger or da la vita d’in sontg il di da sia festa (durant il servetsch divin u en claustra durant la tschavera). En in proxim pass è la noziun ‹legenda› vegnida transferida sin il cuntegn da la lectura e designescha en general in raquint popular edifitgant en vers u prosa. Sper anecdotas e miraculs che sa refereschan a la vita da sontgs cumpiglia la legenda pia er texts che tractan il cumbat d’umans ch’èn stataivels en la cretta ed il resvegl spiritual da schabetgs terresters tras pussanzas celestialas. En quest’ultima furma – sco legenda populara (u er ditga spirituala/religiusa) – po la legenda tuttavia er intermediar cuntegns che derivan d’autras culturas e religiuns.

Entaifer l’agiografia vegnan legendas da sontgs intercuridas – sper actas da martirs ed auters texts tradids – sco Vita(e). En vista a lur caracter spezial vegnan tals texts agiografics anc attribuids oz d’intgins scienziads a l’istoriografia, differenziond però tranter ‹legendas da sontgs› e ‹biografias da sontgs›.

Gist en furma da la legenda da sontgs n’ha la legenda betg primarmain en mira da sa tegnair strictamain vi da fatgs istorics, mabain d’annunziar ina vardad da cretta. En il center stat pia la manifestaziun da l’operar divin sco ch’el sa mussa surtut en la persuna d’in sontg e qua en spezial en furma dal miracul. Tranter ils pli enconuschents exempels tutgan la legenda da s. Cristoffel e da s. Gieri che pon valair sco ina sort teologia narrativa. Sco tar la ditga, il mitus e la paraula appartegna il rom dal raquint er tar la legenda al champ ficziunal.

Origin e svilup

‹La tentaziun da s. Antoni› da Hieronymus Bosch (ca. 1500)

Per classifitgar las legendas avant maun è il teolog Harald-Martin Wahl partì da la semantica da la noziun legenda. Tenor Wahl èn l’emprim sa sviluppadas en il cristianissem tempriv las legendas davart Jesus Cristus (legendas da Cristus), las qualas èn per part vegnidas recepidas en ils evangelis apocrifs ed en las istorgias dals apostels. Pli tard han ins cumplettà quellas tras las legendas dals emprims martirs cristians (legendas da martirs), e quai surtut da tals ch’èn vegnids recepids dals babs da la baselgia dal terz tschientaner (Tertullian, Hippolyt, Origenes, Cyprian) e ch’èn cumprovads tras inscripziuns sepulcralas en grec vegl. Ensemen cun ils raquints è er sa sviluppada la veneraziun religiusa dals martirs en rom dal cultus, il qual è medemamain cumprovà a partir dal quart tschientaner per ils sontgs (liturgia, cult da reliquias). Dapi lura vegnan implorads en cas da privel e miseria – ensemen cun ils anghels ed apostels – tant ils martirs sco er ils sontgs.

Tenor il filolog Benedikt Konrad Vollmann naschan legendas religiusas en il «champ da gravitaziun da la religiun respectiva». Sco cas exemplarics alleghescha el en il budissem la legenda da Budda ed en l’islam las legendas che tractan las ovras eroicas dad Ali, il schender da Mohammed. Tar las legendas ch’èn sa sviluppadas entaifer il cristianissem differenziescha el tranter legendas da Maria (miraculs da Maria), legendas d’apostels (p.ex. Andreas, Tomas, Jacobus), legendas d’uvestgs (s. Niclà, s. Martin), legendas da muntgs (Antoni l’Eremit, Benedetg, Francestg), legendas da dunschellas (Agnes, Agatha, Cecilia) e legendas da penitents (Gregori).

Tar las emprimas collecziuns da legendas tutgan las ‹Dialogi de miraculis patrum Italicorum› da papa Gregori il Grond (540–604). Avant l’onn 959 ha terminà la canonissa Hrotsvit si’emprima legenda da sontgs; ella vala sco emprima poeta ed istoriografa da lingua tudestga. Sias legendas scrittas en furma epica ed elegica tractan tranter auter la vita da Maria, la resurrecziun da Jesus sco er la vita da Gangolf e Pelagius. Las legendas ch’èn sa furmadas en Germania duevan culminar a la fin dal temp autmedieval en ils epos en furma da vers dal tudestg mesaun. Tar ils pli enconuschents tutgan quels da Hartmann von Aue, Konrad von Würzburg e Rudolf von Ems. En il decurs dal temp autmedieval e temp medieval tardiv èn alura sa derasads vastamain ils legendaris, vul dir collecziuns da legendas cumponidas en furma litterara. Il pli grond effect ha gì la ‹Legenda aurea› da Jacobus de Voragine (1228/29–1298). Quest’ovra cumpiglia l’immensa ritgezza da legendas da ses temp e renda accessibel quel tant per intents cultics sco er per la pietad privata. Er sin l’art figurativ ha quest’ovra gì in’immensa influenza.

Refurmaziun e cuntrarefurma

Dal temp da la renaschientscha e da la refurmaziun è sa fatga valair ina tenuta fitg sceptica envers las legendas. Erasmus da Rotterdam ha fatg la differenza tranter fabulae fictae (raquints inventads libramain) e facta (fatgs istorics). La vardad da quests ultims sa laschia cumprovar cun la metoda istoric-filologica. Ultra da quai sajan tenor Erasmus be las facta adattadas per l’educaziun dals umanists. Sia tenuta dad excluder las fabulae fictae da l’ideal da furmaziun umanistic ha er surpiglià il refurmatur Martin Luther. Luther ha attribuì la legenda pietusa a la litteratura edifitganta; cun sia pretensiun da sa tegnair a la vardad istorica è el surtut sa drizzà cunter ils detagls miraculus ch’orneschan las vitas da sontgs e che fetschian che quellas sajan «plain manzegnas». Davart la legenda – numnada dad el repetidamain betg ‹Legende›, mabain ‹Lügende› – di el tranter auter: «Da doch niemand weis, Wo her sie komen, Wenn sie angefangen [...]. Item, wer der heiligen Lügenden S. Christoff, Georg, Barbara, Catherin, Ursula und der on zal mit iren Wundern auffbracht». Malgrà sia critica fundamentala ha Luther laschà valair excepziunalmain tar intgins sontgs tscherts motivs da raquints miraculus per pudair sa servir da quels en rom da l’«allegoresa catechetica». Quai vala surtut tar las figuras ch’el citescha er a moda spretschanta Cristoffel e Gieri, ma er tar s. Niclà, Martin, Elisabet e Catrina. En confrunt cun las vitas da legendas en general ha Luther considerà quests motivs excepziunals sco ficziuns productivas: els na furmian betg manzegnas, mabain poesias.

Frontispizi dal ‹Martyrologium magnum› (1718) dal preditgant da Sent Conradin Riola che tracta ils martirs da las guerras confessiunalas

Sa referind a la critica da Luther è sa sviluppada en la segunda mesadad dal 16avel tschientaner entaifer il protestantissem ina vasta polemica cunter las legendas. Il catolicissem da sia vart ha percunter – gist en vista a la critica da vart dals refurmaturs – defendì la muntada da las legendas. Quai sa mussa en il fatg che la tradiziun dals legendaris è sa mantegnida (resp. è vegnida revivifitgada) en l’ambient catolic fin lunsch viaden en il 19avel e 20avel tschientaner. Quest fenomen sa mussa gist er en il territori rumantsch. En l’artitgel correspundent dal ‹Lexicon Istoric Retic› scriva Gion Deplazes: «La litteratura rumantscha cuntegna impurtantas rimnadas da legendas, savens translaziuns, per exempel ‹La glisch sin il candelier invidada› (1685–87) da Zacharias da Salò, il ‹Martyrologium magnum oder: Il Cudesch grand dels martyrs› (1718) da Conradin Riola ed il ‹Legendari u vita dils soings› (1830–45) da Christian Venzin, e quai per tut ils dis chalendars (en diever fin ca. il 1950).»

Rescuverta romantica e 20avel tschientaner

Suenter che las legendas n’avevan betg pudì far frunt a l’interess critic dals circuls instruids e litterars dal temp da l’illuminissem, èn ellas puspè vegnidas valitadas a moda bundant pli bainvulenta dal temp da la romantica. Numerus scripturs dal 19avel tschientaner han – partind d’in pledoyer da Herder – stgaffì novas legendas. Sco exempels sa laschan numnar la ‹Legende vom Hufeisen› da Goethe e ‹Die heilige Cäcilie oder die Gewalt der Musik› da Kleist. En il 20avel tschientaner ha la legenda chattà nova attenziun fin a la parodia en furma da l’‹antilegenda›.

Legendas secularas

Da la legenda istoric-populara a l’uschenumnada ‹urban legend›

Cun la legenda betg religiusa è – betg il davos pervi dal term (modern) da la ‹legenda politica› – colliada l’opiniun ch’i sa tractia d’ina pretensiun davart ils fatgs tras e tras inexacta. Tuttina pon singulas legendas (istoricas) cuntegnair in coc da vardad istorica, numnadamain cun empruvar da transmetter en furma figurativa u scenica il coc d’in fatg u il senn d’in schabetg, er sch’il raquint sco tal na sa lascha betg cumprovar a basa da las funtaunas.

Tar legendas contemporanas sa tracti per ordinari d’uschenumnadas ‹urban legends›. Auter che quai ch’il num sugerescha furman quellas però plitost anecdotas scurrilas che vegnan dadas vinavant a bucca ed en il fratemp er adina pli savens sur e-mail e las medias socialas. Che quellas na sa laschan betg attribuir ad in gener litterar ‹classic› mussa il fatg ch’i vegnan duvrads parallelamain divers nums (englais: urban legends, urban myths, urban tale, contemporary legend; tudestg: Moderne Sagen, moderne Mythen, Großstadtlegenden). Areguard il cuntegn e caracter da las ‹urban legends› cf. las indicaziuns en l’artitgel ‹Ditga›.

Litteratura

• Hans-Peter Ecker: Die Legende. Kulturanthropologische Annäherung an eine literarische Gattung. (Germanistische Abhandlungen, tom 76), Metzler, Stuttgart / Weimar 1993, ISBN 3-476-00899-1.
• Hubertus Halbfas: Die Wahrheit der Legende. En: Ewald Volgger (ed.): Sankt Georg und sein Bilderzyklus in Neuhaus, Böhmen (Jindřichův Hradec). Historische, kunsthistorische und theologische Beiträge, (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, tom 57), Elwert, Marburg 2002, ISBN 3-7708-1212-3.
• Siegfried Ringler: Zur Gattung Legende. Versuch einer Strukturbestimmung der christlichen Heiligenlegende des Mittelalters. En: Peter Kesting (ed.): Würzburger Prosastudien II. Untersuchungen zur Literatur und Sprache des Mittelalters. Festschrift für Kurt Ruh zum 60. Geburtstag, Minca 1975, (Medium Aevum, 31), p. 255–270.
• Hellmut Rosenfeld: Legende. 4. ed. amplifitgada, Metzler, Stuttgart 1982, ISBN 3-476-14009-1.
• Herbert Walz (ed.): Legende. (Themen, Texte, Interpretationen, tom 7), Buchner, Bamberg 1986.

Colliaziuns

 Commons: Legenda – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Sagen.at – vasta collecziun da ditgas e legendas
• Legendas en il Lexicon istoric retic