Percepziun

Percepziun numnan ins il process ed il resultat d’acquistar ed elavurar infurmaziuns che derivan da stimulaziuns or da l’ambient u or da l’intern dal corp d’ina creatira. Quai succeda cun filtrar e cumbinar infurmaziuns parzialas ad impressiuns cumplessivas ch’èn – subjectivamain – coerentas. Per ordinari vegn filtrà e cumbinà a moda inconscienta, tar l’uman magari er a moda conscienta. Il resultat furman ils uschenumnads percepts, ils quals vegnan congualads cuntinuadamain cun imaginaziuns (constructs e schemas) arcunads.

Ils tschintg senns da l’uman (maletgs da Hans Makart dals onns 1872–1879): palp, udida, vesida, odurat e gust

Il cuntegn e la qualitad d’ina percepziun sa laschan magari (ma betg adina) midar cun diriger intenziunadamain l’attenziun e tras strategias da percepziun.

La summa da tut ils process ch’èn colliads cun la percepziun sensitiva vegn er numnada sensorica.

Terms fundamentals

Furmas da la percepziun

Illusiuns opticas gidan a chapir co che la percepziun funcziunescha

Da princip distinguan ins tranter la recepziun exteriura (ambient) e la recepziun interiura (a l’intern dal corp). Tar quest’ultima vegn differenzià supplementarmain tranter propriocepziun (percepziun da la posiziun e dals moviments dal corp entaifer il spazi) e viscerocepziun (percepziun d’activitads d’organs).

La percepziun dal mund exteriur sa referescha surtut als ‹tschintg senns› (savurar, vesair, udir, gustar e sentir). Il sentir (palp) sa lascha per l’ina divider en la percepziun da contact, dolur e temperatura (sensibilitad da la surfatscha), per l’autra en il percepir a moda activa (percepziun haptica) ed en il ‹vegnir tutgà› a moda passiva (sensibilitad da la surfatscha).

En il senn pli vast èsi er inditgà da definir ulteriurs senns sco il senn d’equiliber, il senn da temp ed il senn da magnet.

La psicologia enconuscha ultra da quai ils terms da l’autopercepziun e da la percepziun dals auters. L’emprim term cumpiglia las persvasiuns che nus avain da nus sezs resp. da noss sentir e da noss cumportament; la noziun ‹percepziun dals auters› designescha las impressiuns che auters gudognan da nus. Sche questas duas furmas da percepziun n’èn betg almain parzialmain congruentas, poi dar problems en la communicaziun interumana.

Concepts da basa

I sa laschan distinguer las suandantas definiziuns areguard il process da la percepziun:

• En la psicologia e fisiologia designescha percepziun la summa dals pass recepziun, selecziun, elavuraziun (p.ex. congual cun savida gia existenta) ed interpretaziun d’infurmaziuns sensoricas – e quai be da talas infurmaziuns che servan a s’adattar a l’ambient u che dattan in resun areguard l’effect da ses cumportament. Tenor questa definiziun na furman pia betg tut las stimulaziuns sensitivas percepziuns, mabain be quellas che vegnan elavuradas a moda cognitiva e che servan ad in subject a s’orientar. Percepziun pussibilitescha d’agir a moda funcziunala ed utila e tar creatiras pli sviluppadas a furmar models mentals dal mund e da pensar anticipond e planisond. Percepziun è in dals fundaments da tut ils process d’emprender.
• En la biologia vegn il term da la percepziun definì a moda pli vasta. Qua designescha el en general l’abilitad d’in organissem da fastizar, recepir ed elavurar infurmaziuns.
• En la filosofia vegn la percepziun differenziada da la cogniziun (vul dir da l’elavuraziun mentala) e designescha il maletg sensitiv da l’ambient che sa furma en il sistem central da la gnerva. Part da la percepziun en il senn filosofic fan er las relaziuns tranter ils objects percepids.
• En la pedagogia giogan surtut disturbis da percepziun ed il sindrom da deficit da percepziun ina rolla.
• En la teologia vegn er discurrì da l’existenza da ‹senns spiertals› che rendan accessibla resp. fan palais l’‹olma›.

Teoria da la percepziun

En quest artitgel vegnan surtut tractads ils aspects biologics da la percepziun, per part cun dar in sguard a premissas u repercussiuns psicologicas. Betg discutadas vegnan qua percunter las differentas teorias da la percepziun ch’èn vegnidas formuladas en il decurs da l’istorgia da la filosofia. Quellas vegnan tractadas en l’artitgel teoria da l’enconuschientscha.

Senn, percepziun sensitiva, organ sensitiv, sensorica

In organ sensitiv (p.ex. l’egl) retschaiva stimulaziuns specificas en furma da percepziuns sensitivas e maina vinavant quellas a l’areal dal tscharvè respectiv u ad in auter cumplex dal sistem central da la gnerva, nua che vegn producida l’impressiun sensuala. Gia ditg avant ch’èn vegnids perscrutads ils fundaments neuroanatomics da la percepziun – numnadamain gia tar il filosof Immanuel Kant –, è quest’impressiun sensitiva primara vegnida designada sco ‹sensaziun› e cunfinada da la percepziun en il vast senn dal pled. La percepziun sco tala ha alura pir lieu en in segund pass, numnadamain cura che tut las percepziuns sensitivas vegnan messas en relaziun cun datas gia avant maun. Ins pudess discurrer d’ina ‹controlla da pass interna› (funcziun dal tscharvè gnostica en ils uschenumnads centers d’associaziun secundars); il term tecnic per quest segund pass sa numna ‹integraziun sensorica›. Pir cun questa prestaziun dals centers dal tscharvè è in senn (p.ex. il vesair) vegnì transponì en tala moda ch’el ans lascha enconuscher objects ‹cun senn› (p.ex. vesair ed enconuscher scrittira). A quest segund pass renviescha er l’etimologia dal term ‹conscienza› (latin conscientia ‹cun-savair› e grec vegl συνείδησις syneidesis ‹cun-apparientscha, cun-maletg, cun-savair›, συναίσθησις ‹cun-percepziun› e φρόνησις da φρόνειν ‹esser conscient, pensar›). Percepziun è pia in ‹prender per vair›. La summa da tut las percepziuns sensitivas correspunda a la percepziun cumplessiva (sensorica). Er p.ex. en la lingua englaisa vegn differenzià tranter sensation e perception. Il term englais awareness (= schientscha) è collià linguisticamain cun il tudestg ‹Wahrnehmung›, ‹Gewahrwerden›, ‹wahren› (englais vegl warian).

En las ponderaziuns teoreticas da Charles S. Peirce discurr’ins en quest connex er da qualia. Ina quale u ina schientscha fenomenala designescha la cumpart subjectiva en il pertschaiver in stadi mental.

La summa dals areals dal tscharvè ch’èn responsabels per la sensorica numn’ins centers da projecziun sensorica. Quels giogan ina rolla centrala areguard la furmaziun da la schientscha.

Excurs exemplaric davart la vesida: fisiologia dals senns e psicologia dals senns

Remartgas preliminaras areguard la terminologia

Charta dal cortex (scorsa dal tscharvè), vista mediala sin l’emisfera dretga dal tscharvè grond

Charta dal cortex, vista laterala sin l’emisfera sanestra dal tscharvè grond

Istoricamain è la differenziaziun tranter sensaziun e percepziun per part vegnida tractada a moda cuntraversa. Hubert Rohracher e Wilhelm Wundt han omadus differenzià quests dus terms in da l’auter. Wundt aveva però ina tenuta sceptica envers la psicologia da la furma. La scola da Marburg ha sviluppà in agen puntg da vista areguard la sensaziun. Medemamain aveva gia J.G. Herder sviluppà in’atgna teoria da la sensaziun. Al lieu d’ina critica da la raschun ha el pretendì ch’i dovria l’emprim ina fisiologia da las forzas d’enconuschientscha da l’uman.

Oz vegnan ils senns resguardads sco intermediaturs da las sensaziuns. Ord vista fisiologica sa tracti tar ina sensaziun d’in «correlat psichic primar e direct d’ina irritaziun sensorica ch’è vegnida evocada d’ina stimulaziun».

Vesida

Champ dal cortex primar (areal 17)

A l’exempel da la vesida sa lascha il stadi d’enconuschientscha odiern concretisar sco suonda: En in process da projecziun vegn il maletg optic transponì da la retina en il cortex visual primar dal tscharvè (cf. illustraziuns). Il ‹maletg primar› che vegn generà en quest areal vegn er numnà sensaziun visuala. Ch’il maletg d’in object exteriur vegn pir generà en quest lieu – ch’ha perquai er num center da la vesida – mussa il suandant fatg: Ina destrucziun dal cortex visual primar maina ad ina tschorvadad cumpletta, e quai er sche l’egl e la via da l’egl èn intacts.

Champ dal cortex secundar (champs 18 e 19)

A mintga areal sensual primar (cortex primar) suonda in secundar che vegn er numnà champ d’associaziun. En il cas da la vesida sa chatta il champ d’associaziun visual secundar en ils champs 18 e 19. En quests champs d’associaziun resp. centers sensitivs secundars vegnan las infurmaziuns ch’arrivan en ils singuls areals sensuals primars dal cortex colliadas ina cun l’autra, cumparegliadas cun infurmaziuns ch’eran vegnidas arcunadas pli baud (memoria) e manadas uschia a la chapientscha.

Èn ils champs dal cortex secundars ch’èn responsabels per la vesida donnegiads, discurr’ins d’ina agnosia optica. En quest cas na po quai che vegn vesì betg vegnir enconuschì. Per exempel na po ina scrittira betg pli vegnir legida, cumbain ch’il maletg da quella è visibel.

En il linguatg spezial da l’anatomia e fisiologia numn’ins questas regiuns da l’elavuraziun primara, secundara u terziara en il tscharvè centers da projecziun. Cun manar vinavant stimulaziuns sensualas d’in lieu a l’auter entaifer il sistem central da la gnerva vegn mintgamai pussibilità ina nova qualitad da percepziun: Ves’ins be cun in egl, va a perder la profunditad dal spazi; è il cortex visual primar donnegià d’ina vart, n’èn las stimulaziuns ch’arrivan da l’egl da l’autra vart betg visiblas; e disturbis dals centers da projecziun secundars e terziars mainan ad uschenumnads deficits gnostics (agnosias). Tras il fatg ch’ils centers da projecziun primars èn localisads en la part davos dal tscharvè, vul dir davos il Sulcus centralis, sa repeta il plan da construcziun dal magugl dal dies er a nivel dal tscharvè. La ‹plivalur› che resulta da la schientscha è en emprima lingia che quella pussibilitescha in agir controllà e ponderà, vul dir che quella lubescha da cumbinar e resguardar las pli differentas percepziuns e regurdientschas.

Cortex terziar (areals 39 e 40)

Il cortex terziar è responsabel per l’integraziun da differentas modalitads sensualas (areals 39 e 40 sco regiun transitorica tranter ils champs d’associaziun secundars visuals, auditivs, tactils e chinestetics).

Apraxias – vul dir disturbis en l’execuziun da moviments cumbain che la funcziun motorica è intacta – pon vegnir chaschunadas tras disturbis dals centers da projecziun sensuals (p.ex. en cas d’in culp dal tscharvè, demenza, sclerosa multipla u alcoholissem). In tal disturbi s’effectuescha numnadamain er sin ils centers motorics, ils quals èn gea dependents d’infurmaziuns che derivan dals senns. Centers motorics sco il center linguistic pon però er sezs esser pertutgads d’in disturbi; ins differenziescha perquai tranter apraxias sensoricas e motoricas.

Pervi da la cumbinaziun cumplexa da differentas funcziuns sensitivas en il tscharvè è pussaivla en quest lieu ina percepziun sapientiva; quai cuntrari als process neurofisiologics a nivel dal magugl dal dies e dal bist cerebral ch’èn structurads a moda pli simpla. En l’emprim cas discurr’ins da la chadaina da percepziun; en il segund cas da l’artg da reflex che furma in princip d’organisaziun che lubescha d’elavurar stimulaziuns a moda automatica ed inconscienta a nivel dal magugl dal dies. L’artg da reflexiun furma quasi ina ‹via da las instanzas pitschna› situà sin in stgalim d’organisaziun pli bass.

La chadaina da percepziun

Chadaina da percepziun

La chadaina da percepziun furma in model che parta da dus elements: l’apparat da percepziun ed il mund exteriur. La chadaina sa cumpona da sis anels; mintgin da quels influenzescha l’anè che suonda ed è participà a la percepziun en precis questa successiun. La chadaina è enserrada, vul dir ch’il sisavel anè influenzescha puspè l’emprim anè da la chadaina:

Stimulaziun

Ils objects en il mund exteriur produceschan signals; els reflecteschan per exempel undas electromagneticas u vibreschan e creeschan uschia tuns. In tal signal, il qual sa basa sin las caracteristicas da l’object e na dovra nagin observatur, ha Gustav Theodor Fechner numnà ina stimulaziun distala. Tar quellas sa tracti da grondezzas che sa laschan mesirar fisicalmain.

Transducziun, transfurmaziun

Ins stimulaziun distala frunta sin las cellas sensitivas (er numnadas sensurs resp. cellas receptivas). Tras interacziun cun quellas daventa ella ina stimulaziun proximala. Sensurs èn cellas spezialisadas dal corp che vegnan excitadas tras stimuls specifics. Ellas transponan differentas furmas d’energia (sco glisch, tun, pressiun) en midadas da tensiun; quest process vegn numnà transducziun. Fruntan per exempel tschertas undas electromagneticas sin ils fotosensurs da l’egl, mainan els là sur ina cascada d’amplificaziun chemica ad in potenzial da recepturs. Tals potenzials da recepturs vegnan silsuenter codads en sequenzas da potenzial d’acziun (in process che sa numna transfurmaziun). Quai po succeder en la cella sezza (cella sensitiva primara) u – sco en il cas da la retina da l’egl, da la quala ils sensurs furman cellas sensitivas secundaras – suenter transmissiun sinaptica sin ina cella sensitiva. Sensurs èn per ordinari integrads en structuras biologicas spezialas che schlargian lur abilitads sco organ sensitiv (per exempel la movibladad da la poppa da l’egl u l’effect da dratguir da la conchiglia da l’ureglia).

Elavuraziun

L’organ sensitiv sco tal, ma surtut er ils champs centrals dal tscharvè che vegnan percurrids silsuenter, retschaivan ils signals per ordinari a moda preelavurada massivamain. Quai succeda tranter auter tras filtraziun, bloccada, convergenza, divergenza, integraziun, summaziun e divers process top-down. In exempel: Ils fotorecepturs da l’egl reageschan be sin in pitschen sectur dal spectrum electromagnetic, quai pervi dal mecanissem d’absorpziun dals fotosensurs. Da quai resulta ina funcziun da filtrar per undas electromagneticas d’ina lunghezza da ca. 400–800 nm. Ils fotosensurs influenzeschan in l’auter sur raits neuronalas en la retina da l’egl; quai ha l’effect ch’ils cuntrasts dal maletg che vegn recepì vegnan rinforzads. En pli s’adattescha la vesida a la clerezza (di – notg), vegnan filtradas infurmaziuns main impurtantas sin la via da la vesida etc.

Cogniziun

Il proxim pass è da vegnir conscient dal percept: sensaziuns sonoras daventan in tun u ina ramur, radiaziun electromagnetica daventa glisch etc.

Reconuschientscha

Process sco regurdar, cumbinar, enconuscher, associar, attribuir e giuditgar mainan a la chapientscha da quai ch’è vegnì percepì e furman il fundament per reagir sin la stimulaziun distanta. Quests process na ston betg exnum manar ad in maletg mental cun conturas fitg cleras – er sentiments sco fom, dolur u tema furman resultats da la cogniziun.

Acziun

Sco resultat final maina la percepziun ad ina reacziun sin l’ambient. A l’emprima egliada na pari forsa betg evident ch’era la reacziun fa part da la percepziun; ma almain parzialmain sto quella vegnir includida. Bleras reacziuns han numnadamain l’intenziun d’influenzar il proxim percurs da la chadaina da percepziun cun render accessiblas novas parts u caracteristicas da l’ambient per la percepziun (p.ex. cun mover ils egls, cun palpar ina surfatscha etc.). La percepziun lavura per ordinari a moda veridicala, vul dir ch’igl exista ina relaziun causala, plausibla tranter ina stimulaziun e sia represchentaziun en il tscharvè. Datti in disturbi en in dals anels da la chadaina da percepziun, alura poi dar cuntradicziuns tranter la stimulaziun e la percepziun da quella; en quest cas discurran ins d’ina percepziun disturbada. Na correspunda il resultat dal process da percepziun betg a la realitad, e quai cumbain che la chadaina da percepziun funcziunescha senza nagins disturbis, alura discurr’ins d’ina illusiun da percepziun (p.ex. illusiun optica). Talas illusiuns vegnan perscrutadas detagliadamain en la psicologia, damai ch’ellas dattan scleriment co che l’apparat da percepziun funcziuna.

Exempel

Co ch’ils terms numnads èn colliads in cun l’auter sa lascha exemplifitgar sco suonda: In fieu da cheminé transmetta radiaziun, tuns e substanzas chemicas; igl èn quai tut caracteristicas (grondezzas fisicalas), las qualas nus pudain percepir cun organs sensitivs. Il fieu da cheminé furma en quest senn ina stimulaziun distala. Damai ch’ils signals che vegnan transmess stimuleschan sensurs – p.ex. en la retina da l’egl – da reagir, sa tracti da las stimulaziuns glisch, chalur, ramurs e savurs. La summa da tut quai che nus percepin dal fieu da cheminé furma la stimulaziun proximala, la quala vegn transmessa sur ils gnervs als centers sensitivs; questa transmissiun succeda en furma da percepts sco ‹colurs melnas fin cotschnas, moviment tremblant, temperatura mesauna, schluppegiar, aromas x, y e z›. A la fin vegn il percept collià tras la cogniziun cun las regurdientschas ‹fieu› e ‹cheminé› e cumbinà a ‹fieu da cheminé›; alura vegn quel associà cun ‹november 1988› e ‹Lisa› e giuditgà sco ‹fitg agreabel›. Quai furma alura la basa per nossa reacziun.

Percepziuns sensitivas

Ils senns da l’uman

Ils tschintg senns da l’uman ed ils organs sensorics respectivs

Tar l’uman differenziesch’ins las suandantas percepziuns sensitivas:

• Percepziun visuala, er senn da la vesida u vesida: Quella serva a percepir stimuls visuals sco clerezza, colur, cuntrast, lingias, furmas e conturas, moviments ed aspects spazials.
• Percepziun auditiva u acustica, er senn auditiv u udida: Quella serva a percepir suns, surtut en furma da ramurs e tuns. Quai succeda oravant tut sur l’ureglia; tuns ch’èn fitg dad aut sa laschan però percepir cun l’entir corp, en spezialmain sur il palp. Er tuns a frequenzas bassas pon vegnir percepids cun auters organs che cun l’ureglia.
  • Percepziun vestibulara, er senn d’equiliber: Serva a percepir midadas da la posiziun en relaziun tar in champ da gravitaziun cun la finamira da mantegnair l’equiliber u da controllar ils moviments (ensemen cun ils egls ed il senn dals musculs). L’organ da l’equiliber sa chatta en l’ureglia interna; pervi da sia posiziun vegn quel attribuì al senn auditiv.
• Sensibilitad, er palp u sentiment. I sa tracta da la cumbinaziun da la percepziun tactila e da la sensibilitad profunda. Quella serva a percepir sentiments corporals sco contact, direzza u chalur. Responsabels per questa percepziun sensitiva èn tut ils recepturs dal palp sco er da chaud e fraid ch’èn ordinads en ils suandants subsistems:
  • Sensibilitad profunda: Serva a percepir la posiziun da las singulas parts dal corp en relaziun ina tar l’autra ed uschia da la posiziun dal corp en general. Las stimulaziuns na vegnan betg percepidas sur in singul organ, mabain sur in grond dumber da recepturs ch’èn repartids sur las giugadiras, ils musculs e las tarscholas; per ordinari dovr’ins per quai la noziun senn dals musculs. A quest sistem vegn ultra da quai attribuida la recepziun proprioceptiva, la quala cumpiglia la percepziun dals agens organs.
  • Percepziun tactila: Quella serva a la percepziun da pressiun, da contact e da vibraziuns sco er da la temperatura. L’organ sensitiv cumpetent è la pel, e quai tant en furma dals recepturs dal palp sco er dals recepturs da chaud e fraid.
  • Percepziun trimellina: Serva a la percepziun tactila en fatscha (p.ex. dal vent) e sustegna la percepziun olfactorica e gustatorica. Per questa percepziun sensitiva è responsabel il Nervus trigeminus, dal qual las finiziuns da gnerva sa chattan en la pel da la fatscha sco er en las pels mucosas dal nas, da la bucca e dals egls.
• Percepziun olfactorica, er odurat: Serva a percepir substanzas odurantas. Percepziuns olfactoricas vegnan associadas en la memoria fitg ferm cun emoziuns.
• Percepziun gustatorica, er gust: Serva a percepir qualitads chemicas da la vivonda.

Ulteriurs senns ch’èn sa sviluppads tar differentas creatiras

En la fauna existan ulteriuras furmas da percepziun sensuala, da las qualas l’uman na dispona betg:

• La percepziun da pressiun a distanza, er numnada palp a distanza: Quella sa lascha chapir sco cumbinaziun tranter la percepziun auditiva e la percepziun tactila. Ella è derasada tar ils peschs e serva a s’accorscher gia a temp midadas da la pressiun sut l’aua. L’organ sensitiv che serva a pertschaiver las stimulaziuns correspundentas sa numna lingia sensitiva laterala.
• Percepziun da champs electrics: Quella cumpara tar tscherts represchentants da peschs da rapina (p.ex. squagls-martè). Ella serva a percepir champs electrics che sa furman enturn creatiras e maina uschia il pesch da rapina tar sia preda.
• Percepziun da champs magnetics: Quest senn è enconuschent tar utschels migrants, ma cumpara er tar auters animals e bacterias. El serva a s’orientar al champ geomagnetic sco agid da navigaziun. Ils organs sensitivs correspundents n’èn anc betg identifitgads dal tuttafatg; tar tschertas spezias d’utschels para il senn magnetic da sa laschar localisar en l’egl, tar autras en il bec.
• Percepziun termica: Sviluppada fitg ferm è quella per exempel tar serps. Tar vipras da la sutfamiglia Crotalidae vegnan las stimulaziuns correspundentas percepidas en las chavas labialas. Questa percepziun serva ad inditgar differenzas da temperatura; ella sa lascha cumparegliar tar l’uman cun ils recepturs da chaud e fraid che sa chattan sin la pel.
• Percepziun vibratorica: Quella è sviluppada fitg ferm tar giats, insects e filiens. L’organ sensitiv correspundent n’è betg enconuschent explicitamain, sa chatta però tar serps sin la vart dal venter e tar filiens en las chommas.

La dumonda schebain i saja sa sviluppada tar plantas ina percepziun sensitiva è dispitada; en tutta cas manca il sistem da la gnerva ch’è central per la percepziun cumplexa sco che l’enconuschan animals fitg sviluppads. Ma evidentamain èn er plantas ed animals ch’èn construids a moda fitg simpla gia abels da s’orientar per exempel tenor la glisch.

Percepziun dal temp

La percepziun dal temp sa furma tras process cognitivs

Ultra da quai è da menziunar la percepziun dal temp. Il temp è in’atgnadad da l’ambient ch’è bain abstracta, ma tuttina reala. Las infurmaziuns fundamentalas areguard questa caracteristica vegnan percepidas sur ils senns. Perquai è la percepziun dal temp ina furma da percepziun per propi. Quella na vala però betg sco percepziun sensitiva, mabain cognitiva. Tar l’uman differenziesch’ins en quest connex tranter la percepziun da la successiun cronologica (sequenza) e la percepziun d’intervals da temp.

Princips d’organisaziun da la percepziun

Il term cogniziun designescha la totalitad da las abilitads, da las funcziuns e dals process psichics che servan a recepir, elavurar ed arcunar infurmaziuns. I suondan intgins princips fundamentals ch’illustreschan co che la cogniziun lavura. Cun ils princips d’organisaziun da la percepziun èn manegiadas regularitads e valurs d’experientscha, tenor las qualas il process da structuraziun da la percepziun classifitgescha las stimulaziuns che vegnan percepidas.

Ils princips d’organisaziun sa laschan surtut cumprovar là, nua ch’ils fatgs fenomenals (sco ch’els vegnan resentids) e fisicals (sco ch’els sa preschentan objectivamain) na correspundan betg in cun l’auter. Igl è uschia evident che tant la percepziun sco tala sco er l’adattaziun cuntinuanta da quella a las stimulaziuns che sa midan d’in cuntin na succeda tar l’uman betg en furma d’ina reproducziun, mabain d’in process d’elavuraziun cognitiv e constructiv.

Dependenza dal context

Objects vegnan adina percepids en relaziun tar lur ambient resp. context. Il context na po betg be influenzar la grondezza, mabain er la muntada u la funcziun da quai che vegn percepì. Quai vegn evident sch’ins statga in object da ses context usità ed al preschenta en in context atipic. In exempel: In bastiment en l’aua è in’apparientscha quotidiana che na dat betg spezialmain en egl; in bastiment amez ina prada attira percunter immediat noss’attenziun. Quest effect tira la reclama gugent a niz.

Che la dependenza dal context na vala betg be per percepziuns opticas mussa in sguard en il mund da la musica: Sco che studis han mussà exista er tar la percepziun da consonanzas resp. dissonanzas ina dependenza tar il toc da musica, il lieu, l’interpret etc. Quai vul dir che la percepziun da quai che tuna ‹bain› u ‹mal› vegn tut tenor giuditgà individualmain da nov e po er sa midar d’epoca tar epoca.

Influenza da l’experientscha

Ston vegnir elavuradas infurmaziuns cuntradictoricas, preferescha il tscharvè l’interpretaziun la pli probabla; quella eruescha el cun cumparegliar il cas actual cun experientschas ch’èn gia vegnidas arcunadas (emprendidas). Ins discurra en quest connex da transacziunalissem.

Effects da filtrar

Ils organs sensitivs percepeschan be ina part da las stimulaziuns pussaivlas. Ultra da quai vegn mintga percepziun l’emprim examinada en l’arcun sensoric sin ses niz. Be sch’ella para relevanta, arriva ella en la memoria a curta durada, nua ch’ella vegn elavurada vinavant.

Tar l’elavuraziun ulteriura vegnan las infurmaziuns decumponidas en unitads pli pitschnas, elavuradas separadamain ina da l’autra (rinforzadas, mitigiadas, valitadas) e puspè manadas ensemen en differents areals dal tscharvè. I sa laschan differenziar divers programs da valitaziun cognitivs:

• Dominanza d’in attribut: En quest cas è ina da las caracteristicas che vegn percepida decisiva per la furmaziun da l’opiniun.
• Irradiaziun: Da la consistenza d’in segn distinctiv vegn deducida la qualitad d’auters segns distinctivs. Per exempel vegn tratga la conclusiun ch’in auto munì cun pneus fitg lads disponia d’in ferm motor.
• Effect da halo (dal grec halos = gloriola): La percepziun da singuls attributs vegn determinada tras in giudicat preconcepì. Uschia vegnan p.ex. novas infurmaziuns interpretadas uschia ch’ellas conferman l’opiniun avant maun. Caracteristicas che stattan en cuntradicziun cun quest pre-giudizi vegnan percunter sutvalitadas u schizunt ignoradas dal tuttafatg.

Ulteriurs motivs per percepir ina stimulaziun a moda spezialmain ferma u flaivla furman interess persunals, ina focussaziun sapientiva u mecanissems da protecziun sco suppressiun.

Valitaziun

Intginas impressiuns sensualas vegnan colliadas cun emoziuns (tema, plaschair e.a.). Questa valitaziun influenzescha co che l’attenziun vegn drizzada sin tschertas stimulaziuns.

Co che la percepziun sa lascha influenzar

La percepziun sa lascha influenzar, midar u augmentar en suandanta moda:

Process d’emprender: Per ina gronda part è la percepziun vegnida emprendida ed è perquai capabla da s’adattar fitg ferm. Cun bler exercizi èn persunas tschorvas per exempel ablas da duvrar la reflexiun d’undas acusticas u la projecziun da maletgs da camera sin la pel (en furma da ‹maletgs da pressiun›) per s’orientar en il spazi. Al process d’emprender da las percepziuns renviescha er il fatg che membra amputada po anc vegnir sentida ditg suenter sco membra da fantom.

Cun meds tecnics sa lascha la percepziun influenzar ed extender a moda fitg vasta. D’ina vart servan egliers, lentas ed apparats d’udida a gulivar deficits ed a restabilir tant sco pussaivel la funcziun normala dals organs sensitivs. Da l’autra vart servan lupas, perspectivs, apparats d’observaziun a radis infracotschens e cumpass ad extender u meglierar la percepziun. Da princip sa lascha mintga indriz da la sensorica tecnica (p.ex. radar, sonar, dumbrader da Geiger etc.) resguardar sco med per extender la percepziun.

Meditaziun: Tecnicas da meditaziun sco joga, zazen u naikan han en mira da meglierar la percepziun da l’agen corp per promover uschia il svilup spiritual. Cun sa concentrar sin singulas parts dal corp u process (p.ex. la respiraziun) sa laschan er enconuscher sintoms da stress per pudair cumbatter quels cun agid da metodas da sa schluccar. Ils process fisiologics na vegnan bain betg influenzads uschia a moda directa; grazia a l’attenziun augmentada vegnan però percepidas e messas enturn en cumportament stimulaziuns che fissan uschiglio restadas inconscientas u na fissan betg vegnidas observadas.

Deprivaziun sensorica: Vegn in uman privà sur in tschert temp da la percepziun sensorica (stimulaziuns opticas e/u acusticas), p.ex. en furma d’arrest isolà en ina stanza senza glisch, maina quai a disturbis en l’elavuraziun da percepziuns; quellas tanschan da simplas allucinaziuns fin a grevas psicosas, ma pon er vegnir applitgadas a moda terapeutica.

Drogas sco alcohol u hallucinogens (LSD, DMT, psicolin, mescalin, ecstasy, cannabis etc. ‹drogas psichedelicas ch’augmentan la sensitivitad›) influenzeschan il process da percepziun a nivel fisiologic. L’alcohol fa che l’effizienza da la percepziun lascha suenter fermamain (p.ex. ‹egliada da tunnel›); hallucinogens percunter mainan ad effects pli subtils: stimuls vegnan cumbinads a moda fallada u tramess als fauss centers d’elavuraziun en il tscharvè (sinestesia, p.ex. ‹savurar colurs›).

Il svilup da la percepziun en l’ontogenesa da l’uman

Tar l’uman è il svilup dals senns gia vaira avanzà il mument da la naschientscha

Palp, moviment e senn d’equiliber designesch’ins en il svilup da l’uffant sco ‹savida da basa›. Quella furma il fundament per il svilup dals ulteriurs champs da percepziun.

Il palp

Il palp sa sviluppa a partir dal segund mais da gravidanza. Cun la naschientscha senta l’uffant differenzas da temperatura, aria sitga e moviment da vart da la persuna da tgira.

Il gust u palat

Il svilup dal gust cumenza en il terz mais da gravidanza. Tar la naschientscha è quel sviluppà dal tuttafatg.

L’odurat

La percepziun d’odurs succeda sur l’aria. Cun quella vegn l’uman pir en contact a partir da sia naschientscha, vul dir cura ch’el cumenza a respirar activamain.

Il senn da moviment

A partir dal terz mais da gravidanza sa sviluppa il senn da sustegn e da moviment.

Il senn d’equiliber

Quel cumenza a sa furmar durant il terz u quart mais da gravidanza ed è ca. sviluppà a fin il 6avel mais da gravidanza. Quest senn vegn activ immediat suenter la naschientscha. El furma la premissa centrala per il svilup motoric. En il decurs da l’emprim onn da vita pussibilitescha il senn d’equiliber da sviluppar l’ir sidretg ed il star en pe.

L’udida

L’udida funcziunescha gia en il decurs dal 7avel mais da gravidanza, pia in bun temp avant la naschientscha. La vusch da la mamma auda l’uffant gia en il venter da la mamma; il tun da quella è l’uffant abel da percepir ditg avant ch’el chapescha il senn dals pleds. Tar la naschientscha è l’udida gia sviluppada vaira ferm; l’uffant auda a moda fitg differenziada tuns e differentas autezzas dal tun.

La vesida

La vesida cumenza a sa sviluppar en il 8avel mais da gravidanza. Ca. dus mais suenter la naschientscha è sviluppada l’abilitad d’adattar l’egl ad objects che sa chattan en differentas distanzas (accomodaziun). Uffants novnaschids pon differenziar tranter cler e stgir; objects che sa chattan en ina distanza tranter 20 e 40 cm pon els gia percepir vaira bain. L’abilitad da percepir distanzas e la profunditad dal spazi sa sviluppa en il decurs dals dus emprims onns da vita.

La percepziun dal temp

En l’emprim onn da vita viva l’uffant be en il temp preschent. Cun dus onns è el abel da tschiffar, almain cun la lingua, eveniments ch’han lieu en il futur (p.ex. «Damaun vegn tatta»). Il passà cumenza l’uffant a percepir a partir da ca. trais onns (p.ex. «Ier essan nus stads en il zoo»).

Svilup da la percepziun

Félicie Affolter, ina scolara da Piaget, è s’occupada cun la dumonda dal svilup da la percepziun. Areguard la moda e maniera co che stimulaziuns vegnan elavuradas ha ella differenzià il 1975 tranter trais stgalims:

• L’emprim numna ella il stgalim da svilup modal. En questa fasa vegnan stimulaziuns elavuradas l’emprim a moda nunspecifica; pli tard vegnan quellas differenziadas e cunfinadas ina da l’autra. Uschia pon uffants pitschens gia distinguer differentas vuschs ed enconuscher tschertas melodias.
• Il proxim è il stgalim intermodal. En questa fasa sa collian stimulaziuns da divers chanals gia a represchentaziuns cumplessivas. Uschia è l’uffant pitschen per exempel abel da colliar a partir d’ina tscherta vegliadetgna la vusch cun la fatscha da la mamma.
• Alura suonda il stgalim serial: Stimulaziuns da differenta derivanza vegnan integradas en represchentaziuns che resguardan er aspects dal spazi e dal temp e colliadas ad unitads cumplessivas che fan (subjectivamain) senn.

Anna Jean Ayres ha sviluppà vinavant il 1984 il model da l’integraziun sensorica tenor Affolter. Tenor Ayres sa sviluppan da quest process sistems cumplexs, uschenumnadas funcziuns dal tscharvè superiuras. Quellas pussibiliteschan pir in cumportament coordinà e lubeschan la finala d’agir a moda sistematica ed orientada a finamiras.

Litteratura

• Martin Burckhardt: Metamorphosen von Raum und Zeit. Eine Geschichte der Wahrnehmung. Campus, Francfurt a.M. 1997, ISBN 3-593-35784-4.
• Erhard Fischer: Wahrnehmungsförderung: Handeln und sinnliche Erkenntnis bei Kindern und Jugendlichen. Borgmann, Dortmund 2003, ISBN 3-86145-164-6.
• E. Bruce Goldstein: Wahrnehmungspsychologie. Spektrum, Heidelberg 2002, ISBN 3-8274-1083-5.
• Karl R. Gegenfurtner: Gehirn & Wahrnehmung. Fischer, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-596-15564-9.
• James Jerome Gibson: The Senses Considered as Perceptual Systems. Tudestg: Die Sinne und der Prozess der Wahrnehmung. Huber, Berna 1973, ISBN 3-456-30586-9.
• James Jerome Gibson: The Ecological Approach to Visual Perception. Tudestg: Wahrnehmung und Umwelt. Urban & Schwarzenberg, Minca 1982, ISBN 3-541-09931-3.
• Nicole Hendriks, Manuela Freitag: Sensorische Integration. En: Katrin Zimmermann-Kogel, Norbert Kühne: Praxisbuch Sozialpädagogik. Tom 1, Bildungsverlag EINS, Troisdorf 2005, ISBN 3-427-75409-X.
• Rainer Lutz, Norbert Kühne: Förderung der Sinne. En: Praxisbuch Sozialpädagogik. Tom 6. Bildungsverlag EINS, Troisdorf 2008, ISBN 978-3-427-75414-5, p. 7–38.
• Joachim Küpper, Christoph Menke (ed.): Dimensionen ästhetischer Erfahrung. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-518-29240-4.
• Rainer Mausfeld, Onur Güntürkün: Wissenschaft im Zwiespalt. En: Gehirn und Geist. 7–8, 2005.
• Maurice Merleau-Ponty: Phänomenologie der Wahrnehmung. de Gruyter, Berlin 1976, ISBN 3-11-006884-2.
• Eva Schürmann: Sehen als Praxis. Ethisch-ästhetische Studien zum Verhältnis von Sicht und Einsicht. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2008, ISBN 3-518-29490-3.

Colliaziuns

 Commons: Percepziun – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• dasGehirn.info – alles über das Wahrnehmen – portal d’infurmaziun davart il tscharvè
• Sinnliche Wahrnehmung – kindergesundheit-info.de
• David Chalmers: Perception – collecziun d’artitgels filosofics en la rait
• sinne-intensiv.de – explicaziuns areguard disturbis da la percepziun