Wikipedia

Republica helvetica

La Republica helvetica (tud. Helvetische Republik, franz. République helvétique, tal. Repubblica elvetica) è stada ina republica affiliada da la Frantscha situada sin il territori da la Veglia Confederaziun. Ella è vegnida fundada ils 12 d’avrigl 1798 en consequenza indirecta da la Revoluziun franzosa e schliada ils 10 da mars 1803. Quest’epoca da l’istorgia da la Svizra vegn numnada ‹Helvetica›. Confurm al spiert da quel temp vegniva la Svizra numnada ‹Helvezia› tenor il pievel antic dals Helvets.

Bandiera da la Republica helvetica

Istorgia

modifitgar

Situaziun avant la revoluziun

modifitgar
 
Frédéric-César Laharpe ha educà Zar Alexander I ed è stà in patriot dal Vad

Fin l’onn 1798 furmavan stadis fitg differents la Veglia Confederaziun ch’era situada sin il territori da la Svizra dad oz. En il temp tranter la Revoluziun franzosa e l’onn 1798 n’èn quels betg stads buns d’adattar lur constituziuns a las pretensiuns dal temp nov. Ins n’ha era betg refurmà u rinforzà la lia cuminaivla.

Ils aderents da la revoluziun respectivamain da las refurmas politicas e socialas vegnivan numnads ‹patriots›. Lur finamiras principalas eran d’abolir ils privilegis da las famiglias regentas, las relaziuns da subdit ed il feudalissem. En pli vulevan els introducir constituziuns modernas sco er la libertad economica, d’opiniun e da commerzi. Ma ils aderents da l’urden vegl faschevan tut il pussaivel per far taschair vuschs criticas, cunzunt en ils chantuns-citad che vegnivan regids d’aristocrats. Ils subdits da las citads da Berna e da Turitg èn per exempel vegnids mess a pantun cun mesiras energicas ils onns 1792 respectivamain 1795, cura ch’els han pretendì refurmas da lur ‹buntadaivels signurs› (Memorial da Stäfa).

 
Purtret dal general Napoleon Bonaparte l’onn 1797

Malgrà l’agitaziun dals patriots è la situaziun en la Veglia Confederaziun restada relativamain ruassaivla fin l’onn 1797. La fundaziun da la Republica Cisalpina en l’Italia ha dentant annunzià la fin da l’ancien régime en l’Europa Centrala. En l’Italia dal Nord cumbatteva il general franzos Napoleon Bonaparte cunter l’Austria e cunter il reginavel da Sardegna-Piemont. Cun fundar questa republica affiliada ha el reunì ils differents stadis da l’Italia dal Nord ad in stadi vasal franzos. Per motivs strategics vuleva Napoleon revoluziunar silsuenter la Confederaziun per stgaffir uschia ina colliaziun tranter la Frantscha e sias novas zonas d’influenza en l’Italia.

Fin a la cupitga da Ludivic XVI avevan la Frantscha e la Confederaziun fitg bunas relaziuns. Perquai deva la Confederaziun era albiert a blers fugitivs politics da la Frantscha ed era daventada fitg impurtanta per la cuntrarevoluziun. Ils raquints dals schuldads svizzers e dals uffiziers en servetsch da mercenari, ch’eran bunamain tuts turnads en patria suenter l’assagl da las Tuileries ils 10 d’avust 1792, han be anc rinforzà la nauscha impressiun da la revoluziun ch’ils aristocrats ritgs ed ils burgais bainstants da la Confederaziun avevan gia. Da l’autra vart èn nundumbraivels patriots, cunzunt dals territoris subdits en il Vad, fugids suenter il 1789 en Frantscha. L’agitaziun permanenta dals emigrants franzos en la Confederaziun è stada in ulteriur motiv per la Frantscha da promover ina midada politica durabla en ses senn. Il Tractat da Campo Formio ha terminà l’october 1797 l’Emprima Guerra da coaliziun. La Frantscha ha obtegnì tut las regiuns dal Sontg Imperi roman che sa chattavan da vart sanestra dal Rain. Uschia è era vegnida sancziunada l’annexiun dal prinzi-uvestgieu da Basilea a la Frantscha (sco Département du Mont Terrible). A medem temp ha la Frantscha cumenzà a far pressiun diplomatica sin la Confederaziun ed a sustegnair ils patriots cun daners e propaganda. La Frantscha vegniva sustegnida dals patriots svizzers che vivevan en l’exil, cunzunt dal Vadais Frédéric-César Laharpe.

 
Peter Ochs, l’emprim maister da la mastergnanza basilaisa, en vestgì d’uffizi d’in directur helvetic

L’agitaziun dals patriots nà da la Frantscha ha gì grond success, cunzunt en las parts da la Veglia Confederaziun che sa sentivan las pli dischavantagiadas. Las regiuns subditas da las Trais Lias en la Vuclina èn per exempel sa colliadas gia l’onn 1797 cun la Republica Cisalpina, perquai ch’ellas n’avevan betg obtegnì ils medems dretgs sco las ulteriuras parts dal Grischun dad oz. Quant ditg che las chastellanias da la Confederaziun en il Tessin pudevan anc subsister era medemamain intschert. Gronds tumults hai cunzunt dà en las regiuns da lingua franzosa en il Vad ch’eran subditas da Berna. Ma la Confederaziun n’era betg abla da reagir. La Dieta ad Aarau dal december 1797 e schaner 1798 n’è gnanc vegnida perina, schebain ins duaja trametter ina delegaziun diplomatica a Paris; ins temeva che la Frantscha pretendia refurmas politicas da la Svizra. Ins ha sulettamain affirmà las lias veglias e consolà ils signuradis cumins ch’els duajan inoltrar lur reclamaziuns en scrit. Uschiglio n’han ins prendì naginas decisiuns.

A medem temp, ils 8 e 9 da december 1797, han il directur Jean François Reubell, Napoleon Bonaparte e l’emprim maister da la mastergnanza basilaisa Peter Ochs decis a Paris da transfurmar la Confederaziun en in stadi unitar. Ochs dueva concepir la constituziun per la nova republica. Igl era previs ch’ils patriots svizzers fetschian sez ina revoluziun e vegnian sustegnì mo indirectamain da la Frantscha. Sco preparaziun ha Napoleon spustà ina divisiun da l’Italia a Versoix ed ha laschà occupar militarmain la part meridiunala da l’anteriur prinzi-uvestgieu da Basilea, Moutier, Erguel, Montagne de Diesse e Bienna. Ils Confederads han observà tut quai senza intervegnir. Plinavant ha la Frantscha declerà da proteger e s’engaschar per il Vad.

La revoluziun helvetica dal 1798

modifitgar
 
Festa da fusiun da Basilea-Citad e da Basilea-Champagna ils 20 da schaner 1798 enturn la planta da libertad sin il plaz da la catedrala a Basilea

La revoluziun ha cumenzà en il domini da la citad da Basilea. A Liestal è vegnì erigì ils 17 da schaner 1798 ina planta da libertad ed ils subdits han assaglì ils chastels che furmavan las residenzas dals chastellans urbans. Sut quest squitsch ha la regenza da la citad abditgà. Ils 5 da favrer è l’assamblea naziunala da Basilea sa radunada sco emprim parlament revoluziunari da la Svizra. Ulteriuras revoluziuns èn suandadas en il Vad – nua ch’ins ha proclamà ils 24 da schaner la Republica lemanica – ed en il Vallais Sut. Plaun a plaun èn er las regenzas da Friburg, Berna, Soloturn, Schaffusa e Turitg sa fatschentadas cun ils interess dals subdits. Ellas han cumenzà a reveder las constituziuns ed han acceptà la suveranitad dal pievel e l’egualitad da Basilea-Champagna sco basa per lur refurmas.

 
La Revoluziun helvetica e l’invasiun dals Franzos ils onns 1797/98

Anc il favrer èn la gronda part dals signuradis cumins e da las regiuns subditas sa decleradas libras. Ils dominis che regivan avant sur da quellas las han lura decleradas sco independentas (Vallais Sut e Toggenburg il prim da favrer; Sax ils 5 da favrer; la republica da la regiun da Son Gagl ils 14 da favrer; Lugano, Mendrisio, Locarno e la Val Maggia ils 15 da favrer; la Turgovia ils 3 da mars; La Val dal Rain e Sargans ils 5 da mars; Werdenberg ils 11 da mars; l’Argovia, il Freiamt e Baden ils 19/28 da mars; la Leventina, Bellinzona, Blenio e la Riviera ils 4 d’avrigl). Uschia è la Veglia Confederaziun sa midada entaifer paucas emnas da fund ensi. Ils anteriurs signuradis cumins èn sa declerads sco chantuns suverans ed han giavischà dals Tredesch Chantuns da vegnir integradas en la Confederaziun. Il Directori franzos na vuleva dentant betg che la Veglia Confederaziun vegnia schlargiada, mabain ch’ella daventia ina republica unitara tenor l’exempel franzos. A quest giavisch correspundeva la constituziun unitara helvetica che Ochs ha preschentà mez schaner. Quella era vegnida stampada en Frantscha e circulava l’entschatta favrer en l’entira Confederaziun. Ils circuls conservativs e federalistics han dentant refusà vehementamain la constituziun e l’han numnà ‹Ochsenbüchlein›.

Per proteger la Republica lemanica cunter Berna han truppas franzosas occupà en il fratemp las regiuns bernaisas en il Vad ch’eran avant subditas. Il prim da mars èn ils generals Guillaume-Marie-Anne Brune e Balthasar Alexis Henri Antoine von Schauenburg avanzads cun lur truppas davent dal Giura e davent dal Vad vers Berna. Questa citad vegniva considerada dal Directori sco center da l’opposiziun cunter la constituziun unitara. L’opposiziun da Soloturn è vegnida terminada cun violenza a Lengnau, l’opposiziun da Berna a Fraubrunnen ed a Grauholz; la victoria dals Bernais a Neuenegg n’ha gì nagin’influenza. Ils 5 da mars han truppas franzosas occupà la citad da Berna.

Il cumbat per il nov urden da stadi il 1798

modifitgar
 
Proposta dals 15 da schaner 1798 per la reorganisaziun da la Svizra sco Republica helvetica
 
Proposta dals 16/19 da mars 1798 per divider la Svizra en trais republicas

Tranter il schaner ed il mars dal 1798 ha cumenzà ina dispita cumplitgada davart la nova constituziun da la Svizra. Dasper la constituziun unitara approvada a Paris circulavan en ils chantuns ulteriurs sbozs da constituziuns che prevedivan tut tenor u dapli u damain autonomia per ils chantuns. Perquai ha il Directori cumandà ils 27 da schaner a general Brune da divider la Confederaziun per segirar en emprima lingia la colliaziun tranter la Frantscha e l’Italia dal Nord sur ils pass dal Simplon e dal Grond Son Bernard. Sin quai ha Brune fundà ils 16 da mars la Republica rodana che cumpigliava il Vad, Friburg, la regiun dal Lai da Bienna (che tutgava a Berna), la Part Sura Bernaisa, il Vallais ed il Tessin. Losanna dueva furmar la chapitala da questa nova republica.

Il rest da la Confederaziun dueva vegnir dividì en dus stadis: la Republica helvetica ch’avess cumpiglià dudesch chantuns cun la chapitala Aarau, ed il Tellgau ch’avess cumpiglià la Svizra Centrala ed il Grischun. Sin intervenziun da Laharpe a Paris è il Directori la finala tuttina sa decidì cunter il plan da divisiun. Ils 28 da mars ha il Cumissari da la regenza franzosa Marie Jean François Philibert Lecarlier fatg a savair ils Svizzers ch’il sboz da la constituziun helvetica sco ch’el era vegnì formulà oriundamain a Paris saja liant. El ha perquai cumandà da constituir immediatamain la Republica helvetica. Sut squitsch da la garnischun franzosa èn sa scuntrads ils 12 d’avrigl 121 deputads dals chantuns Argovia, Basilea, Berna, Friburg, Leman, Lucerna, Oberland, Schaffusa, Soloturn e Turitg ed han fundà ad Aarau il nov stadi unitar. Ils chantuns da la Svizra Centrala ed Orientala han percunter refusà da s’unir. L’emprima regenza, il Directori helvetic, sa constituiva da Johann Lukas Legrand, Pierre-Maurice Glayre, Urs Viktor Oberlin, David Ludwig Bay ed Alphons Pfyffer. Grazia ad ina buna tactica d’elecziuns han ils republicans moderads pudì gudagnar tut ils mandats; ils patriots Ochs e Laharpe n’èn betg vegnids elegids. Uschia è la posiziun dal Directori vegnida flaivlentada davent da l’entschatta: ils patriots na sustegnevan betg il Directori e nizzegiavan lur buns contacts cun ils Franzos per sutminar la politica dals republicans.

 
«L’or de la Suisse achètera l’Egypte». Caricatura franzosa dal 1798 en connex cun la campagna militara per conquistar l’Egipta e la finanziaziun da quella cun sblundregiar la Confederaziun
 
La populaziun da la citad da Turitg presta il sarament da burgais sin la constituziun helvetica

Perquai ch’ils chantuns da la Svizra Centrala ed Orientala han refusà da s’unir cun il stadi unitar, regiva gia durant la constituziun da la Republica helvetica ina discordia evidenta tranter ils chantuns. Ils chantuns-cumin na vulevan betg unfrir lur suveranitad, ed ils numerus chantuns e las numerusas republicas en la Svizra Orientala – ch’eran vegnids libers pir durant la revoluziun helvetica – vulevan mantegnair per tut pretsch la libertad ch’els avevan obtegnì pir avant curt. Las veglias republicas dal Vallais e da las Trais Lias sa sentivan schizunt gnanca pli sco part da la Confederaziun. Ins considerava la libertad religiusa sco attatga vers la Baselgia. Sut l’influenza dal clerus refusava cunzunt la populaziun en las regiuns catolicas la constituziun helvetica e la numnava ‹cudeschet dal diavel›. Las famiglias patrizianas avevan tema da perder lur influenza politica, dentant er lur entradas che sa resultavan cunzunt da las pensiuns dal mercenadi e dals retgavs or da las regiuns subditas.

 
Alois von Reding, guvernatur da Sviz e deputà principal dals federalists

Grazia a las bregias paschaivlas dals ambassadurs franzos e dals deputads da la Republica helvetica è la finala s’unida la Sursilvania; ils 11 d’avrigl 1798 – suenter in ultimatum da dudesch dis – plinavant ils territoris da la Svizra Orientala. Ils ulteriurs chantuns da la Svizra Centrala han dentant fatg resistenza. Sin cumond dal guvernatur da Sviz Alois von Reding han Uri, Sviz, Zug e la Sutsilvania cumenzà l’attatga ed èn vegnids da s’avanzar sur Rapperswil, Lucerna e sur il Pass dal Brünig fin en il Freiamt. Cura che general Schauenburg ha cumenzà la cunterattatga, ha l’opposiziun cedì entaifer trais dis. Malgrà success militars a Rothenthurm ha Reding stuì capitular ils 4 da matg 1798. Era a l’opposiziun en il Vallais han truppas franzosas fatg fin ils 17 da matg. Ils chantuns helvetics Bellinzona e Lugano sin il territori da las anteriuras chastellanias cisalpinas en il Tessin èn lura vegnids constituids il fanadur e l’avust.

 
Charta istorica da la Republica helvetica da l’onn 1798 (ils novs cunfins dals chantuns èn vegnids stampads sin ina charta pli veglia)

Suenter l’opposiziun verbala da la Svizra Centrala era la repartiziun dals chantuns entaifer la Republica helvetica vegnida revedida. Ils chantuns-cumin Uri, Sviz, Zug, Glaruna, Appenzell e Sutsilvania duevan furmar agens chantuns, e quai malgrà lur pitschen dumber d’abitants. Uschia sperav’ins d’als pudair persvader d’acceptar la nova constituziun. Ma suenter ch’ins ha conquistà els cun violenza han ins reunì ils chantuns Uri, Sviz, Zug e Sutsilvania al chantun Waldstätte, la Glaruna e la regiun da Sargans al chantun Linth e l’Appenzell e Son Gagl al chantun Säntis. Il pais politic dals chantuns agriculs è sa reducì uschia en il Senat da 48 sin 12 mandats ed en il Cussegl grond da 40 sin 15 mandats.

 
La revoluziun helvetica ord optica da l’onn 1848: entant che la populaziun da Turitg sauta enturn la planta da libertad, portan ils Franzos davent il tresor public

Davent da l’entschatta è en spezial la garnischun franzosa stada in grond problem per la Republica helvetica – era sche la Republica engraziava en sasez ad ella si’existenza. La finanziaziun dals custs da la garnischun entras taglias da guerra strapatschava las capacitads finanzialas da la Svizra. La Frantscha aveva numnadamain confiscà l’entira facultad dal stadi da las republicas Berna, Friburg, Soloturn, Lucerna e Turitg sco era lur entir effectiv d’arsenal (che muntava be per Berna a circa 6 milliuns francs franzos en daner blut e 18 milliuns en obligaziuns). Ultra da quai stuevan vegnir sbursads ulteriurs 16 milliuns francs franzos sco taglia da guerra formala, per la quala il patriziat aveva da procurar. Tenor calculaziuns franzosas duai il stadi franzos avair incassà cun la campagna militara en Svizra ina summa da totalmain 20 milliuns francs franzos, per quel temp ina summa enorma. Betg cumprais èn ils custs d’alloschament, da sblundregiadas, da defraudaziun e da corrupziun. La gronda part dals daners vegniva impundida per finanziar la campagna militara en l’Egipta. Pervi da la chargia da la garnischun devi trasor discordias tranter il Directori helvetic ed il Cumissari franzos Jean-Jacques Rapinat. Sut ses squitsch èn perquai vegnids relaschads il zercladur ils directurs Bay e Pfyffer e remplazzads da Laharpe ed Ochs.

La relaziun tranter la Republica helvetica e la Frantscha è la finala vegnida reglada ils 19 d’avust 1798 cun in contract d’allianza formal. Omadus stadis èn s’obligads da sustegnair in l’auter a moda defensiva ed offensiva. Uschia è vegnida terminada definitivamain la neutralitad da la Svizra sut protecziun franzosa ch’aveva existì durant il 17avel e 18avel tschientaner. La Frantscha ha survegnì la garanzia da pudair duvrar durant temps da guerra e da pasch las vias d’armada tras il Vallais sur il Simplon e quellas per lung dal Rain e dal Lai da Constanza. Persuenter è la Frantscha s’obligada da proveder la Republica helvetica cun sal, da garantir ses territori e sia constituziun e da procurar – tenor artitgels supplementars secrets – ch’il Fricktal, il Grischun ed il Vorarlberg s’uneschian cun ella. Las truppas d’occupaziun duevan vegnir retratgas trais mais suenter la ratificaziun dal contract. Suenter ch’ils documents da ratificaziun èn vegnids barattads vicendaivlamain ils 19 da settember 1798 è la Republica helvetica era vegnida renconuschida sin il champ diplomatic da tut ils stadis alliads a la Frantscha sco era da la Spagna.

La sutmissiun da la Sutsilvania e la Segunda Guerra da colliaziun l’onn 1799

modifitgar
 
L’imperatur dal Sontg Imperi roman Franz II (preschentà qua l’onn 1832 sco imperatur Franz I da l’Austria)

L’imperatur dal Sontg Imperi roman, Franz II da Habsburg, n’ha betg renconuschì la Republica helvetica ch’era daventada tras il contract d’allianza in stadi vasal da la Frantscha. Per quest motiv èn ils inimis da la Republica helvetica – aristocrats e patrizians conservativs sco er federalists stgatschads – fugids en il territori da pussanza dals Habsburgais ed han empruvà d’organisar l’opposiziun da l’exil anora. Cun agid da daners habsburgais faschev’ins propaganda cunzunt en la Svizra Orientala. Ils exilants avevan en egl las Trais Lias che n’eran anc betg sa colliadas cun la Republica helvetica. Els vulevan instigar las Trais Lias da clamar en agid l’imperatur per las proteger cunter la Frantscha. Sin quai duevan sa revoltar ils Svizzers, liberar il pajais cun agid da truppas habsburgaisas e restabilir l’urden vegl.

L’avust da l’onn 1798 ha la propaganda purtà emprims fritgs. Tenor obligaziun legala stuevan tut ils burgais engirar a partir dals 12 da fanadur sin la constituziun. Els stuevan s’obligar da servir fidaivlamain a la patria e da s’engaschar per la libertad e l’egualitad. En bunamain tut ils chantuns è vegnì fatg l’engirament publicamain e senza opposiziun. Pervi da l’agitaziun tras la Baselgia ed ils exilants ha ina part dal pievel a Sviz ed en la Sutsilvania dentant refusà d’engirar ed ha cumenzà ils 18 d’avust la revolta cunter la Republica, sperond sin l’agid da Habsburg. Suenter ch’emprovas da mediaziun èn idas da l’aua giu, èn truppas franzosas marschadas ils 9 da settember per la segunda giada en la Svizra Centrala ed han supprimì la revolta cun gronda crudaivladad (‹Dis da sgarschur da la Sutsilvania›). Sinaquai èn tut ils dretgs spezials da la Svizra Centrala ch’eran anc restads vegnids abolids. En pli èn ils cussegls helvetics vegnids translocads l’october 1798 a Lucerna che furmava tenor la constituziun la chapitala dal stadi.

L’avust è era la situaziun en las Trais Lias escalada. Ils 29 da fanadur ha ina votaziun mussà che mo 11 dretgiras autas avevan votà per in’uniun cun la Republica helvetica, entant che 34 avevan votà cleramain cunter (tranter auter pervi da l’influenza dals Habsburgais, da la Baselgia catolica e da las schlattas patrizianas). 16 dretgiras giavischavan che la fusiun vegnia spustada fin che la situaziun en la Republica helvetica saja sclerida. Ils patriots han tuttina cumenzà a metter en pe plantas da libertad en las dretgiras che vulevan la revoluziun. Las dretgiras da Maiavilla e da Malans, ina regiun subdita da las Trais Lias, vulevan sa colliar cun la Republica helvetica. Uschia ha la regenza da las Trais Lias clamà en agid l’imperatur. Ils 18 d’october 1798 han truppas austriacas occupà il pajais. Ils patriots han stuì fugir en la Republica helvetica.

 
Il general franzos André Masséna

Entant ha cumenzà en l’Italia ina guerra tranter la Frantscha ed ils alliads dal reginavel da Sardegna-Piemont e dal reginavel da Neapel. La fin d’october dal 1798 ha la Frantscha pretendì da la Republica helvetica da metter a disposiziun 18 000 umens per truppas auxiliaras. Perquai che las autoritads helveticas empruvavan a medem temp da furmar in’atgna armada, ha il nov cumandant da l’armada franzosa en la Helvezia, André Masséna, dentant gì grondas difficultads da recrutar schuldads. La finala èsi be reussì da recrutar radund 4000 umens. Il mars da l’onn 1799 ha la Frantscha declerà als Habsburgais la Segunda Guerra da coaliziun ed ils generals franzos Masséna e Demont han occupà las Trais Lias. Ils 29 da mars ha la regenza provisorica dals patriots grischuns ch’eran returnads supplitgà la Republica helvetica d’incorporar il Grischun. Quai è capità ils 21 d’avrigl 1799.

 
Il ‹general-poet› da la Republica helvetica Johann Gaudenz von Salis-Seewis

Suenter che la Frantscha ha subì pliras terradas en Germania ed en l’Italia il mars ed avrigl dal 1799, è la situaziun strategica sa midada andetgamain en disfavur da la Republica helvetica. Las truppas da la coaliziun èn avanzadas a medem temp nà dal sid, da l’ost e dal nord sur ils pass. Ils 13 d’avrigl han las truppas habsburgaisas-austriacas occupà Schaffusa, n’han dentant anc betg traversà il Rain. En prescha han las autoritads helveticas cumenzà a furmar l’armada helvetica ed a procurar per ils meds finanzials necessaris per quest intent. Augustin Keller è vegnì elegì sco general da las truppas helveticas, Johann Gaudenz von Salis-Seewis sco schef dal stab general. Enfin ils 20 d’avrigl han ins pudì recrutar circa 20 000 umens. Questa schuldada era dentant equipada mal e n’aveva nagin trenament. Ad interim n’ha il Directori betg survegnì la lubientscha dals cussegls da declerar la guerra a Habsburg-Austria, cunquai ch’ina fracziun relativamain gronda sperava anc adina da pudair evitar il conflict.

La stad da l’onn 1799 ha la vischinanza da las truppas da coaliziun motivà ils adversaris da la Republica a moviments cuntrarevoluziunars. Quels han gì lieu en ils chantuns Säntis, Linth, Lucerna, Friburg, Soloturn, Oberland ed Argovia. Revoltas dal pievel hai dà en l’Uri, a Sviz, en il Tessin, en il Grischun ed il davos en il Vallais. Per dumagnar la situaziun ha il Directori puspè stuì clamar en agid truppas franzosas. Sut il litinent colonel Nicolas-Jean de Dieu Soult han quellas spert fatg fin a tut las revoltas. Cumbats vehements en il Vallais Sura, en la Val d’Ursera ed en Surselva han danovamain devastà entiras regiuns.

A general Masséna che cumandava las truppas franzosas en la Helvezia stevan a disposiziun en tut radund 60 000 umens. Quels eran repartids per lung dal Rain, cun excepziun dals 10 000 umens da Soult ch’avevan da mantegnair l’urden a l’intern. Da l’autra vart dal Rain spetgavan trais armadas cun in dumber total da radund 100 000 umens sut ils cumandants Karl von Österreich-Teschen, Friedrich von Hotze e Heinrich von Bellegarde. Ils 30 d’avrigl han ils Austriacs cumenzà il cumbat per conquistar la Svizra. L’emprim èn els penetrads en il Grischun, lura en la Svizra Orientala e silsuenter han els stgatschà enavos ils Franzos a Turitg. Suenter l’emprim cumbat sper Turitg ils 4 da zercladur 1799 ha Masséna stuì sa retrair. Ils Austriacs han era occupà la Svizra Centrala, il Tessin ed il Vallais Sura. Ensemen cun l’escorta da las truppas imperialas èn ils emigrants turnads en las regiuns ‹liberadas› ed han empruvà da reconstituir lur domini pers – per exempel il prinzi-avat Pankraz Forster a Son Gagl. Il spezialist da dretg statal Karl Ludwig von Haller da Berna era il manader spiertal da la Baselgia restaurativa. Ina constituziun ch’el aveva publitgà prevediva da reconstituir la suveranitad dals Tredesch Chantuns e lur regiuns subditas. Il stadi federativ dueva dentant obtegnair ina pussanza centrala pli ferma che quai ch’el aveva gì avant l’onn 1798. Quests plans èn vegnids refusads en las anteriuras regiuns suttamessas ch’eran vegnidas deliberadas grazia a la revoluziun. La finala n’ha la revolta dals libers Svizzers cunter l’occupaziun franzosa, cun la quala ils Austriacs avevan quintà, betg gì lieu.

 
L’armada dal general russ Suworow traversa las Alps – illustraziun eroisanta da la Russia (1899)

Damai ch’i vesev’or sco sche la Frantscha vegniss battida en la Segunda Guerra da coaliziun, ha er la Republica helvetica survegnì difficultads. En il caos da la retratga suenter l’emprim cumbat sper Turitg è l’armada helvetica sa schliada. Mo las truppas en ils chantuns Turgovia, Säntis e Turitg, ch’eran vegnids occupads dals Austriacs, han pudì tegnair pitg. Ils 25 da zercladur ha il Directori helvetic sfurzà Peter Ochs da sa retrair, perquai ch’el valeva sco partisan da la Frantscha. Ins sperava che la Frantscha e la coaliziun concedian tuttina anc la neutralitad. Ma gia ils 13 d’avust è la situaziun puspè sa midada en favur da la Frantscha. Entaifer quatter dis ha General Masséna stgatschà las truppas austriacas or da la Svizra Orientala ed ha occupà il territori dal Gottard e Glaruna. Sinaquai ha la coaliziun decidì d’eliminar Masséna en in’attatga concentrica. Dal nord e dal sid èn ils generals russ Korsakoff e Suworow marschads vers la Svizra, ed en il territori da la Linth spetgava Hotze sin ils Russ per pudair attatgar en il mument decisiv. Masséna è dentant stà pli spert che la coaliziun ed ha attatgà avant ch’ella vegnia da reagir. Ils 25 e 26 d’avust è Hotze vegnì terrà sper Schänis, e Korsakoff ha stuì suttacumber en il segund cumbat sper Turitg. Malgrà las grondas perditas èsi reussì a Suworow da traversar il Pass dal Gottard. En la Svizra Centrala è el dentant fruntà sin in tal surpais dals Franzos ch’el ha stuì sa retrair cun si’armada sur il Pragelpass e sur il Veptga en il Grischun e bandunar la Republica helvetica en direcziun da Feldkirch.

La Segunda Guerra da coaliziun ha manà la Republica helvetica als cunfins da sias capacitads. Bain han ins puspè tschentà si dapertut plantas da libertad suenter la reconquista franzosa. Ma la guerra aveva chaschunà enorms donns ed ins stueva prestar novas contribuziuns. General Masséna ha passentà l’enviern cun l’entira armada en la Svizra Orientala. Bain documentadas èn plinavant las contribuziuns da guerra da la Val d’Ursera: 1034 abitantas ed abitants han pers la stad e l’atun da l’onn 1799 praticamain tut lur biestga, lur possess e lur reservas, perquai che 48 044 uffiziers e 913 731 schuldads da tut las partidas da guerra han prendì alloschi en lur vallada. Ultra da quai hai dà l’onn 1799 ina nauscha racolta. Uschia èn sa derasadas miseria e desperaziun. La regenza helvetica n’è dentant betg stada en il cas da gidar ils chantuns devastads. D’ina vart mancavan entradas da taglia, da l’autra vart era la cassa dal stadi trasor vita pervia dals custs da guerra.

L’emprim culp da stadi dals 8 da schaner 1800

modifitgar
 
Paul Usteri, editur da la revista Der Republikaner
 
Hans Konrad Escher da Turitg, in dals chaus dals republicans

La squassada che la Republica helvetica ha subì suenter la Segunda Guerra da coaliziun ha provocà ils aderents da la revoluziun da sa divider en duas gruppas. D’ina vart era quai la partida dals patriots che percepiva sasezza sco partida populara e che vegniva sustegnida da las anteriuras regiuns subditas. L’autra partida furmavan ils republicans che sustegnevan l’egualitad giuridica ed il stadi unitar. Ma a medem temp defendevan els la burgaisia da las citads ch’era liberala e scolada e cumbattevan il dretg da votar general. Els vulevan transfurmar quel en in dretg da votar cun censura. Plinavant refusavan els tut las emprovas dal Directori da vulair superar la situaziun da crisa tras taglias spezialas per las citads e la burgaisia. Ils exponents ils pli impurtants dals aristocrats moderads che furmavan ils republicans eran: Hans Konrad Escher, Paul Usteri, Albrecht Rengger e Bernhard Friedrich Kuhn.

Suenter che Napoleon è vegnì designà Emprim Consul il prim da december 1799 ha la Frantscha refusà da sustegnair ils patriots radicals ed è s’orientada vers ils republicans moderads. Perquai èsi reussì als republicans ils 7 da schaner 1800 da rabitschar tras en domaduas chombras dal parlament ils conclus da relaschar ils directurs Laharpe, Oberlin e Secrétan e d’abolir l’instituziun dal Directori. Enstagl dal Directori è vegnida elegida suenter in emprim culp da stadi ina Cumissiun executiva provisorica che sa cumponiva dals anteriurs directurs Glayre, Dolder e Savary, da l’anteriur minister Finsler e da trais represchentants dals republicans Karl Albrecht von Frisching, Franz Müller e Carl Heinrich Gschwend. La cupitga dals patriots ha quietà per in temp la situaziun politica. In’amnestia politica ha pussibilità als emigrants da returnar, quai ch’ha rinforzà las forzas reacziunaras. La Cumissiun executiva insistiva energicamain che la Frantscha acceptia la neutralitad e ch’ella restitueschia ils custs chaschunads tras l’armada franzosa. Almain è la Republica helvetica vegnida schanegiada d’ulteriurs cumbats. Enfin la stad ha la Frantscha plinavant restituì ils territoris conquistads, numnadamain ils chantuns Schaffusa, Tessin e Grischun.

Il segund culp da stadi dals 7 d’avust 1800

modifitgar
 
Napoleon Bonaparte sco Emprim Consul da la Republica franzosa (litografia dals onns 1798/99)

Dapi il culp da stadi sa fatschentavan la regenza ed il parlament bunamain mo pli cun la dumonda, co che la constituziun helvetica saja da reveder. Cunquai ch’ils patriots e republicans n’èn betg vegnids perina, ha la Cumissiun executiva disponì ils 7 d’avust 1800 ch’il parlament haja da sa schliar e ch’i entria en vigur ina nova constituziun. Quella preveseva in Cussegl legislativ da 43 commembers ed in Cussegl executiv da 7 commembers. 35 cussegliers ha la Cumissiun executiva tschernì or da las retschas dal parlament schlià; quels han da lur vart elegì ulteriurs 8 commembers. Il nov Cussegl ha tschernì l’executiva, a la quala intgins commembers da la Cumissiun executiva tutgavan sco er ils novs commembers Karl Friedrich Zimmermann, Johann Jakob Schmid e Vinzenz Rüttimann.

A partir dals culps da stadi da l’onn 1800 empruvavan tut las partidas svizras d’influenzar – cun agid da Paris – il svilup politic da la Republica helvetica. Las partidas vegnivan be pli divididas en unitarists e federalists. Entant ch’ils unitarists – ch’eran aderents da la revoluziun – vulevan mantegnair in stadi unitar, vulevan ils federalists restabilir la suveranitad chantunala e limitar la suveranitad dal pievel en favur dals patrizians. Il pli fervent intercessur dals federalists a Paris era l’ambassadur franzos en Helvezia, Karl Friedrich Reinhard. Pierre-Maurice Glayre represchentava ils unitarists en la regenza helvetica. Il schaner da l’onn 1801 ha Albrecht Rengger surdà a Glayre in sboz secret da la constituziun che dueva vegnir preschentà a Napoleon. Il sboz preveseva da mantegnair il stadi unitar, dentant cun in sistem d’instituziuns bler pli cumplitgà. Las novaziuns las pli impurtantas prevesevan in president da l’executiva ed ina restricziun dal dretg d’eleger entras in census. Ad interim n’ha Napoleon dentant betg prendì posiziun tar il sboz. Per l’ina era el occupà cun la strategia da guerra, per l’autra na vuleva el betg rinforzar memia fitg la regenza helvetica.

La Segunda Guerra da coaliziun è stada terminada ils 9 da favrer 1801 cun la Pasch da Lunéville. Las cundiziuns da pasch han sfurzà l’Austria da renconuscher la Republica helvetica. En artitgels secrets han ins ultra da quai concedì a la Frantscha da disponer davart la constituziun da quella. Ils giavischs territorials da la regenza helvetica n’èn betg vegnids resguardads. Napoleon ha dentant pretendì da l’Austria il chantun Fricktal, il qual el vuleva barattar cun il Vallais. El vuleva segirar ils interess franzos en l’Italia dal Nord cun construir ina nova via d’armada sur il Pass dal Simplon. Per ch’il barat vegnia anc pli attractiv, han ins garantì a la Republica helvetica che la Frantscha vegnia ad acceptar sia neutralitad.

La constituziun da Malmaison da l’onn 1801

modifitgar
 
Il chastè da Malmaison, residenza privata da Napoleon e sedia da la regenza franzosa dal 1799 al 1802

Ils 29 d’avrigl 1801 ha Napoleon retschavì Pierre-Maurice Glayre e Philipp Albert Stapfer en il chastè Malmaison per ina discussiun davart la constituziun futura da la Republica helvetica. Napoleon ha refusà il sboz da la regenza helvetica ed ha surdà als dus ambassadurs ina constituziun ch’el aveva sez redigì. Quella han ils dus ambassadurs stuì surdar a lur regenza sco ultimatum. Quest’uschenumnada constituziun da Malmaison[1] confermava l’unitad da la Republica helvetica, en il medem mument deva ella dentant a la Republica la structura d’in stadi federativ. Ultra da la pussanza centrala eran previs 17 chantuns che duevan concepir sezs lur constituziuns internas. La pussanza centrala consistiva d’ina Dieta e d’in Senat. La Dieta dueva sa cumponer da 77 deputads dals chantuns ch’eran represchentads tenor il dumber d’abitants. Il Senat da 25 commembers stueva vegnir elegì da la Dieta e furmava tant la pussanza executiva sco la pussanza legislativa. Dus landammas presidiavan il Senat; in Cussegl pitschen cun quatter commembers furmava l’executiva pli stretga che steva sut il presidi dals landammas che regivan alternantamain. La Dieta vegniva en sasez en acziun mo sch’in sboz da lescha n’era betg vegnì acceptà da dapli che 12 chantuns. La pussanza da polizia pli auta, la suveranitad militara, la politica exteriura, il sectur da la furmaziun, il dretg civil ed il dretg penal, il regal da sal, da posta, da muntogna, da dazi e da munaida tutgavan tar las cumpetenzas dal stgalim federal. Las constituziuns dals chantuns n’eran betg regladas pli detagliadamain. Fixà era sulettamain ch’il landamma regent stoppia eleger in statalter a la testa. En cumparegliaziun cun l’emprima constituziun helvetica è la constituziun da Malmaison stada ina victoria per ils federalists. Sco concessiun speziala è il chantun Waldstätte puspè vegnì dividì en ils quatter chantuns oriunds. Irritant era però il fatg ch’ins aveva previs da suttametter il Vallais a la Frantscha. Il chantun Fricktal ch’ils Austriacs avevan cedì als Franzos dueva servir sco indemnisaziun. La finala è il dretg d’eleger general vegnì limità uschenavant ch’igl èn vegnidas fixadas facultads minimalas per pudair vegnir elegì en las instituziuns.[2]

 
Cunfins dals chantuns tenor la constituziun provisorica da Malmaison
 
Pierre-Maurice Glayre dal Vad, in dals chaus dals unitarists

Suenter intgins dis da cussegliaziuns secretas è il Cussegl legislativ da la Republica helvetica facticamain stà sfurzà d’approvar ils 29 da matg il sboz da Napoleon. Ils federalists e las forzas conservativas èn dentant stads dischillusiunads da la nova constituziun. Els avevan quintà che las cundiziuns che regnavan avant l’onn 1798 vegnian restabilidas per gronda part e cunzunt ch’ils chantuns obtegnian puspè lur suveranitad. Ils Bernais avevan schizunt quintà ch’els survegnian enavos il Vad e l’Argovia. Il fanadur han gì lieu en tut ils chantuns las elecziuns per las dietas chantunalas previsas. Ins ha elegì a moda indirecta: 100 burgais activs avevan il dretg d’in electur delegà. Ina limitaziun dal dretg entras in census da 4000 francs n’è betg reussida pervi da l’opposiziun dals patriots. Sinaquai èn vegnidas deliberadas ed introducidas constituziuns en tut ils chantuns. En tscherts chantuns ha quai funcziunà senza problems, en auters hai dà grondas charplinas. Il crap da stgarpitsch il pli grond è stà da chattar l’equiliber tranter las citads e la populaziun rurala. Las elecziuns per la Dieta da la Republica èn stadas in success per ils unitarists ch’han obtegnì bunamain dus terzs dals 77 mandats. Ils ulteriurs mandats han ils patriots e paucs conservativs gudagnà.

Il terz culp da stadi dals 27 e 28 d’october 1801

modifitgar
 
In bandierel cun la tricolora helvetica

La Dieta è sa reunida per l’emprima giada ils 7 da settember 1801 a Berna. Immediatamain ha ella cumenzà a reveder la constituziun da Malmaison en il senn dals unitarists e dals patriots. Quai ha vilentà Napoleon, cunzunt perquai ch’ins ha puspè integrà il Vallais sco chantun. Cun sustegn da Paris èn ils federalists ids en l’opposiziun, uschia ch’ils deputads da nov chantuns èn sa retratgs da la Dieta. Cun il sustegn dal nov ambassadur en Svizra, Raymond Verninac, e dal general da l’armada franzosa Monchiosy èsi la finala reussì als federalists da surpigliar la pussanza (culp da stadi la notg dals 27 sin ils 28 d’october 1801). La Dieta, la Cumissiun executiva ed il Cussegl legislativ èn vegnids schliads, la pussanza guvernativa è vegnida delegada provisoricamain als federalists Dolder e Savary. Tut las midadas da la constituziun èn vegnidas decleradas sco betg valaivlas. Ils 25 mandats dal Senat che Napoleon aveva previs en sia constituziun èn vegnids occupads quasi mo da federalists. Per il mument n’han quels betg pudì destruir il stadi unitar. Tuttina han els exclus ils unitarists ed ils republicans da tut ils secturs da l’administraziun. Alois Reding, aristocrat ed erox da l’opposiziun da la Svizra Centrala cunter la Frantscha, è vegnì elegì sco emprim landamma. Sco segund landamma è vegnì elegì en uffizi l’aristocrat bernais Johann Rudolf von Frisching. Els dus eran il simbol per la resistenza cuminaivla da las elitas conservativas ruralas ed urbanas cunter la revoluziun.

Napoleon n’ha betg renconuschì la nova regenza. Reding e Frisching represchentavan la Svizra aristocratica ed eran – u eran stads – adversaris da la Frantscha. Uschia è Reding ì persunalmain a Paris ed ha suttamess a l’Emprim Consul da la Frantscha las pretensiuns ed ils interess dals federalists. Napoleon al ha retschet e schizunt empermess d’ademplir tscherts puncts tenor ses giavisch (ceder il chantun Fricktal, reunir las valladas dal Giura dal sid cun la Helvezia, fundar 23 chantuns, conceder la neutralitad). Sco recumpensa ha el dentant pretendì d’integrar sis unitarists en il Cussegl pitschen.

 
Charta da la Republica helvetica cun ils cunfins dals chantuns tenor la constituziun federalistica dals 27 da favrer 1802

Schegea ch’ins ha ademplì questa pretensiun furmavan ils federalists ed ils conservativs ina clera maioritad. La primavaira han il Cussegl pitschen ed il Senat tractà in sboz per ina nova constituziun elavurà da David von Wyss a basa da la constituziun da Malmaison. En tscherts puncts divergiava sia proposta dentant fermamain da quella, e quai en il senn dals federalists: la libertad da domicil è puspè vegnida limitada, il dretg da burgais helvetic è vegnì remplazzà dal dretg da burgais chantunal u communal, il census è vegnì auzà cleramain e tant la legiferaziun sco la legislaziun naziunala èn vegnidas delegadas als chantuns. Malgrà la ferma opposiziun dals unitarists è quest sboz vegnì approvà dal Senat ils 27 da favrer 1802. Perquai ch’ils federalists sa distanziavan memia fitg da l’ideal revoluziunar e pervi da las cuntraversas davart l’appartegnientscha dal Vallais ha Napoleon laschà sentir la regenza federalistica sia malaveglia. Quai betg il davos perquai che Reding empruvava apparentamain da survegnir sustegn da l’Austria en connex cun la cessiun dal Vallais.

Il quart culp da stadi dals 17 d’avrigl 1802

modifitgar

Ils 2 d’avrigl 1802 ha gì lieu ina votaziun dal pievel davart il sboz da la constituziun federalistica. Dentant betg ils burgais han votà, mabain be las dietas chantunalas. Quellas vegnivan elegidas d’ina cumissiun d’elecziun che sa cumponiva da dudesch commembers. La mesadad da la cumissiun vegniva tschernida or d’ina glista che cumpigliava tut ils burgais dal chantun; l’autra mesadad determinavan las autoritads chantunalas respectivamain il Senat helvetic. Questa procedura da votaziun dueva procurar per ina votaziun en il senn da la regenza. Uschia duevan vegnir elegids en las Dietas en sasez mo persunas da confidenza dals federalists. Tuttina han mo ils chantuns Appenzell, Baden, Soloturn e Turitg acceptà la constituziun senza resalvas. Ils ulteriurs chantuns han pretendì midadas pli grondas (Basilea, Berna, Friburg, Glaruna, Schaffusa, Sviz e Vad) u refusà la constituziun dal tuttafatg (Argovia, Lucerna, Son Gagl, Tessin, Turgovia e Zug); auters n’èn betg vegnids da realisar la votaziun aifer il termin fixà (Grischun, Uri e Sutsilvania). Quest resultat nuncler ha signifitgà la fin da la regenza federalistica.

Ils unitarists han nizzegià l’absenza da blers federalists catolics durant ils dis da Pasca per instradar in ulteriur culp da stadi. Sin iniziativa da Bernhard Friedrich Kuhn èn sis commembers dal Cussegl pitschen sa decidids ils 17 d’avrigl 1802 da spustar la Dieta e da far ina radunanza da notabels per schliar il problem da la constituziun en il senn dals unitarists. Hirzel, Escher e Frisching han perquai demissiunà. Reding è returnà a Berna; suenter tumults è el vegnì substituì da Vinzenz Rüttimann.

La segunda constituziun helvetica dal 1802

modifitgar
 
Il ‹mediatur›: entant che l’Emprim Consul fatschenta sin la ‹ballabaina politica› ils dus pajass – in federalist aristocratic ed in unitarist revoluziunar – sa patruna el dal Vallais sco regiun da grond’impurtanza strategica (caricatura contemporana)

Sco previs ha gì lieu ils 30 d’avrigl 1802 la radunanza dals notabels per tractar la nova constituziun. Cunquai ch’Albrecht Rengger e l’ambassadur franzos Raymond de Verninac eran gia sa cunvegnids davart in sboz, n’ha la radunanza betg gì autra letga che d’approvar quel. Questa segunda constituziun helvetica s’orientava fermamain tenor il sboz da la constitiziun da Malmaison. Ins ha fixà 18 chantuns e mantegnì il Senat e la Dieta. Per mintgamai 25 000 burgais seseva in represchentant en la Dieta; er chantuns cun in pli pitschen dumber d’abitants duevan dentant esser represchentads d’almain in commember.

La procedura da votaziun era fitg cumplitgada e perquai plitost nundemocratica. Mintga chantun ha obtegnì dus corps da votaziun, in ch’aveva da far propostas ed in ch’aveva d’eleger. Ils commembers dal corp ch’aveva d’eleger eran tschernids per vita duranta. L’emprima giada vegnivan els elegids dal Senat, pli tard dueva quest corp sa cumplettar da sasez. En il corp ch’aveva da far propostas eran mo burgais cun ina tscherta proprietad funsila elegibels. L’elecziun sa passava suandantamain: ils burgais activs stuevan cumpilar ina glista da persunas elegiblas, or da la quala il corp ch’aveva da far propostas proponiva intginas persunas. Il corp ch’aveva d’eleger tscherniva lura per ils proxims tschintg onns ils commembers da la Dieta. Lungas periodas d’uffizi duevan garantir la cuntinuitad. L’executiva furmava in cussegl d’execuziun che consistiva d’in landamma, da dus statalters e da tschintg secretaris da stadi. Ina perioda d’uffizi durava nov onns. Ils chantuns obtegnevan intginas cumpetenzas, dentant senza flaivlentar memia fitg il stadi central. Els dastgavan fixar sezs lur constituziun e survegliar la scola populara, stuevan dentant finanziar il salari dals spirituals ed eran responsabels per il mantegniment da l’infrastructura. Plinavant duevan vegnir surlaschadas als chantuns intginas cumpetenzas giuridicas.

Ils 25 da matg ha il Cussegl pitschen laschà votar il pievel davart la segunda constituziun helvetica che cumpigliava era ina glista da 27 senaturs. Quest act vala sco emprima votaziun dal pievel per propi sin il territori da la Svizra d’ozendi. Tut ils burgais han stuì prender posiziun davart la proposta entaifer quatter dis. La vusch da quels che n’han inoltrà nagina posiziun han ins valità sco consentiment, tenor il princip giuridic «qui tacet consentire videtur» – «tgi che tascha, para da dar ses consentiment». Sedesch chantuns han la finala approvà la constituziun, respundì explicitamain cun ‹gea› han dentant be 72 453 votants. 167 172 burgais n’han betg votà e 92 423 han refusà la constituziun. Ils 2 da fanadur ha il Cussegl pitschen declerà la nova constituziun per approvada. Il Senat è sa radunà l’auter di ed ha convocà l’executiva. Sut l’influenza da l’ambassadur franzos è vegnì elegì il federalist Johann Rudolf Dolder sco landamma. Per dar cuntrapais èn vegnids elegids sco statalters ils dus unitarist Rüttimann e Füssli.

Cuntrari a la regenza da Reding è la nova Cumissiun executiva vegnida approvada immediatamain da la Frantscha. Areguard il Vallais han ins chattà in cumpromiss: Napoleon n’ha betg pli insistì che la regiun stoppia vegnir cedida a la Frantscha, mabain è stà d’accord ch’il Vallais daventia ina republica independenta sut protecziun franzosa ed helvetica. Persuenter ha la Republica helvetica obtegnì sulettamain il chantun Fricktal, senza il Giura dal Sid cun Bienna sco quai ch’igl era stà previs oriundamain. Plinavant eri temp che la Republica vegnia sanada finanzialmain. Per quest motiv avev’ins en sasez reintroducì il vegl tschains da terren suenter che la lescha davart las grevezzas feudalas era vegnida abolida ils 15 da settember 1800. Cun retrair questas entradas eran dentant sa resultads mo anc dapli problems. La primavaira dal 1802 èn ils purs – ch’eran pertutgads il pli fitg – sa revoltads en tschertas parts da la Svizra. Els han assaglì chastels per destruir ils documents vegls che fixavan ils tschains da terren medievals e quels da l’entschatta dal temp modern. La dumonda, per tge pretsch che las grevezzas funsilas veglias stoppian vegnir liberadas n’era anc adina betg sclerida da quel temp.

Il declin da la Republica helvetica durant il ‹Stecklikrieg›

modifitgar
 
La notg dals 12 sin ils 13 da settember 1802 bumbardeschan truppas helveticas sut general Andermatt la citad da Turitg

En questa situaziun critica ha Napoleon annunzià che las truppas franzosas sa retirian da la Helvezia. Istorichers han adina reproschà a Napoleon ch’el haja fatg ir intenziunadamain a la malura la Republica helvetica. I po effectivamain avair giugà ina tscherta rolla che ses servetsch secret al aveva infurmà fitg bain davart la situaziun en la Helvezia. Uschia saveva el che la Republica helvetica vegnia en curt en miseria e che la Frantscha possia lura returnar sin dumonda sco liberatura buntadaivla. Da l’autra vart steva la retratga da las truppas en connex cun la Pasch da Lunéville, en la quala las grondas pussanzas avevan decidì che la Republica helvetica saja independenta.

Entant han ils chantuns cumenzà a rediger lur constituziuns, quai ch’è reussì als chantuns Argovia, Basilea, Berna, Friburg, Soloturn, Vad, Zug e Turitg. Als ulteriurs chantuns n’è quest pass betg reussì. Il motiv principal è bain stada l’agitaziun dals reacziunars ch’avevan puspè survegnì schlantsch suenter che las truppas franzosas eran sa retratgas. L’avust han gì lieu en la Svizra Centrala cumins e burgais pro-helvetics èn vegnids stgatschads cun violenza or dal pajais. Ils chantuns rebels che stevan sco l’onn 1799 sut il commando d’Alois Reding han appellà al sustegn tant da Napoleon sco da l’imperatur roman-german. In’emprova da mediaziun da l’ambassadur franzos Vernic ha fatg naufragi. L’entschatta d’avust ha la Cumissiun executiva tramess truppas sut general Joseph Leonz Andermatt en la Svizra Centrala. La fin d’avust han la Glaruna e l’Appenzell suandà l’exempel da la Svizra Centrala ed han reintroducì il vegl cumin. Er en parts dal Grischun èn las dretgiras autas sa radunadas. L’emprova da supprimer l’opposiziun cun meds militars n’è betg reussida. General Andermatt è stà sfurzà da retrair sia pitschna truppa da 1850 umens sin la Rengg sper il Pilatus. El ha pudì proteger mo la citad da Lucerna dals revoluziunaris. En questa situaziun ha la Cumissiun executiva dumandà sustegn da Napoleon. Ins sperava ch’el fetschia squitsch sin ils adversaris da la Republica. Per pussibilitar in’intermediaziun han la cumissiun ed ils chantuns concludì ils 7 da settember in armistizi provisoric.

L’inabilitad da la regenza d’agir envers la Svizra Centrala ha provocà tut quels ch’avevan subì dischavantatgs cun l’introducziun dal nov urden: ils oligarcs e patrizians ch’avevan pers lur privilegis e lur uffizis ed ils citadins che laschavan encrescher per lur monopols e per lur mastergnanzas. L’avust hai dà a Turitg resistenza cunter la regenza helvetica e tensiuns tranter la citad e la champagna. La situaziun è escalada cura che la Cumissiun executiva ha elegì Friedrich May sco cumissari da la regenza e tramess el cun truppas a Turitg. Ma la citad n’ha betg vulì laschar entrar el ed ha fermà las portas. Cun agid da general Andermatt ha May laschà bumbardar la citad cun chanuns (ils 10 e 13 da settember 1802). Suenter las tractativas è May la finala stà d’accord cun in cumpromiss. Quel preveseva ch’el sez dastgia entrar en sia residenza, ma che truppas da la champagna u autras truppas helveticas na dastgian betg metter pe en la citad. Quest cumpromiss marsch e la resistenza decidida ed exemplarica da Turitg èn stads sco segns per la revolta. L’uschenumnà ‹Stecklikrieg›, ina curta guerra civila durant il settember ed october 1802, ha la finala instradà la fin da la Republica helvetica. En il decurs dal settember èn sa schliads ils chantuns Säntis e Linth ed han furmà in pli grond dumber da republicas cun cumins democratics directs. Ils chantuns Turgovia, Lugano, Zug, Baden, Argovia, Basilea e Schaffusa han medemamain bandunà la regenza. En l’Argovia è sa reunida in’armada da rebels ch’è marschada vers la chapitala Berna.

 
Ils manaders dal ‹Stecklikrieg› spetgan l’onn 1803 sco praschuniers sin la fortezza d’Aarburg d’intervegnir il resultat da la mediaziun da Napoleon

A Berna era entant sa schliada la regenza helvetica. Ils 14 da settember han intgins senaturs aristocratics e federalistics sfurzà ils commembers da la regenza Dolder, Rüttimann e Füssli da sa retrair, ed han elegì il federalist ed anteriur general bernais Emanuel von Wattenwyl sco nov landamma. Quel ha dentant refusà l’uffizi ed è s’unì cun ils rebels. Uschia ha la veglia regenza stuì vegnir clamada enavos en uffizi. La situaziun da la Republica è anc vegnida mendra perquai che la Svizra Centrala ha desditg ils 18 da settember l’armistizi. Plinavant appellavan ils federalists sin cumond d’Alois Reding a l’entira Svizra da far ina fin a la Helvetica e da reconstituir la Veglia Confederaziun.

En questa situaziun smanatschanta ha la regenza helvetica dumandà en agid Napoleon sco garant per la constituziun helvetica. Cura che l’armada dals rebels è arrivada avant Berna, ha la regenza dentant stuì bandunar la chapitala sut cundiziuns umiliantas. Ensemen cun las truppas dal Vad e da la champagna da Berna – las sulettas truppas che la restavan anc – è ella sa retratga a Losanna. A Berna, Basilea, Lucerna, Soloturn e Turitg èn sa radunads ils vegls cussegls aristocratics ed han declerà la restauraziun da l’ancien régime; Berna vuleva era che l’Argovia sa suttamettia puspè. En ina davosa revolta èn las truppas helveticas dal Vad e da Friburg idas en l’offensiva. Ellas èn dentant vegnidas terradas a Faoug ils 3 d’october 1802 dal general federalistic Niklaus Franz von Bachmann.

Ils 18 da settember han ils tschintg chantuns da la Svizra Centrala envidà ils ulteriurs chantuns ed ils anteriurs subdits ad ina dieta federala a Sviz. Ils 30 da settember han ils deputads dals chantuns Uri, Sviz, Sutsilvania, Glaruna, Zug, Turitg, Berna, Schaffusa, Friburg, Soloturn, Grischun, Son Gagl citad e champagna, Turgovia, Baden e Val dal Rain declerà ch’els sa constitueschian da nov. Els èn sa drizzads a las pussanzas grondas per che quellas renconuschian questa nova Confederaziun. Il temp da la Republica helvetica pareva definitivamain d’esser a la fin.

L’intervenziun da Napoleon l’atun 1802

modifitgar
 
Frontispizi da l’Acta da Mediaziun dal 1803

Repetidamain ha la regenza helvetica supplitgà Napoleon d’intervegnir, la finala schizunt cun forzas armadas. L’anteriur minister Stapfer era il portavusch da la regenza helvetica a Paris. Napoleon ha dentant persequità il svilup e refusà d’intermediar tranter ina regenza legitima e rebels. Pir cura ch’il Grischun pareva da vegnir sut influenza austriaca e cura che la terrada da la regenza helvetica è stada clera è el stà pront d’intervegnir. Ils 28 da settember ha el cumandà a general Michel Ney d’ir a Genevra per preparar l’invasiun en la Helvezia. En il Vallais, en la Savoia, a Pontarlier, Hüningen e Como èn 25 fin 30 battagliuns sa preparads per l’attatga. Ils 30 da settember ha Napoleon annunzià al pievel svizzer ch’el surpiglia la rolla da l’intermediatur en la guerra civila. Sin ses cumond ha il Senat svizzer puspè stuì sa radunar a Berna. Tut las regenzas ed autoritads ch’eran vegnidas reconstituidas provisoricamain sco era tut las armadas han percunter stuì vegnir schliadas. A la fin ha l’Emprim Consul da la Republica franzosa ordinà ch’il Senat e tut ils chantuns stoppian trametter deputads a Paris a l’uschenumnada Consulta helvetica.

Ils chantuns rebellants e lur dietas han l’emprim refusà da suandar l’ordinaziun da Paris. Els han schizunt deliberà ina nova constituziun che restabiliva la suveranitad cumplaina dals chantuns. Pir cura che las truppas franzosas èn propi marschadas en Svizra ed han occupà Berna, Basilea, Turitg e la Svizra Centrala, è la Dieta sa schliada. Reding, Hirzel ed auters manaders da la revolta èn vegnids arrestads e mess en praschun en la Fortezza d’Aarburg. Cun quai aveva la cuntrarevoluziun federalistic-aristocrata fatg naufragi.

 
Karl von Müller-Friedberg, deputà dal Senat svizzer a la Consulta

La Consulta helvetica è vegnida averta a Paris ils 10 da december 1802. En fatscha a 45 deputads unitars stevan 18 deputads federalistics. Il Senat helvetic aveva delegà Karl von Müller-Friedberg, Auguste Pidou e Vinzenz Rüttimann. Uschiglio eran represchentadas tut las persunas da num e da pum da la Republica helvetica, auter che Laharpe ch’aveva refusà si’elecziun. Napoleon ha laschà preleger durant il pled d’avertura las directivas da sia mediaziun: i dueva vegnir introducì ina constituziun federativa, l’egualitad giuridica dueva dentant vegnir mantegnida. Che la Republica helvetica na dueva betg exister vinavant è pia stà decis gia a l’entschatta da la Consulta. Las contractivas e l’elavuraziun da las constituziuns dals chantuns e da Confederaziun han durà enfin la fin da schaner da l’onn 1803. Ils 19 da favrer 1803 ha Napoleon surdà al landamma federalistic Louis d’Affry – ch’el sez aveva elegì – l’uschenumnada Acta da Mediaziun che cuntegneva tut las constituziuns chantunalas e la constituziun federala.

L’aboliziun da la Republica helvetica

modifitgar

Suenter l’intervenziun da Napoleon aveva la Cumissiun executiva teoreticamain puspè surpiglià la controlla da l’entir pajais. Ella è dentant stada bloccada fin che la Republica è vegnida annullada, perquai che l’administraziun dals chantuns vegniva occupada per gronda part d’aderents dals federalists. In ultim grond success ha la regenza gì sin il champ da la politica exteriura. La davosa tschentada da la Dieta perpetna da l’Imperi a Regensburg dueva numnadamain reglar l’indemnisaziun dals prinzis imperials ch’avevan possedì territoris sin la vart sanestra dal Rain (che tutgava uss a la Frantscha). Sco ch’igl era vegnì fixà en la Pasch da Lunéville dueva quest’indemnisaziun succeder cun secularisar territoris clericals da l’Imperi. Era la Republica helvetica era pertutgada: da quel temp eran numerus prinzis imperials sco er claustras ed uvestgieus da l’Imperi en possess da territoris, dretgs feudals ed entradas en la Republica helvetica. Da l’autra vart possedeva era la Republica helvetica dretgs en l’Imperi. Las contractivas han cumenzà l’atun 1802 e la fin d’october pudev’ins sminar che la Republica helvetica obtegnia sco indemnisaziun per la sperdita da las claustras en ses territori il domini Tarasp ed ils possess da l’uvestgieu da Cuira. Ils ulteriurs dretgs e las ulteriurs entradas dals stadis imperials avess la Republica helvetica duì cumprar ora per ina summa che muntava il 40upel dal retgav annual. Grazia a l’intervenziun diplomatica da la regenza helvetica e grazia al sustegn da la Frantscha e da la Russia han ins cuntanschì ina furmla main severa en la versiun definitiva da la cunvegna. Il resultat pli impurtant è dentant stada l’aboliziun da las giurisdicziuns e dals dretgs feudals da tut ils anteriurs stadis imperials sin il territori da la Republica helvetica.

Il davos act uffizial da las anteriuras autoritads da la Republica helvetica è stà l’approvaziun da l’Acta da Mediaziun ils 5 da mars 1803. Ils 10 da mars ha landamma Affry cumenzà ses uffizi ed a partir da quel di ha la Republica helvetica betg pli existì uffizialmain. En la successiun tradiziunala da l’istorgia svizra suonda a la Republica helvetica la fasa da la mediaziun che dura dal 1803 al 1813. Il num uffizial dal stadi svizzer ch’è vegnì constituì da nov sco stadi federativ sa numna dapi lura Confoederatio Helvetica, per rumantsch Confederaziun Svizra.

Autoritads e constituziun da la Republica helvetica da l’onn 1798

modifitgar
 
Frontispizi dal sboz da la constituziun helvetica che circulava publicamain l’onn 1798

Peter Ochs ha concepì l’emprima constituziun helvetica e l’ha preschentà al Directori franzos ils 15 da schaner 1798. Suenter intginas correcturas dals directurs Philippe-Antoine Merlin e Jean François Reubell è ella vegnida stampada il favrer 1798 e publitgada en la Confederaziun. Ella vala sco emprima constituziun moderna sin il territori da la Svizra d’ozendi. Oriundamain vuleva Ochs che la constitiziun saja destinada sco sboz mo per mauns d’ina assamblea constituenta helvetica. Ils 12 d’avrigl 1798 han ils represchentants da la maioritad dals chantuns approvà la constituziun ad Aarau. Sin intervenziun dal Directori preveseva la constituziun helvetica ina revisiun il pli baud suenter sis onns. Pliras giadas han ins dentant abolì u suspendì parts da la constituziun (per exempel pervi dals decrets dals 5 da november 1798, dals 15 da favrer e dals 18 da matg 1799). Il culp da stadi dals 7 da schaner 1800 ha abolì definitivamain la constituziun helvetica.

 
Schema da la structura politica da la Republica helvetica

En sasez era l’emprima constituziun helvetica fitg sumeglianta a la constituziun directoriala franzosa da l’onn III (1795). L’entira Confederaziun è vegnida reunida ad in stadi unitar. Tut las differenzas tranter ils chantuns respectivamain tranter ils lieus da pussanza ed ils territoris suttamess èn vegnidas abolidas. Il territori dal stadi era anc dividì en chantuns; quels na possedevan dentant nagins dretgs da suveranitad. Els eran circuls electorals, administrativs e giudizials. Mintga chantun vegniva administrà d’in prefect che vegniva elegì directamain dal directori executiv. En il senn da la Revoluziun franzosa han ins concedì a la Republica helvetica ina retscha da dretgs fundamentals ch’ella n’enconuscheva anc betg fin lura: il dretg da votar liber e general, la libertad d’opiniun e da pressa, la libertad da religiun e da cultus, la libertad da commerzi e da mastergn ed il dretg da proprietad privata. Tut las furmas d’ertar titels sco era auters privilegis innats èn vegnids scumandads. Tut las dieschmas, pravendas ed auters elements dal feudalissem sco era las mastergnanzas èn vegnids declerads per abolids.

 
Unifurmas d’uffizi d’intgins uffiziants helvetics

Sco en Frantscha furmava in Directori da tschintg commembers l’executiva. Els vegnivan elegids da la legislativa per ina durada d’uffizi da tschintg onns. Il Directori survegliava la segirtad interna ed externa da la Republica e cumandava l’armada. Sulettamain el pudeva negoziar en tractativas e davart contracts cun l’exteriur. El elegeva ils ministers da l’administraziun publica, tscherniva ils prefects ed il president sco era il procuratur public dal Tribunal suprem. Cun agid dals statalters chantunals cumandava il Directori l’entir apparat administrativ dals chantuns. Plinavant aveva il Directori il dretg da schliar da tut temp las dretgiras chantunalas e las chombras administrativas e d’occupar quellas provisoricamain fin las proximas elecziuns.

 
Wilhelm Tell, erox legendar da la libertad da la Svizra Centrala, sin il sigil dal Cussegl pitschen da la Republica helvetica

La legislativa furmavan ils 152 commembers dal Cussegl grond ed ils 76 commembers dal Senat. Ils chantuns eran represchentads en il Cussegl grond tenor lur dumber d’abitants, en il Senat trametteva mintga chantun quatter delegads. La procedura electorala cumplitgada preveseva ch’il mandat dals senaturs duria otg onns e quel dals cussegliers gronds sis onns. Plinavant dueva il Senat vegnir renovà per in quart mintga onn spèr, ed il Cussegl grond per in terz mintga onn pèr. Il Cussegl grond aveva mo il dretg da proposta per leschas e decisiuns; il Senat dastgava mo decider davart quellas. L’iniziativa per la revisiun da la constituziun aveva dentant il Senat da lantschar.

La giudicativa era organisada sin trais livels: Las dretgiras districtualas decidevan en fatgs civils e polizials, las dretgiras chantunalas eran la davosa instanza per fatgs civils e l’emprima instanza per fatgs penals. Il Tribunal suprem era l’instanza da cassaziun per fatgs civils e la davosa instanza per fatgs penals; el furmava era la dretgira administrativa. Ils commembers dal Tribunal suprem vegnivan elegids indirectamain dal pievel, il president ed il procuratur public dal Directori. En las dretgiras dals chantuns e dals districts tschernivan ils statalters ils presidents ed ils procuraturs publics. Il Directori pudeva schliar da tut temp tut las dretgiras malempernaivlas e las occupar provisoricamain da nov.

Il dretg da burgais ed il dretg da votar activ èn vegnids concedids a tut ils burgais sur 20 onns. Tut las differenzas da classa èn vegnidas abolidas. Era las persunas domiciliadas, ils schurnaliers, ils fulasters e las persunas da l’exteriur han obtegnì il dretg da burgais, sch’els avevan abità 20 onns en il medem lieu. Da princip valeva la suveranitad dal pievel. La Republica helvetica era dentant mo ina democrazia represchentativa: votaziuns devi mo sche la constituziun vegniva revedida. A las elecziuns ch’avevan lieu mintg’onn vegniva vuschà indirectamain. Mintgamai 100 burgais elegevan in electur delegà da las reuniuns primaras da mintga chantun. La mesadad dals electurs delegads vegnivan suenter eliminads cun trair la sort. Tschella mesadad elegeva lura ils commembers dals cussegls legislativs da la Republica sco corp electoral dal chantun: mintgamai in commember per chantun en il Tribunal suprem, quatter en il Senat ed otg en il Cussegl grond. Sin livel chantunal decidevan il corp electoral, la dretgira chantunala e la chombra chantunala administrativa.

Repartiziun dals territoris

modifitgar
 
La structura da la Republica helvetica fin ch’il Grischun è s’allià l’avrigl 1799
 
La structura da la Republica helvetica suenter la segunda constituziun helvetica dal 1802

Ils chantuns ch’eran avant praticamain suverans èn vegnids degradads a members puramain administrativs. Per destruir las veglias structuras èn era vegnids stgafids novs cunfins chantunals. Ils anteriurs chantuns alliads Genevra, Mülhausen, il chantun Neuchatel, Bienna, La Neuveville e Moutier-Grandval sco era il Signuradi da Razén na tutgavan betg pli tar la Republica helvetica. L’emprim han ins creà e fixà en la constituziun helvetica 22, pli tard lura 20 chantuns:

  • Argovia (anteriuramain Argovia Bernaisa)
  • Baden (anteriuramain signuradis cumins dal contadi Baden e dal Freiamt)
  • Basilea
  • Bellinzona (anteriuramain signuradis cumins da Blenio, Riviera, Bellinzona e Leventina, regiun suttamessa a l’Uri)
  • Berna
  • Friburg (cun las anteriuras podestatarias bernaisas Payerne ed Avanches e la chastellania cumina da Murten)
  • Fricktal (anteriur territori da l’Austria al sid dal Rain; a partir dal 1802)
  • Léman (anteriuramain Vad Bernais)
  • Linth (Glaruna, anteriuras signuradis cumins d’Uznach, Gaster, Sargans, Gams, il protecturat Rapperswil, il Toggenburg Sura sco era Sax e Werdenberg)
  • Lugano (anteriuras signuradis cumins da Lugano, Mendrisio e Locarno)
  • Lucerna
  • Oberland (anteriura Part Sura Bernaisa)
  • Rezia (anteriura regiun da las Trais Lias; ellas fan part da la Republica a partir dals 21 d’avrigl 1799)
  • Säntis (anteriura republica da la Champagna Songagliaisa, Toggenburg Sut, Appenzell e Signuradi da la Val dal Rain)
  • Schaffusa (cun l’anteriura citad turitgaisa Stein am Rhein)
  • Soloturn
  • Turgovia
  • Waldstätten (Uri, Sviz, Sutsilvania e Zug)
  • Vallais (anteriur territori allià a la republica da las set ‹Zenden› dal Vallais)
  • Turitg

Projects da refurma da la Helvetica

modifitgar
 
Munaida da 16 francs da la Republica helvetica, gravada l’onn 1800 a Berna

Gia la primavaira dal 1798 han las autoritads da la Republica helvetica instradà ina retscha da refurmas cun las qualas i duevan vegnir cuntanschids ils princips e las libertads da la revoluziun. Fitg activs èn stads ils ministers Philipp Albert Stapfer ed Albrecht Rengger. Pervi da mancanzas finanzialas e pervi da las midadas politicas cuntinuantas èn blers projects restads pendids gia il cumenzament u ch’els han existì mo sco lescha sin palpiri. Qua ina survista dals projects da refurma:

  • Restabilir la libertad persunala dals burgais: A partir dals 28 da matg 1798 è vegnida remplazzada la titulaziun ‹signur› cun ‹burgais›. Ils stadis feudals, l’imposiziun da taglia speziala per ils gidieus e la tortura èn vegnids abolids.
  • Secularisaziun: La primavaira da l’onn 1798 èn tut ils bains claustrals vegnids transfurmads en proprietad statala e l’aboliziun da las claustras è vegnida iniziada cun il scumond da retschaiver novizs. Cun il recess da la Dieta imperiala dal 1803 ha la Republica era schlià tut ils dretgs feudals e tut las giurisdicziuns che vegnivan recepidas da prinzis, claustras, uvestgieus e.u.v. ordaifer il pajais.
  • Restabilir la libertad economica, da mastergn e da commerzi: L’atun da l’onn 1798 è il sforz da mastergnanza e d’incorporaziun vegnì abolì e la libertad da mastergn è vegnida introducida. Era l’industria dueva pudair sa sviluppar libramain.
  • Stgaffir prestaziuns da servetsch publicas: L’entschatta da l’onn 1799 ha la posta helvetica publica cumenzà sia lavur. I valevan taxas postalas unitaras en l’entir pajais. Ils 19 da mars 1799 èn ils fatgs da munaida vegnids transfurmads en proprietad statala: il franc svizzer è vegnì introducì per 10 bazs respectivamain per 100 raps sco munaida unitara. La nova munaida ha dentant procurà per anc in pli grond virivari da munaidas. Perquai che la regenza na vuleva betg edir daners da palpiri – malgrà stretgas monetaras cronicas – na ha il franc svizzer betg pudì sa far valair.
  • Remplazzar la dieschma: Cun lescha dals 10 da november 1798 èn vegnidas ordinadas da nov las dieschmas purilas. La dieschma pitschna per fritgs, legums e.u.v. è vegnida stritgada senza cumpensaziun. La dieschma gronda per vin, fain, granezza e.u.v. ha stuì vegnir remplazzada dal stadi cun in’indemnisaziun. La Republica dueva indemnisar tut ils crediturs, quai vul dir tut las persunas cun il dretg da retrair dieschmas, cun il 15upel da la media da la summa da las dieschmas annualas. Ils tschains da funs e da terren che vegnivan retratgs avant la revoluziun en furma da natiralias, duevan vegnir remplazzads dals purs cun ina summa che muntava il 15upel, las prestaziuns finanzialas cun ina summa che muntava il 20upel. Pervi da mancanza da daners n’èn questas refurmas dentant betg vegnidas realisadas ed annulladas gia ils 15 da settember 1800. Quai ha grittentà la populaziun rurala pertutgada. En numerus lieus ha ella assaglì ils chastels da las podestatarias per destruir ils archivs ed uschia la basa per retrair las dieschmas (mira survart).
  • Stgaffir scolas publicas: La stad da l’onn 1798 è vegnì elegì en mintga chantun in cussegl d’educaziun d’otg commembers che dueva manar la scola dal chantun independentamain da la Baselgia. Per mintga district è vegnì elegì in inspectur da scola. Plinavant era previs d’introducir in sistem da scola da plirs livels, da fundar scolas industrialas ed in’universitad naziunala sco era da cuntanscher in’obligaziun generala d’ir a scola.
  • La refurma dal dretg fascheva gia part da la constituziun helvetica. L’inegualitad giuridica ch’aveva durà tschientaners è vegnida abolida, la sclavaria scumandada ed igl è vegnì stgaffì in dretg da burgais unitar. Medemamain è l’imposiziun da taglia speziala per ils gidieus vegnida abolida; ils gidieus n’han dentant betg obtegnì il dretg da burgais. Era las dunnas n’èn betg vegnidas tractadas tuttina sco ils umens. Il pli grond project da la refurma dal dretg èn dentant stadas la codificaziun e l’unificaziun dal dretg civil e dal dretg penal. Entant che la cumpilaziun d’in cudesch civil ha fatg naufragi (cun excepziun da pitschens success), è vegnì mess en vigur ils 4 da matg 1799 in nov cudesch da dretg penal, il Helvetisches Peinliches Gesetzbuch.

Persunalitads impurtantas da la Republica helvetica

modifitgar

Commembers dal Directori (a partir da l’avrigl 1798 fin ils 7 da schaner 1800)

modifitgar
  • David Ludwig Bay (republican); dals 18-4 fin ils 8-6-1798, dals 3-1 fin ils 22-6-1799; president dals 6-3 fin ils 26-4-1799
  • Frédéric-César de la Harpe (patriot/unitarist); dals 29-6-1798 fin ils 7-1-1800; president dal 1. fin ils 31-8-1798, dal 1-10 fin ils 21-11-1798 e dals 24-1 fin ils 4-9-1799
  • Johann Lukas Legrand (republican); dal 1798 fin ils 25-1-1799; president dals 22-4 fin ils 31-5-1798
  • Urs Viktor Oberlin (unitarist); dals 18-4-1798 fin ils 7-1-1800; president dal 1-6 1798 e dals 22-11-1798 e dals 12-1-1799
  • Peter Ochs, (patriot/unitarist); a partir dal zercladur 1798 fin ils 25-6-1799; president dal 1-9 fin ils 30-9-1798, dals 27-4 fin ils 23-6-1799
  • Alphons Pfyffer (republican); ils 18-4 fin ils 18-6-1798
  • Philipp Secrétan (unitarist); – 7-1-1800
  • Johann Rudolf Dolder (federalist); dal 1799 fin ils 7-1-1800; president dals 18-11-1799 fin ils 7-1-1800
  • François Pierre Savary (federalist); dal 1799 fin ils 7-1-1800; president dals 5-9 fin ils 17-11-1799
  • Pierre-Maurice Glayre (unitarist); dals 18-4 fin ils 9-5-1799; president dals 2-7 fin ils 31-7-1798, dals 13-1 fin ils 5-3-1799

Commembers da la Cumissiun executiva provisorica (dals 7 da schaner fin ils 8 d’avust 1800)

modifitgar

Commembers dal prim Cussegl d’execuziun (dals 8 d’avust 1800 fin ils 28 d’october 1801)

modifitgar

Commembers dal segund Cussegl d’execuziun (dals 5-7-1802 fin ils 5-3-1803)

modifitgar

Landamma da la Republica helvetica a partir dals 21 da november 1801

modifitgar

Commembers dal Cussegl pitschen (dals 21-11-1801 fin ils 5-3-1803)

modifitgar

Ministers da l’emprima Republica helvetica

modifitgar

Secretaris da stadi da la segunda Republica helvetica

modifitgar

Bandiera

modifitgar

Sco la Republica franzosa ha er la Republica helvetica elegì sco nova bandiera naziunala ina tricolora. Quella è vegnida introducida uffizialmain ils 13 da favrer 1799 ed aveva strivlas traversalas en las colurs verd/cotschen/mellen. En la strivla cotschna era scrit il num Republique Helvétique. Ins duvrava era variantas cun ulteriuras inscripziuns.

Chapitala

modifitgar

En la constituziun helvetica era la citad da Lucerna previsa sco chapitala. Cunquai che la Republica è vegnida constituida l’avrigl 1798 ad Aarau e ch’ils cussegls èn sa radunads pir ils 9 d’october 1798 a Lucerna, vegn savens numnà Aarau sco chapitala. Suenter il culp da stadi dal schaner 1800 e suenter che la constituziun da Malmaison è vegnida introducida ils 29 da matg 1802 è Berna stà la sedia da la Dieta e da la Regenza enfin la fin da la Republica helvetica.

Annotaziuns

modifitgar
  1. ↑ Per il text cumplet da la constituziun da Malmaison guarda Kölz, Quellenbuch zur neueren schweizerischen Verfassungsgeschichte, p. 152ss.
  2. ↑ Kölz, Neuere Schweizerische Verfassungsgeschichte, p. 138ss.

Litteratura

modifitgar
  • Amtliche Sammlung der Acten aus der Zeit der Helvetischen Republik (1798–1803): im Anschluss an die Sammlung der ältern eidg. Abschiede. Edì sin ordinaziun da las autoritads federalas; redigì da Johannes Strickler. Stämpfli, Berna 1886–1966.
  • Holger Böning: Der Traum von Freiheit und Gleichheit: Helvetische Revolution und Republik (1798–1803). Orell Füssli, Turitg 2001. ISBN 3-280-02808-6
  • Thomas Hildebrand / Albert Tanner (ed.): Im Zeichen der Revolution. Der Weg zum Schweizerischen Bundesstaat 1798–1848. Chronos, Turitg 1997. ISBN 3-905312-43-3
  • Alfred Kölz: Neuere Schweizerische Verfassungsgeschichte. Ihre Grundlinien vom Ende der Alten Eidgenossenschaft bis 1848. Stämpfli, Berna 1992. ISBN 3-7272-9380-2
  • Alfred Kölz (ed.): Quellenbuch zur neueren schweizerischen Verfassungsgeschichte, Bd. 1. Vom Ende der Alten Eidgenossenschaft bis 1848. Stämpfli, Berna 1992.
  • Historisch-Biographisches Lexikon der Schweiz. Tom 4. Neuchatel 1927, pp. 142–178.
  • Wilhelm Oechsli: Geschichte der Schweiz im Neunzehnten Jahrhundert. Tom 1: Die Schweiz unter französischem Protektorat 1798–1813. (Staatengeschichte der neuesten Zeit, tom 29). S. Hirzel, Leipzig 1903.
  • Michele Luminati: Die Helvetische Republik im Urteil der schweizerischen Geschichtsschreibung. Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte 5 (1983), carnet 3/4, pp. 163–175.

Colliaziuns

modifitgar
 
Commons
 Commons: Republica helvetica – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio


Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Republica_helvetica&oldid=164621"