Resposta a la dumonda: Tge è l'illuminissem?

Resposta a la dumonda: Tge è l’illuminissem? (‹Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?›) è in essai dal filosof Immanuel Kant da l’onn 1784. Il tractat filosofic-politic è cumparì en il numer da december da la ‹Berlinische Monatsschrift› e furma la resposta da Kant sin la dumonda dal preditgant Johann Friedrich Zöllner ‹Was ist Aufklärung?› che quel aveva formulà in onn avant en la medema revista. En ses tractat furnescha Kant la definiziun classica da l’illuminissem che vegn adina puspè citada fin il di dad oz.

Immanuel Kant – gravura dal 1791

Introducziun

En il numer da december da la revista ‹Berlinische Monatsschrift› da l’onn 1783 aveva il preditgant da Berlin Johann Friedrich Zöllner publitgà in artitgel cun il titel ‹Ist es rathsam, das Ehebündniß nicht ferner durch die Religion zu sanciren?› En ina nota-pe aveva el tschentà la dumonda provocanta «Tge è l’illuminissem?» Cun quella vuleva el render attent al fatg ch’i na dettia anc nagina definiziun precisa da quest moviment, e quai cumbain che quel existiva gia dapi decennis.

La dumonda dal preditgant protestant da Berlin, zuppada en ina nota-pe, era da sia vart da chapir sco replica sin in’autra contribuziun ch’era cumparida il settember 1783 en la ‹Berlinische Monatsschrift›. A moda anonima – segnà cun «E. v. K.» – aveva il coeditur da la revista Johann Erich Biester publitgà là sut il titel ‹Vorschlag, die Geistlichen nicht mehr bei Vollziehung der Ehen zu bemühen› ponderaziuns che vegnivan resentidas sco ereticas.

Cun il text da Biester, la replica da Zöllner e la dumonda «Tge è l’illuminissem?» che quel ha plazzà en las annotaziuns da ses text, è vegnida lantschada l’uschenumnada debatta da l’illuminissem che dueva avair grondas consequenzas ed esser fitg fritgaivla per l’istorgia da la filosofia (surtut en la Prussia). Il settember 1784 ha il filosof Moses Mendelssohn publitgà sco resposta sin la dumonda da Zöllner ina replica sut il titel ‹Ueber die Frage: was heißt aufklären?› E dus mais pli tard èn lura cumparidas las ponderaziuns da Kant sut il titel ‹Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?› En in’annotaziun che Kant ha agiuntà pli tard a la fin da ses text renda el attent ch’el n’haja betg gì enconuschientscha da l’artitgel da Moses Mendelssohn en quel mument ch’el haja scrit il ses.

Cuntegn dal tractat

Definiziun

L’enconuschenta definiziun da l’illuminissem al cumenzament dal tractat

Kant cumenza sias ponderaziuns directamain cun ina definiziun. Tenor el è l’illuminissem la «sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà». En las proximas duas frasas vegn explitgada la terminologia, da la quala el fa diever en sia definiziun. Il ‹stadi minoren› (u ‹minorennitad›) saja «l’inabilitad da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter». Questa minorennitad è tenor el chaschunada sezza sch’ella na deriva betg da la mancanza d’intelletg, mabain da la mancanza da curaschi da far diever da quel senza vegnir manà d’insatgi auter. Sinaquai preschenta Kant la parola che mussa tenor el sin tge via che l’illuminissem possia progredir: ‹Sapere aude!›, quai che vul dir tant sco ‹Hajas il curaschi da savair!› e ch’el circumscriva cun ils pleds: «Hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg!» Pli tard furnescha Kant en in auter lieu era anc la definiziun pli simpla: «La maxima da pensar da tut temp sez è l’illuminissem.»

Ils motivs per la minorennitad dal singul uman

En il proxim alinea declera Kant, pertge ch’ina gronda part dals umans resta l’entira vita minorenna, cumbain ch’els èn daditg creschids e fissan abels da pensar sezs. Il motiv ch’el inditgescha è «marschadetgna e mancanza da curaschi». I saja cumadaivel d’esser minoren – la «lavur stentusa» da pensar sa laschia numnadamain tgunschamain adossar ad auters: tgi ch’haja in medi na dovria betg s’acquistar la savida necessaria per far sez ina diagnosa e tgi ch’haja in spiritual na dovria betg sez s’occupar da sia conscienza.

Perquai che la gronda part dals umans fetschia diever da questa pussaivladad – e tranter els «l’entira bella schlattaina» – possian auters s’imponer tgunschamain sco «avugads» da quests umans. E quests avugads procurian ch’il pass en la maiorennitad na saja per quests umans «minorens» betg mo stentus, mabain vegnia er resentì sco privlus. Kant cumpareglia qua ils umans «minorens» a moda drastica «cun animals da chasa» ch’ins haja «fatg vegnir tgutgs». Ins als tegnia – sco ils pops – en charrets da chaminar ed als rendia trasor attents als privels ch’als smanatschassan, sch’els empruvassan d’agir autonomamain. En consequenza saja il pass or da la minorennitad difficil per mintga singul uman – per l’ina perquai che quella è «quasi daventada disa», per l’autra perquai ch’ils umans èn en il fratemp per gronda part propi inabels da far diever da l’agen intelletg, damai ch’ins n’als ha mai laschà far l’emprova ed als ha intimidà da far quai.

Il dretg da far diever publicamain da sia raschun

Sinaquai tracta Kant l’illuminissem dal singul en cumparaziun cun la publicitad en general. Pervi da las relaziuns descrittas survart haja il singul uman be pussaivladads restrenschidas d’illuminar sasez. Pli tgunsch pussaivel saja ch’in entir «public» s’illumineschia, pia cuntrari al singul individi l’entira societad d’in stadi u grondas parts da quella. Pertge che tranter il grond dumber dals burgais minorens vegnian adina a sa chattar «intgins che pensan sezs». Sco cundiziun preliminara pretenda Kant libertad. Sut questa premissa al para l’illuminissem da la publicitad «bunamain inevitabel». Da vulair chatschar tras quel tras ina revoluziun refusa Kant però. Ina revoluziun na vegnia mai a pussibilitar «ina vaira refurma dal pensar». El pledescha pia per refurma enstagl da revoluziun.

La libertad che Kant pretenda sco premissa necessaria per tut illuminissem definescha el sco dretg «da far tras a tras diever a moda publica da sia raschun». Il diever public da la raschun saja per exempel quel ch’insatgi fetschia sco scienzià avant la publicitad da ses lecturs. En confrunt cun quel saja da considerar il «diever privat» da la raschun. Quai saja quel ch’insatgi fetschia sco titular d’in uffizi public, per exempel in spiritual, in uffizier u in funcziunari. Il diever public da la raschun cumpiglia pia la libertad da s’exprimer libramain a bucca ed en scrit e quel – uschia Kant – «sto esser permess da tut temp». Il diever privat percunter possia (e stoppia per part) «esser limità fitg ferm». Ma quai n’impedeschia insumma betg l’illuminissem. Per explitgar quai alleghescha Kant il suandant exempel: Sch’in uffizier retschaivia da ses superiurs en servetsch da guerra in cumond, na possia el betg raschunar en servetsch davart l’opportunitad e la nizzaivladad da quest cumond, mabain stoppia obedir. Percunter n’al possian ins betg scumandar, da scriver pli tard davart ils sbagls che sajan succedids durant il servetsch da guerra e da suttametter quels al giudicament da ses public – vul dir als lecturs.

Titulars d’in uffizi, ma er singuls burgais, èn pia obligads d’obedir en quai che pertutga lur uffizi resp. lur obligaziuns burgaisas (p.ex. areguard il pajar contribuziuns) per pudair garantir la segirtad dal stadi e da sias instituziuns. Tras quai ch’els pon però far diever publicamain da lur raschun en posiziun da scienziads, sa porscha la pussaivladad da manar ina discussiun publica davart las relaziuns entaifer il stadi. Sin questa via po il monarc vegnì intimà d’avair chapientscha per ils giavischs che vegnan exprimids e da midar las relaziuns. En questa moda sa laschan instradar tenor Kant las refurmas necessarias.

«Il tschientaner da Friedrich»

Friedrich il Grond

La dumonda «Vivain nus uss en in’epoca illuminada?» respunda Kant bain a moda negativa. Ma ins vivia ussa – surtut grazia a l’exempel da Friedrich II, il retg prussian da quel temp che vala sco exponent da l’absolutissem sclerì – en in «temp da l’illuminissem».

A la fin argumentescha Kant daco ch’el haja mess en ses tractat l’accent surtut sin dumondas che concernan la religiun. Da tut las minorennitads saja quai «la pli nuschaivla e la pli disfamanta da tuttas». Ma, uschia è el persvas, in monarc che lubeschia sin quest champ da far emprims pass vers l’illuminissem vegnia cun il temp er a laschar suandar auters: «(...) el vesa en ch’i saja schizunt nunprivlus da lubir a ses subdits en dumondas da legislaziun da far diever a moda publica da lur atgna raschun e da preschentar publicamain al mund lur patratgs areguard ina meglra furma da quella, schizunt cun crititgar avertamain l’existenta.»

Citats

«L’illuminissem è la sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà. Il stadi minoren è l’inabilitad da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Chaschunada sezza è questa minorennitad sch’ella na deriva betg da mancanza d’intelletg, mabain da resolutezza e da curaschi da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Sapere aude! Hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg! è pia la parola da l’illuminissem.»

***

«In public po be arrivar plaunsieu a l’illuminissem. Tras ina revoluziun po forsa bain vegnir cuntanschida la fin da despotissem persunal e da suppressiun orientada al gudogn u a la pussanza, ma mai ina vaira refurma dal pensar; il cuntrari vegnan novs pregiudizis – gist tuttina sco ils vegls – a servir a la gronda massa ignoranta sco ideal.»

***

«In contract che vegniss serrà per tegnair davent da l’umanitad per adina tut ulteriur illuminissem fiss dal tuttafatg nulla e nunvalaivel, schizunt sch’el vegniss confermà da la pli auta pussanza, tras dietas imperialas e stipulaziuns da pasch las pli solennas. Nagina epoca na po s’alliar e sa cumplottar en tala moda ch’i daventass impussibel a la proxima da schlargiar sias enconuschientschas (e surtut uschè impurtantas), da las purifitgar d’errurs ed insumma da cuntinuar sin la via da l’illuminissem. Quai fiss in crim cunter la natira umana, da la quala la destinaziun originara è gist d’avanzar sin la via dal progress; uschia ch’ils descendents èn legitimads dal tuttafatg da sbittar tals conclus sco nunautorisads e fraudulents.»

***

«La prova areguard tut quai che po vegnir imponì ad in pievel en furma da lescha è, schebain il pievel sez s’adossass ina tala lescha.»

***

«Per sai po in uman bain suspender per in tschert temp l’illuminissem areguard quai ch’el ha il duair da savair; ma desister dad el, saja per sia persuna u – anc mender – per ils descendents, vuless dir da violar ils sontgs dretgs da l’umanitad e d’als ignorar.»

***

«Ils umans sa lavuran da sez in pau a la giada or da la groppadad, sch’ins be emprova betg d’als tegnair intenziunadamain lien.»

***

«In pli aut grad da libertad burgaisa fa l’impressiun d’esser d’avantatg a la libertad dal spiert dal pievel, ma tschenta en vardad a quella barrieras insuperablas; in grad da libertad pli bass stgaffescha percunter al spiert spazi da sa derasar tenor tut ses pudair. Cura che la natira ha alura zuglià or da questa dira paletscha il scherm, per il qual ella ha il pli grond quità, numnadamain la vocaziun ed inclinaziun da pensar libramain; sche s’effectuescha quella in pau a la giada enavos sin il pensar dal pievel (ed al fa vegnir tras quai adina pli madir da far diever da la libertad d’agir) e la finala schizunt sin ils princips da la regenza, la quala realisescha ch’igl è avantagius per ella sezza da tractar l’uman, il qual è uss dapli ch’ina maschina, confurm a sia dignitad.»

Litteratura

• Immanuel Kant: Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? En: Berlinische Monatsschrift, 1784, carnet 12, p. 481–494.
• Ehrhard Bahr (ed.): Was ist Aufklärung? Thesen und Definitionen. Kant, Erhard, Hamann, Herder, Lessing, Mendelssohn, Riem, Schiller, Wieland. ISBN 3-15-009714-2.
• Otfried Höffe: Immanuel Kant. 6. ediziun surlavurada. Verlag C.H. Beck, Minca 2004.
• Immanuel Kant: Was ist Aufklärung? Ausgewählte kleine Schriften. En: Horst D. Brandt (ed.): Philosophische Bibliothek (tom 512). Hamburg 1999, ISBN 3-7873-1357-5.

Wikisource

Legia il text cumplain da(d) Resposta a la dumonda: Tge è l'illuminissem? sin Wikisource, la biblioteca libra