Rets

Ils Rets èn stads in pievel u ina gruppa da pievels da l’antica che viveva en il territori da las Alps Centralas, tenor l’imaginaziun tradiziunala ca. tranter il Lago Maggiore, Como, Verona, la part inferiura da la Val da l’En ed il Lai da Constanza.

Charta vers 14 a.C. cun pievels ‹retics› en la provinza Raetia ed en l’Italia vischinanta

La denominaziun ‹Rets› va enavos sin la furma Ῥαιτοί (Rhaitoí) resp. Raeti che cumpara dapi il segund tschientaner a.C. en las funtaunas grecas e romanas. En quellas hai per part num ch’i sa tractia tar ils Rets dad Etruscs che sajan vegnids stgatschads tras l’invasiun celtica en la Planira dal Po (vers 400 a.C.) en las Alps e sajan daventads là ‹selvadis›. Quai vala oz sco pauc probabel; da l’autra vart ha la perscrutaziun pli nova pudì confermar ina tscherta parentella linguistica tranter tscherts abitants da las Alps da l’antica ed ils Etruscs.

En l’emprim tschientaner a.C. èn ils Rets vegnids incorporads en l’Imperi roman e romanisads en il decurs dal domini roman. La provinza romana Raetia han ils Romans numnà suenter els, cumbain che betg tut ils abitants da quella eran vegnids numnads oriundamain Raeti resp. Rhaitoí e cumbain che stirpas ‹reticas› (tenor in u l’auter autur) situadas en la part meridiunala da las Alps n’avevan betg vivì en questa provinza, mabain en la regiun da la provinza pli veglia Gallia cisalpina, nua che quels eran vegnids attribuids sut Augustus a las Regiones dal territori da tschep roman en l’Italia e munids cun il dretg da burgais roman.

La noziun ‹Rets› è stada suttaposta ad imaginaziuns che varieschan ina da l’autra, uschia ch’i fiss magari inditgà da discurrer da «Rets en il senn da...». Ord vista archeologica e linguistica vegnan els identifitgads oz cun la cultura da Fritzens-Sanzeno resp. cun ils abitants dal Tirol, Trentino, da la Venezia dal Vest e d’ina part da l’Engiadina Bassa.

Il pli impurtant en furma concisa

Busta da Tiberius

Probablamain èn ils Rets arrivads enturn l’onn 800 a.C. en la part orientala dal territori alpin. A maun d’exchavaziuns san ins ch’els cultivavan ers ed allevavan muvel. Intgins istoriografs romans caracterisavan ils Rets sco fitg guerrescs – ina descripziun ch’era probablamain er influenzada politicamain.

L’onn 107 a.C. han ils Romans empruvà per l’emprima giada da s’avanzar en il territori retic, quai ch’als n’è però betg reussì pervi da la regiun maltransibla.

L’onn 15 a.C. èn ils Rets vegnids suttamess da Tiberius e Drusus, ils figliasters dad Augustus), ed han pers lur autonomia. Da qua davent han ils Rets appartegnì a l’Imperi roman; ils Romans han stgaffì la provinza Rezia (Raetia) ch’era bler pli vasta ch’il territori retic supponì.

Ils Rets vegnan descrits da plirs auturs grecs e romans, uschia da Strabon, Plinius e Pompeius Trogus.

Da funtaunas romanas e grecas èsi enconuschent ch’ils Rets avevan contact cun ils Vindelichers, ils Helvets ed er cun ils Boiens. Lur territori duai avair tanschì en il sid fin a Verona e Como. Uschia cumprendeva il territori retic oriund la regiun dal Tirol (ozendi il Trentino, Tirol dal Sid, Tirol dal Nord, Tirol da l’Ost), ina part orientala da l’Engiadina Bassa sco er la Val Müstair. Quel territori correspundeva pli u main a quel da la cultura Fritzens-Sanzeno dal temp da fier tempriv che vegn considerada oz en general sco cultura retica.

Damai che ni ils Grecs ni ils Romans na s’interessavan durant l’antica spezialmain per ils Rets, san ins oz fitg pauc dad els. Intginas menziuns sa refereschan ad activitads guerrilas, a la derivanza supponida e lur relaziuns da parentella ed a lur bun vin.

La cultura retica ha gì sia culminaziun, cur che la pussanza dals Etruscs vischinants è sa sminuida. Gia ils scripturs romans Titus Livius, Pompejus Trogus e Plinius sminavan ch’ils Rets sajan parents cun ils Etruscs, quai pervi da la vischinanza geografica ed il diever da la medema scrittira. La derivanza dal Rets e da la lingua retica resta però dispitaivla.

Scripziun tudestga

Per tudestg èn usitadas las scripziuns ‹Räter› e ‹Rätien›, per part però tuttavia er anc ‹Rhäter› e ‹Rhätien›. Tar questas ultimas furmas sa tracti da derivaziuns da la furma greca Ῥαιτοί (Rhaitoí) ch’è stada en diever dapi il segund tschientaner a.C., pia da la transcripziun usitada dal tschep dal pled grec (cun spiritus asper). En scrittiras romanas stat a l’entschatta Raeti e.a., pli tard però er – sa referind a la scripziun greca – Rhaeti.

Istorgia da la noziun

Las suandantas constataziuns resumeschan detagls che vegnan preschentads pli tard en l’artitgel:

1. Ils fatgs che vegnan descrits en las funtaunas anticas na correspundan savens betg in cun l’auter e na laschan betg enconuscher precis nua che ‹Rets› (Raeti resp. Rhatoí) vivevan e quant enavant che tratgs cuminaivels linguistics resp. culturals tranter las singulas stirpas giustifitgeschan da subsummar quellas sut la noziun collectiva ‹Rets›.
2. Dapi il segund tschientaner muntava Raeti er simplamain ‹abitant da la provinza Raetia›, senza resguard a la provegnientscha da tals abitants.
3. En la part da las Alps situada tranter il nord dal Lago Maggiore ed il vest da Venezia èn vegnidas a la glisch intginas tschient inscripziuns, da las qualas ils segns correspundan per gronda part als bustabs da l’alfabet etrusc. Sa basond sin indicaziuns anticas e surtut sin l’idea d’ina parentella tranter Rets ed Etruscs a basa da la vischinanza da questas inscripziuns a la lingua etrusca, han ins considerà en il 19avel e fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner ils abitants da las regiuns respectivas sco Etruscs «daventads selvadis» resp. «alpins».
4. En il 20avel tschientaner ha l’archeologia mussà ch’igl existivan tranter las singulas regiuns differenzas culturalas vaira grondas. En pli han analisas detagliadas da las inscripziuns mussà a la fin differenzas linguisticas fitg cleras, uschia che la perscrutaziun actuala considerescha be pli la cultura e lingua dals abitants dal temp da fier tardiv en il Tirol, il Trentino e l’Engiadina Bassa ed en in senn in pau pli vast dals abitants en il conturn da las Alps Vicentinas sco ‹retic›. Be per quest territori ha pudì vegnir cumprovada ina stretga parentella tranter la lingua retica e la lingua etrusca, da las qualas l’appartegnientscha a la famiglia da linguas indogermana è intscherta. Quests resultats da la perscrutaziun pli novs cuntradin a l’idea da pli baud tenor la quala ils ‹Rets› duain er avair vivì en il Tessin, la Val dal Rain Alpin e las Alps Bergamascas.

Funtaunas anticas

Indizis sparpagliads temprivs

Manuscrit medieval da la Geografia da Strabon

Las pli veglias indicaziuns davart ils ‹Rets› èn las suandantas:

• Cato il Vegl (234–149 a.C.) lauda en ses ‹libri ad M. Filium› il vin retic (resp. l’iva retica; quai tenor ina frasa ch’è vegnida dada vinavant tras Maurus Servius Honoratius a la fin dal quart tschientaner; Vergil, II, 95).
• Polybios (ca. 200–120 a.C.) menziunescha tenor la geografia da Strabon (7 a.C. cun agiuntas posteriuras) tranter quatter traversadas da las Alps in pass che maina tras «territori retic» (διά Ῥαιτῶν).

Auters auturs èn perina ch’il vin retic delizius creschiva en la regiun da Verona (Valpolicella). Strabon inditgescha ch’ils Rets vivian daspera er en la regiun da Como. L’oppidum celtic Como han ils Romans conquistà l’onn 196 a.C. (renovaziun dal domini en la Planira dal Po); l’onn 89 a.C. duain ils Rets avair destruì la colonia, la quala ils Romans han sinaquai reconstruì e colonisà da fund ensi (sut Gnaeus Pompeius Strabo). Da quel temp han ils Romans pia gì emprims contacts cun ils Rets – per lung da la lingia Como-Verona.

Sut Caesar han ins extendì l’Imperi roman en il nordvest da las Alps, l’administratur L. Munatius Plancus ha victorisà l’onn 44 a.C. Rets en la regiun dal Lai da Constanza. Da Rets en il territori dal Lai da Constanza, surtut en la Val dal Rain Alpin, forsa er en il nord dal Lai da Constanza, fan er menziun istoriografs e geografs da pli tard.

Derivanza etrusca apparenta

Pompeius Trogus (in contemporan dad Augustus e Livius, enconuschent tras las scrittiras dad Iunianus Iustinus) e suenter el Plinius il Vegl (Naturalis Historia, terminà 77 a.C.) colporteschan ch’ils Rets sajan descendents dad Etruscs che sajan fugids dals Celts or da la Planira dal Po sut in tschert Raetus («duce Raeto»). Sumegliantamain descriva Livius († vers 17 s.C.) la colonisaziun etrusca da la Planira e concluda: «Er ils pievels da las Alps han indubitablamain il medem origin, surtut ils Rets, als quals la cuntrada sezza ha però surdà sia natira selvadia ed als quals n’è restà da tut lur ierta nagut auter ch’il tun da la lingua, ed er quel betg a moda intacta.»

Livius pretenda uschia medemamain ch’ils Rets derivian dals Etruscs, senza però entrar en ils detagls. Persuenter s’exprima el sco sulet davart la lingua dals Rets. Livius è probablamain naschì e mort a Padua, nua ch’èn vegnidas a la glisch inscripziuns reticas. Tut tenor ha el anc sez pudì cumparegliar il tun dal retic e da l’etrusc, ubain che quai vegniva raquintà da generaziuns pli veglias en sia patria.

Ils Romans conquistan la part centrala da las Alps

La provinza romana Raetia (mellen) sin ina charta istorica

En connex cun las conquistas da las Alps dal temp dad Augustus (regent sulet en l’Imperi roman da 27 a.C. fin sia mort 14 s.C.) vegnan recepidas en las funtaunas singulas stirpas che vivevan en las Alps a la fin da l’emprim tschientaner a.C. Areguard ils Rets èn las indicaziuns respectivas però diffusas e cuntradictoricas.

Sco ch’i para han ins l’emprim conquistà ina part da la Val da l’Adisch, inclus Trent. 16 a.C. abatta Publius Silius Nerva Camuns (Valcamonica) e Vennioi, ils quals tscherts auturs considereschan sco Rets (cf. sutvart). 15 a.C. avanza Drusus, il figliaster dad Augustus, en la Val da l’Adisch. Pervi d’ulteriurs assagls dals Rets en territoris vischins fa el il medem onn ensemen cun ses frar Tiberius ina campagna militara, en rom da la quala vegnan conquistads l’ulteriura part da la Val da l’Adisch, la Val d’Isarco, la Val da l’En (alpin), la Val dal Rain Alpin, intgins territoris en la regiun dal Lai da Constanza e probablamain er divers territoris en la regiun prealpina settentriunala. Sco ch’i para han ins fundà il medem onn ils puncts da sustegn Cambodunum (Kempten) ed Augusta Vindelicorum (Augsburg).

Ils pievels alpins ch’ils Romans han suttamess ils onns 16/15 a.C. èn enumerads vi dal monument Tropaeum Alpium en vischinanza da Nizza ed – a moda pli cumpletta – en furma da la copia correspundenta che Plinius ha agiuntà a sia descripziun da singuls pievels e lieus. La campagna militara en las Alps da l’onn 15 a.C. vegn descritta tar Cassius Dio ed en furma lirica en ils chants 4 e 14 dal quart cudeschs da las Carmina da Horaz. Las emprovas da localisar ils singuls pievels che vivevan da quel temp en l’artg alpin sa basan per gronda part sin questas infurmaziuns, en pli sin las ovras geograficas da Strabon e da Claudius Ptolomeus e sin singulas inscripziuns latinas localas sco la Tabula Clesiana en la Val da Non.

Pievels vischins

Las funtaunas grecas e romanas che resguardan la campagna militara en las Alps l’onn 15 a.C. lubeschan en in tschert senn da localisar ils Rets a moda indirecta, numnadamain uschè lunsch sco che quellas inditgeschan ils pievels vischins. I dat en egl che quests ultims vegnan designads tras e tras sco Celts. Ils pievels vischins vegnan er numnads sco unfrendas da las expediziuns da sblundregiada proverbialas dals Rets.

Pervi da la cunfinaziun numnada vers sid (Como e Verona) èn sulettamain da trair en consideraziun ils vischins en il vest, ost e nord. Vers vest vegnan numnads sco vischins ils Helvets che vivevan en la planira. Vers ost existiva en l’emprim tschientaner a.C. il reginavel celtic Noricum, cun il qual l’Imperi roman era collià a moda contractuala ed amicabla. Sco vischins en las regiuns prealpinas settentriunalas vegnan anc menziunads ils Boiens.

En connex cun la campagna militara da 15 a.C. vegn surtut fatg menziunà la gruppa da pievels dals Vindelichers ch’era fin qua apparentamain nunenconuschenta. Er els duain esser stads Celts. Tuttina sco ils Rets hajan els fatg expediziuns da sblundregiada e vivì en las Alps en vischinanza dal reginavel Noricum ed al Lai da Constanza. Strabon fa menziun da stirpas vindelicas che vivevan en la regiun da Bregenz (Brigants) ed en l’Allgäu; ulteriurs numna (forsa) il Tropaeum Alpium (Plinius).

La finala fan ils chants da battaglia da Horaz e la geografia da Claudius Ptolomeus allusiun a Rets ch’han forsa vivì en il nord da las Alps e dal Lai da Constanza (en vischinanza dals Vindelichers) fin al Danubi. Tenor Ptolomeus haja il flum Iller separà là in da l’auter ils Rets (vest) e Vindelichers.

Cumparegliaziun d’indicaziuns anticas e d’enconuschientschas odiernas

Il ‹territori dals Rets›

La tabella che suonda resumescha illustraziuns or da Gleirscher (1991) resp. Metzger/Gleirscher 1992. Las retschas da las tabellas stattan per sis regiuns da las Alps Centralas (numnadas mintgamai en la colonna sanestra) che vegnan differenziadas archeologicamain-culturalmain ils ultims 13 tschientaners a.C. A dretga èn enumeradas intginas stirpas che cumparan dapi la campagna militara en las Alps en las funtaunas e che vegnan almain attribuidas savens a las regiuns respectivas. Per part enumereschan cellas da la colonna a sanestra singulas vals, a las qualas ins po attribuir tenor lur successiun singulas stirpas da la colonna a dretga (intgins nums da valladas alpinas derivan da la denominaziun dals abitants da lez temp, la sumeglientscha dals nums è vaira evidenta).

Uschè lunsch ch’i sa tracta da stirpas che vegnan numnadas dals Romans u Grecs Rets, èn relevantas las gruppas da culturas enumeradas en la colonna amez («a partir da 400 a.C.»).

Regiun	Gruppa da cultura fin 600 a.C.	Gruppa da cultura a partir da 400 a.C.	Alfabet da	Abitant en il prim tschientaner a.C.
Intschess alpin dal Lago Maggiore, Bergaglia(?)	Cultura da Golasecca alpina	Leponts	Lugano	Leponts, Bergalais(?)
Intschess dal Rain alpin, Vorarlberg	Gruppa da la vallada dal Rain alpin	Gruppa da la vallada dal Rain alpin	Lugano	Calucons, Suanets; Vennons
Da la Val dal Sarca e la part superiura dal Lai da Garda sur la Val Trompia, la Valcamonica e la Vuclina fin en l’Engiadin’Ota	Gruppa da la Valcamonica	Gruppa da la Valcamonica	Sondrio, «retic dal vest»	Vennons? Stons, Benacens, Trumpilins, Camuns
Val da l’En dal Tirol dal Nord	Gruppa da la Val da l’En	Cultura da Fritzens-Sanzeno	Bulsaun-Sanzeno	Breuns, Genauns
Tirol dal Sid e Trentino en il nord da Rovereto (Val d’Isarc, Val da l’Adisch e Trent, Val di Non, Vnuost), per part Engiadina Bassa; Val Pusteria, Tirol da l’Ost	Cultura da Laugen-Melaun		Bulsaun-Sanzeno	Isarcs
Chiusa di Verona ed Alps Vicentinas (Valpolicella), Valsugana, da là fin al Piave sper Feltre	Gruppa dad Angarano-Garda	Gruppa da Magrè	Magrè	Arusnats, Feltrins (cf. Feltre), Beruens

La segunda colonna (da sanestra) enumerescha culturas archeologicas che sa laschan distinguer en las Alps Centralas en il temp da bronz tardiv e temp da fier tempriv (temp da Hallstatt). Ins pudess sa dumandar sch’i saja bain immigrà vers 1300 a.C. in pievel retic. Pelvaira èn las regiuns dal vest e dal nord stadas pertutgadas a partir da ca. 1300 a.C. d’immigraziuns nà dal vest e dal nord, las qualas han manà a sumeglientschas cun la cultura (celtica) (cultura da santeris cun urnas) da las regiuns prealpinas respectivas. La ‹cultura da Golasecca alpina› en il sidvest stat en connex cun la cultura da Golasecca da la regiun prealpina meridiunala. A moda sumeglianta èn las culturas en il sidost influenzadas da la cultura dad Este veneta.

Ulteriuras immigraziuns na sa laschan strusch pertschaiver. La proxima midada archeologica che dat en egl en las Alps Centralas è il fatg che la fluriziun economica ch’era colliada cun las minieras d’arom va a fin a partir da 1000 a.C., cur ch’il diever dal fier daventa pli e pli frequent en las regiuns cunfinantas. Il fatg ch’il fier è er vegnì en il territori retic adina pli frequent a partir dal 8avel tschientaner n’ha betg manà ad ina ruptura culturala; menziun merita forsa la midada (per motivs betg sclerids) ad abitadis sin culegnas, quai che dat er en egl en autras regiuns alpinas.

A partir dal 6avel tschientaner è la regiun alpina che stat qua en discussiun en tutta cas vegnida influenzada da la fluriziun da la cultura etrusca en la Planira dal Po; medemamain han gì in effect las colonias grecas pervi da lur commerzi transalpin cun l’Europa Centrala. Ad in’ulteriura vieuta ha manà il fatg ch’ils Celts èn penetrads vers 400 a.C. en la Planira dal Po, nua ch’els han destruì las citads etruscas e la Cultura da Golasecca dal sidvest; l’onn 387 a.C. conquistan Gals (Senons sut Brennus?) quasi l’entira Roma. Questas duas vieutas han manà a la cultura sin la quala ils Romans èn fruntads en il nord da Como e Verona.

Nua vivevan tenor funtaunas anticas Rets?

Valpolicella

Il ‹territori dals Rets› en la tabella è vegnì elegì uschia che quais tut ils pievels e stirpas numnads (u parts da quels) cumparan en tut las parts dal territori enumeradas en ina u l’autra funtauna antica sco Rets. Da l’autra vart datti savens er funtaunas che cuntradin, ubain ch’ellas cuntradin schizunt a sasezzas. Uschia inditgescha Strabon en Geografia IV, 6, 6 apparentamain che Rets vivian be en la vart settentriunala da las Alps. En IV, 6, 8 è el però da tut autra opiniun.

1. Leponts (Tessin e.a.): Rets tenor Strabon IV, 6, 8; nagins Rets tenor Strabon IV, 6, 6; tenor Plinius (III, 133–135 resp. Cato) Tauriscs resp. en tutta cas Celts (quai che correspunda er meglier a la perscrutaziun actuala), pia medemamain betg Rets.
2. Val dal Rain alpina: ‹Da princip› vivan tenor Strabon (IV, 6, 8) en la regiun da las funtaunas dal Rain Rets, ma forsa auters pievels che quels numnads qua. Plinius attribuescha ils Sarunets (Suanetes tenor il Tropaeum Alpium?) e Vennonienses (Vennons?) als Rets. Tar Strabon percunter n’èn ils Vennons betg Rets (IV, 6, 6) resp. schizunt Vindelichers (IV, 6, 8).
3. Gruppa da Valcamonica:
   • (‹Pro:›) Las expectoraziuns da Strabon (IV, 6, 8) ch’il territori da colonisaziun alpin dals Rets s’extendia fin en vischinanza da Como resp. Verona enserra atgnamain il territori da la Gruppa da la Valcamonica. Concret designescha els ils Camuns dal Valcamonica sez sco Rets.
   • (‹Contra:›) Er quai stat en in tschert senn en cuntradicziun cun la numnada passascha sut IV, 6, 6, nua che Rets duain viver be en regiuns settentriunalas e nua ch’ils Stons (Val dal Sarca) vegnan designads sco agen pievel. Plinius (III, 133s.) attribuescha ils Camuns, Trumpilins (Val Trompia) ed ils Stons sco «Euganes» – entant ch’el numna daspera tuttavia er Rets, cf. sutvart. Sumegliantamain rapporta Cassius Dio l’emprim curtamain d’ina campagna militara cunter ils Camuns (16 a.C.), senza menziunar ils Rets, ils quals el preschenta pir pli tard en connex cun la campagna militara da l’onn 15 a.C. – e quai a moda vaira detagliada.
4. Val da l’En dal Tirol dal Nord: Ils Breuns vivevan forsa en la regiun dal Brenner e pudessan avair dà indirectamain il num a quel – els èn cumprovads anc en il temp medieval tempriv (il num odiern dal Brenner è pir cumprovà intgins tschientaners pli tard).
   • (‹Contra:›) Sin ils Breuns e Genauns è Drusus fruntà en la (segunda) campagna militara en las Alps 15 a.C., tenor Horaz – Carmina, IV, 14 (8–13) – il qual als designescha apparentamain sco Vindelichers; cf. er Horaz en IV, 4 (17s.), nua ch’el discurra sulettamain da guerras da Drusus cunter ils Vindelichers. Tenor Strabon (IV, 6, 8) eran ils Breuns e Genauns Illirs.
   • (‹Pro:›) Per considerar quels sco Rets sa lascha allegar sulettamain il fatg che Cassius Dio numna sco motiv per la campagna militara «invasiuns da rapina dals Rets». Insumma discurra el en sia descripziun be da Rets e na menziunescha nagins Vindelichers.
   • (‹Contra:›) En rom da la medema campagna èsi però vegnì tar ils cumbats tranter Tiberius ed ils Vindelichers; sin quests ultims èn ils Romans apparentamain fruntads «surprendentamain» durant lur campagna cunter ils «Rets» (almain tenor Horaz).
5. Regiun da l’anteriura cultura da Laugen-Melaun (Tirol dal Sid e da l’Ost, Trentino):
   • Tridentum (Trient) vegn bain er mess en connex cun Celts, era però tenor Plinius retic. Tenor Cassius Dio vivevan Rets «en il conturn da las Alps Tridentinas, las qualas cunfineschan cun l’Italia». Cun quai po esser manegià surtut Tridentum, ma forsa er ils Anauns da la Val di Non e da la Val di Sole.
   • Ils Sevats da la Val Pusteria ed ils Laiancs dal Tirol da l’Ost tutgan geograficamain tar il Noricum ed èn (tenor quest criteri) celtics; il medem pudess eventualmain valair per ils Isarcs da la Val d’Isarc. Er ils Venosts dal Vnuost considerescha Richard Heuberger sco celtics, betg retics.
6. Territori da Magrè – Alps Vicentinas e conturns: L’indicaziun da Strabons ch’il territori da colonisaziun dals Rets s’extendia fin en vischinanza da Verona, lascha almain supponer che la Valpolicella era abitada da Rets. Tenor Cassius Dio vivevan Rets «en il conturn da las Alps Tridentinas, las qualas cunfineschan cun l’Italia», pia almain la Val da l’Adisch sper il Lai da Garda e la Valsugana. Plinius numna Feltre (Feltrini) retic, Verona retic ed «euganais» (tras e tras ‹pro›).

Rets en il Tirol ed en il Grischun? La tradiziun

Areguard las indicaziuns fatgas qua survart en connex cun ils Rets en il Tirol dal Nord, dal Sid e da l’Ost dat en egl che Richard Heuberger snega categoricamain che Rets hajan vivì tenor las funtaunas anticas en il Tirol. Quai stat er en connex cun l’idea (che na vegn betg be fatga valair dad el) che la sutdivisiun da la provinza Raetia en l’antica tardiva en Raetia prima e Raetia secunda haja surtut resguardà, en tge part che vivevan oriundamain Rets e nua oriundamain Vindelichers – e che quest cunfin correspundia pli u main al cunfin odiern tranter la Svizra (Grischun) ed il Tirol. Las funtaunas sezzas cuntegnan però be fitg paucas infurmaziuns che gidassan a respunder las dumondas che sa dattan en quest connex, p.ex. er davart il decurs precis dal cunfin tranter la Raetia prima e la Raetia secunda.

A l’idea da Heuberger correspunda en in tschert senn il fatg ch’igl exista oz be pli en il Grischun ina tradiziun areguard l’atgna derivanza dals Rets. Questa tradiziun na sa basa però betg necessariamain sin funtaunas anticas u fatgs istorics. En tutta cas è ina tala tradiziun vegnida tgirada en spezial en il conturn da la Raetia prima e silsuenter da la Currezia. En il temp medieval tempriv vegniva l’expressiun Raeti duvrada per abitants da questa regiun – independentamain d’ina eventuala etnia dals Rets en l’emprim tschientaner a.C.

Inscripziuns en il ‹territori dals Rets› ed la(s) lingua(s) dals ‹Rets›

Scrittira venetica, retica orientala e retica occidentala

En il ‹territori dals Rets› (ed er en ils territoris planivs vischinants) han ins chattà pliras tschient inscripziuns en l’uschenumnà «alfabet nordetrusc» (Theodor Mommsen). Questa denominaziun stat probablamain en connex cun l’idea da Mommsen (che vala oz sco antiquada) che la lingua dals Rets – ch’el localisescha en il Grischun ed en il Tirol – saja stada etrusca (u in «dialect etrusc»). Ils bustabs sumeglian quels dals alfabets dals Etruscs e dals Venets, ils quals derivan da lur vart da la scrittira greca occidentala. Las inscripziuns sa chattan surtut vi da grips u duns votivs sper sanctuaris e lieus d’unfrendas sin il fieu, en pli sin stelas da fossa. Correspundentamain èn quellas fitg curtas – quai che vala dal reminent er per las inscripziuns etruscas –, uschia ch’ellas relatan be fitg pauc davart la lingua. Il pli savens sa lascha enconuscher la furmaziun da nums da persunas (patronims). En quest reguard han tut las inscripziun sumeglientschas cun l’etrusc; il linguist Ernst Risch renda però attent che talas caracteristicas pon vegnir, en cas da proxima vischinanza geografica, sur ils cunfins da linguas da famiglia or.

Ins differenziescha entaifer il ‹territori dals Rets› quatter tips d’‹alfabets nordetruscs›:

• L’alfabet da Lugano cumpara en il territori lepontic ed en in lieu da chat en la Val dal Rain Alpin. La lingua da las inscripziuns sa mussa però sco parentada cun il celtic (ed oramai indoeuropeica). En il fratemp èn vegnidas a la glisch inscripziuns dal 6avel tschientaner a.C. che cumprovan ch’ina lingua lepontica, ch’era parentada cun il celtic, era gia en diever en las Alps Leponticas avant l’invasiun celtica en la Planira dal Po vers 400 a.C.
• L’alfabet da Sondrio è tipic per las inscripziuns en l’intschess da la gruppa da la Valcamonica. La lingua n’è betg parentada cun il celtic; pervi da differenzas memia grondas visavi ils alfabets da Bozen-Sanzeno e Magrè na vegn quel però er betg pli considerà sco ‹retic› (Aldo Luigi Prosdocimi, Alberto Mancini). Ernst Risch discurra be pli d’«inscripziuns reticas occidentalas», las qualas fetschian areguard l’alfabet, la lingua e las petroglifas en la Valcamonica «ina tut autra impressiun che las reticas»; la lingua pudess esser indoeuropeica.
• Be ils alfabets da Bozen-Sanzeno (cultura da Fritzens-Sanzeno) e da Magrè valan oz anc sco reticas. Ina collavuraziun tranter Helmut Rix e Stefan Schumacher, da la quala èn vegnids publitgads resultats dapi il 1998, mussa che quels represchentan ina lingua communabla, betg indoeuropeica, la quala era parentada stretgamain cun l’etrusc, ma n’era betg sez etrusca. Quai correspunda pli u main a la formulaziun da Livius (cf. survart), tenor la quala la derivanza apparentamain etrusca dals Rets duaja, malgrà las differenzas, anc esser stada d’udir vi dal «tun» da lur lingua. Sco lingua retica designesch’ins oz quella dals alfabets da Bozen-Sanzeno e da Magrè.

Inscripziuns en l’alfabet da Magrè èn er vegnidas chattadas en la part occidentala da la planira veneta, per exempel sper Padua. Quai correspunda a l’indicaziun da Plinius, tenor la quala er Verona e forsa ina citad Berua/Beria sper Vicenza sajan reticas. Per cumparegliar las linguas sin las qualas las inscripziuns sa basan cun l’etrusc è gia d’interess che quest’ultima lingua na dispona da nagins occlusivs sonors b, d, g e da nagin o (pia mo quatter vocals, cf. la cumparegliaziun da l’etrusc cun la lingua lemnica). Bustabs per b, d, g mancan er en ils alfabets dal ‹territori dals Rets› (ma er en la lingua veneta). En quel senn pon tut las linguas da las part centrala dal territori alpin avair tunà per Romans sco Livius «dir», «mit», «criv» sco l’etrusc (Mommsen). La mancanza da l’o cumpara sper l’etrusc però be en ils alfabets da Bozen-Sanzeno e da Magrè. Quests ultims dus cuntegnan da l’autra vart anc mintgamai in segn senza model etrusc u venetic per suns che n’eran apparentamain betg en diever tar ils vischins en il sid.

Da l’analisa da las inscripziuns è pia resultà in puntg da vista dals ‹Rets› che sa differenziescha da las indicaziuns anticas. Questas ultimas valan oz sco memia ‹superfizialas›. Ellas exagereschan per uschè dir las sumeglientschas da la lingua cun l’etrusc. En il cas da la lingua lepontica han ins survesì la stretga relaziun cun il celtic.

Facit, ulteriura parentella linguistica

Ord vista linguistica ed archeologica vegnan ils Rets oz identifitgads sco abitants dal temp da fier tardiv en il Tirol, il Trentino e la part occidentala dal Veneto, ord vista archeologica cun la cultura da Fritzens-Sanzeno e la Gruppa da Magrè. Quest ultim vegn da sia vart confermà tras ils resultats da la linguistica. Ina clera congruenza tranter las indicaziuns anticas e las enconuschientschas odiernas areguard ils ‹Rets› exista be per la regiun da las Alps Vicentinas.

La parentella tranter la lingua retica e la lingua etrusca ha manà al postulat d’ina famiglia betg indoeuropeica da «linguas tirsenicas», a la quala duai avair appartegnì sper las duas linguas numnadas er la lingua lemnica. La lingua da partenza tirsenica, da la quala paran d’esser sa sviluppadas las trais linguas numnadas, cumprovadas en inscripziuns, pudess avair existì vers 1000 a.C.

Origin dals Rets e da lur num

Este (Veneto), nua ch’è vegnì a la glisch in sanctuari da la dieua Reitia

Ch’ils Raeti derivian sut in manader Raetus dals Etruscs (cf. survart: Plinius, Trogus), n’explitgescha sco ditga etiologica betg a moda seriusa lur num e sco ditga d’origin strusch lur origin.

Areguard l’origin dals Etruscs ha la vischinanza linguistica (che vegniva pli baud be supponida) nutrì la speculaziun cuntraria, numnadamain che quels sajan sa derasads oriundamain davent da la Planira dal Po vers sid e ch’ils Etruscs sajan forsa plitost da considerar sco ‹Rets civilisads› ch’ils ultims sco ‹Etruscs daventads selvadis›.

Medemamain en connex cun ils Etruscs datti tschertas sumeglientschas tranter ‹Raeti› e l’autodenominaziun (endonim) ‹Rasenna› dals Etruscs. Da resguardar è però che ‹Rhaitoí/Raeti› vegn considerà sco exonim. Meglra parita fa il patratg dad Oswald Menghin ch’ils Rets hajan furmà ina cuminanza da cult che venerava la dieua da la fritgaivladad Reitia, atgnamain venetica (cumprovada ad Este).

Cultura

Uschè lunsch ch’ils Rets vegnan identifitgads cun la cultura da Fritzens-Sanzeno saja renvià areguard ils aspects culturals dals Rets a quella. Daspera han ils Rets en il stretg senn dal pled enconuschì tratgs communabels cun Rets ‹apparents› ed auters pievels vischins alpins sco ils Norics e Vindelichers. Archeologicamain sa mussa ch’els sa nutrivan surtut da l’agricultura. Restanzas d’ossa derivan be darar dal tschierv e dal portg selvadi (chatscha), mabain per gronda part da bov, nursa, chaura, portg dumesti, daspera er da chaun e chaval (animals da chasa). Tenor Strabon martgadavan ils abitants da las Alps t.a. cun ivettas, rascha, tieulas, tschaira, mel e chaschiel.

Ils Rets ed il rumantsch

Dals Rets vegn pretendì ch’els sajan ils antenats dal pievel rumantsch. Ma quai constat be per part. Las vals dal Grischun Central e dal Grischun dal Nord odiern eran populadas da pievels celtics. Rets abitavan be en l’Engiadina Bassa. Il center dals Rets sa chattava en la regiun odierna dal Trentino/Tirol dal Sid.

Litteratura

• Stefan Schumacher: Sprachliche Gemeinsamkeiten zwischen Rätisch und Etruskisch. En: Der Schlern 72, carnet 2, p. 90-114 (Bulsaun 1998).
• Stefan Schumacher: Die rätischen Inschriften. Geschichte und heutiger Stand der Forschung. 2. ed., (Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft, tom 79). Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck, Innsbruck 2004, ISBN 3-85124-155-X [restampa da l’ediziun dal 1992].
• Ingrid R. Metzger, Paul Gleirscher (red.): Die Räter. Aus Anlass der vom Rätischen Museum Chur erarbeiteten gleichnamigen Wanderausstellung. Athesia, Bulsaun 1992, ISBN 88-7014-646-4.
• Paul Gleirscher: Die Räter. Museum retic, Cuira 1991.

Colliaziuns

• Jano Felice Pajarola: Raeti Incogniti. Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft der Räterforschung
• Die Entstehung der Provinz Rätien