Romantica

La romantica è in’epoca istoric-culturala ch’ha durà da la fin dal 18avel tschientaner fin viaden en il 19avel tschientaner e ch’è s’exprimida surtut sin ils champs da l’art figurativ, da la litteratura e da la musica. Entaifer la litteratura da la romantica (ca. 1795–1848) differenziesch ins – surtut en Germania – tranter la romantica tempriva u romantica pli veglia (fin il 1804), la romantica pli giuvna (fin il 1815) e la romantica tardiva (fin il 1848). En la pictura ha la romantica tardiva durà fin la fin dal 19avel tschientaner, en la musica fin l’entschatta dal 20avel tschientaner (Gustav Mahler, Richard Strauss). Quest artitgel da survista sa deditgescha surtut als tratgs generals da l’epoca ed approfundescha aspects da la litteratura cun dar in sguard spezial a la romantica tudestga.

Caspar David Friedrich: ‹Der Wanderer über dem Nebelmeer› (1818)

Istorgia dal term ‹romantica›

Friedrich Schlegel (1790), il fundatur da la romantica tempriva da Jena

Etimologia

Etimologicamain deriva il term da lingua romana e sa referiva a texts ch’eran scrits en la lingua dal pievel dals pajais romans. Quels stevan en cuntrast cun ils texts scrits en la lingua latina ch’eran usitads uschiglio. Da lingua romana è sa sviluppà en il franzos il term ‹roman› (sco gener litterar). ‹Romantic› signifitgava pia a l’entschatta ‹sco en in roman›. En quest senn è la noziun er vegnida duvrada a l’entschatta da Friedrich Schlegel, il qual ha marcà il diever modern dal pled.

Il maletg da sasez dals romantichers

‹Romantica› signifitgava en il senn da Friedrich Schlegel da volver il dies a l’antica ed als models classics. Quai vul dir ch’ils auturs che vegnan subsummads sut la noziun ‹romantica› emprovan da scuvrir e d’avrir a sasezs lur temas or da l’atgna cultura ed istorgia e betg sa referind a las furmas classicas. Or da la perspectiva istorica explitgescha quai er la predilecziun d’ina moda da scriver fragmentara dal temp da la romantica. Da s’orientar pli ferm vers l’atgna cultura ha a medem temp muntà da sa deditgar pli intensivamain al mund da las ditgas e raquints mitics dal temp medieval.

Per l’istorgia da la poetica e da l’estetica è d’impurtanza la nova chapientscha da la productivitad da l’artist, la quala surtut Novalis e Friedrich Schlegel han sviluppà. Novalis ha transferì l’idea da la productivitad dal spiert da la filosofia da Kant e da Fichte sin il champ da l’estetica e scriva: «Nus savain be insatge che nus essan buns d’exprimer, vul dir da far. Pli finì e multifar che nus essan buns da producir insatge, e meglier che nus savain quai...» En quest senn definescha Novalis er curt e bun il term ‹art›: «Art – l’abilitad da producir insatge a moda decidida e libra (...).» Quai munta la naschientscha d’ina nova estetica dal producir che remplazza quella da l’imitar. «Tenor Novalis èsi ‹be il spiert› che ‹poetisescha› ils objects. L’artist sez, betg la natira producescha quai che vegn resentì sco bel.»

Ils represchentants da la classica che s’orientava a l’antica èn per part sa sentids attatgads massivamain en las periodicas dals romantichers. Da lur vart han els giuditgà il romantic sco fantastic u er sco malsaun – quest ultim però en emprima lingia cun reguard a la romantica franzosa. En general ston ils terms ‹classica› e ‹romantica› er vegnids chapids sco attribuziuns posteriuras: Ils represchentants da la classica n’han betg resguardà sasezs sco ‹classichers›, sa sentivan però obligads ad ideals respectivamain idealisaziuns classicas. Medemamain han ils romantichers vis en la ‹poesia romantica› ina finamira che na vegnia betg exnum realisada d’els sezs.

Il term ‹romantic› en il diever odiern

En il diever linguistic general designeschan ils terms ‹romantica› e ‹romantic› oz per ordinari in stadi sentimental, magari er collià cun brama. Tipicas èn cumbinaziuns da pleds sco ‹muments romantics› u ‹ina cuntrada romantica›. Per ‹in’affera romantica› è er vegnì en diever il term ‹romanza› che designava oriundamain il gener litterar romanza. Er en quest pled sa manifestescha la transfurmaziun da l’idea romantica da l’epoca istorica en il mund dad oz.

Svilup

Origins

L’industrialisaziun ha manà a grondas midadas socialas, il nov mund da maschinas ad urbarisaziun e fugia da la champagna – il mund da pli baud, cun il qual vegniva colliada ina tscherta privadientscha (sugerida), sa chattava ord vista dals romantichers en plaina dissoluziun. Suenter las Decisiuns da Karlsbad (1819) e pervi da lur orientaziun plitost individualistica èn ils romantichers mitschads en lur mund dal Biedermeier, segnà da melanconia e d’in ambient fantastic, irreal e simpel; a moda escapistica è ina gronda part dad els sa retratga da la vita sociala u è sa deditgada ad in’idilla da citad pitschna.

La romantica sa lascha deducir da duas direcziun litteraras ch’eran popularas da quel temp:

William Blake: ‹Songs of Innocence and Experience› (1794)

L’emprim sto vegnir rendì attent a sias ragischs englaisas. In impurtant pass ha furmà qua la scuverta da la cuntrada pittoresca, sco che l’ha accentuà Joseph Addison en ses famus essai ‹Imagination› ch’è cumparì en la revista ‹Spectator›. Da las premissas da la romantica ha fatg part la poesia da notg e da fossas dals Englais a partir dal 1740 ed er il gothic revival. Questa rescuverta da la gotica e dal temp medieval è l’emprim sa manifestada en l’orticultura, pli tard er en la litteratura. Ina figura centrala furma en quest connex Horace Walpole. Il 1747 ha el cumenzà a transfurmar sia residenza da champagna a la Temsa en ina claustra-chastè neogotica ed ha scrit il 1764 il roman da snuizis ‹The Castle of Otranto›. Tant en l’Engalterra sco er en Germania eran ils romans da snuizis ordvart en moda durant la segunda mesadad dal 18avel tschientaner. Quels s’orientavan al temp passà e stimulavan la fantasia; lur motivs centrals eran savens spierts, chavaliers e chastels striunads e mez scrudads.

Da l’autra vart sto vegnir resguardà il moviment litterar dal Sturm und Drang, il qual è vegnì purtà vers la fin dal 18avel tschientaner da blers litterats dal territori da lingua tudestga. Entant che romans da snuizi vegnan plitost attribuids a la litteratura triviala, eran las ovras dal Sturm und Drang – represchentadas tranter auter tras il roman da brevs ‹Die Leiden des jungen Werther› da Johann Wolfgang Goethe e dal drama ‹Die Räuber› da Friedrich Schiller – situadas sin in pli aut nivel litterar. Impurtantas persunalitads da la romantica tudestga tempriva, che vegn surtut situada a Jena, han furmà Schlegel, Novalis e Ludwig Tieck.

In impuls decisiv è sortì dal cudesch da Friedrich Schleiermacher ‹Über die Religion. Reden an die Gebildeten unter ihren Verächtern› ch’ha dà als romantichers novs impuls religius. Friedrich Schlegel ha scrit il 1798: «Il giavisch revoluziunar da realisar il reginavel da Dieu (...) stat al cumenzament da l’istorgia moderna.» Questa frasa iniziescha ina nova estetica d’orientaziun religiusa ch’ha influenzà dapi la romantica betg mo la litteratura, mabain er la pictura – per exempel en furma da l’art dals Nazarens – e l’estetica musicala en il stil da Richard Wagner.

Ils temas fundamentals da la romantica èn il sentiment, la passiun, l’individualitad e l’atgna experientscha sco er l’olma, surtut quella turmentada. La romantica è sa furmada sco reacziun sin il monopol da la filosofia da l’illuminissem orientada vers la raschun e sin la severitad dal classicissem inspirà da l’antica. En il center stattan sentiments sco brama e misteri. Sco cuntraposiziun al raziunalissem ed optimissem da l’illuminissem orientà vers l’avegnir vegn recurrì a l’individual e numinus. Quests segns distinctivs èn caracteristics per l’art romantic e per la tenuta envers la vita correspundenta.

Derasaziun

La fin dal 18avel tschientaner, suenter in’èra relativamain paschaivla ch’aveva schlià blers conflicts cun meds diplomatics, han las consequenzas da la Revoluziun franzosa surtratg l’Europa cun guerras. Uss eran dumandads eroxs – sco Napoleun en Frantscha, admiral Nelson en l’Engalterra, general Kutusow en Russia u il feldmarschal general Blüchen en la Prussia –, e giavischs romantics han incità la fantasia. Sco ulteriur factur è da numnar la furmaziun generala dals burgais ch’era s’augmentada e che preparava la via per l’art e la litteratura. Il svilup economic dal temp avant e suenter ils embrugls da guerra ha manà a dapli bainstanza e pussibilità als burgais da cumprar cudeschs, instruments da musica e da frequentar il teater e la sala da concert.

Sco reacziun sin quest svilup e sin quest’emancipaziun è l’aristocrazia sa serrada envers las novas furmas e tendenzas socialas. I dat en egl ch’ins na chatta en il 19avel tschientaner strusch pli aristocrats tranter ils scripturs e filosofs, entant che quels avevan dominà questa domena en il 18avel tschientaner.

Meds stilistics e segns distinctivs

‹Frühlingsnacht› or dal ‹Liederkreis› da Robert Schumann (1842)

Psica

Il subconscient da la psica umana vegn vivì e represchentà. A quel vegn fatg allusiun tar ils lecturs, auditurs e contempladers cun agid da divers meds stilistics. I sa sviluppan ovras che collian differentas spartas d’art, sco per exempel la sonorisaziun da poesias da Heinrich Heine tras Robert Schumann u la colliaziun da litteratura e musica tar Gustav Mahler e Richard Wagner.

Maschaida dals geners

Ni la furma ni il cuntegn èn determinads. I vegnan maschadads chanzuns, raquints, paraulas e poesias e colliads poesia, scienza e filosofia.

Poesia universala progressiva

Sco teoreticher e criticher litterar ha Friedrich Schlegel furmà entaifer la romantica il term da la ‹poesia universala progressiva› (Fragment d’Athenaeum nr. 116). En la litteratura na duevan betg pli valair – sco dal temp da la classica – tscherts schemas determinads per la creaziun d’ina ovra litterara; il cuntrari vegniva l’artist resguardà sco scheni liber ed independent. La poetica tenor reglas e la pretensiun aristotelica ch’il spazi, il temp e l’acziun hajan da furmar in’unitad daventan adina main impurtantas; il roman è daventà la plazza da gieu individuala da l’autur. Tenor Schlegel era la finamira da represchentar a moda colliada la filosofia, la prosa, la poesia, la schenialitad e la critica. Or da questas novas constellaziuns è resultà in caracter fragmentar cun unitads d’acziun nunfinidas. Schlegel vuleva accentuar uschia il process da creaziun da l’ovra ed era da l’avis ch’il stadi nunfinì d’in text suondia l’arbitrariadad e libertad da l’autur.

Ironia romantica

L’autur stat sur si’ovra. Atmosferas, maletgs u istorgias ch’el ha manà natiers, po el destruir d’in mument a l’auter u als transfurmar a moda surumana.

In cas spezial da l’ironia romantica èn autoreferenzas a l’ovra. In exempel è il toc da teater en il qual l’erox sa chatta en ina situaziun desperada, ma è segir da surviver cun l’argumentaziun «Ins na mora betg entamez il tschintgavel act».

Brama

L’object da la brama romantica è l’absolut, en il senn d’in stadi en il qual l’alienaziun è schliada. Rousseau aveva descrit quel pli baud sco ‹stadi natiral› (état naturel), il qual correspunda ad ina chapientscha dal mund e relaziun envers il mund nunreflectada, ‹naiva›. Per l’uman modern è quest stadi però daventà nuncuntanschibel ed er l’art che sa basa sin reflexiun n’è betg bun d’al represchentar a moda adequata. Mintg’emprova d’al vulair tschiffar sto far naufragi. L’ovra d’art romantica, che duaja cuntegnair si’atgna critica, è be buna da satisfar a quest’enconuschientscha cun far ir en nagut sasezza a moda ironica e far resortir l’engion da l’atgna apparientscha. Cun auters pleds: ses object da represchentaziun central è ina brama, da la quala la finamira n’è betg enconuschenta e la quala na sa lascha nunpussaivel tschiffar. Cun quest paradoxon sto l’art pudair viver sch’el vul ademplir si’incumbensa.

Tradiziun e temp medieval

Durant la romantica vegnan edidas per l’emprima giada collecziuns d’uschenumnada poesia populara. Enconuschents exempels da l’intschess tudestg furman las paraulas da Grimm u la rimnada da chanzuns ‹Des Knaben Wunderhorn›. Ma gia curt suenter che quellas èn cumparidas, è vegnida crititgada l’elavuraziun litterara, pia quasi il tractament posteriur dal material popular tras ils editurs. Quels avevan laschà lunsch davos els lur rolla sco cronists, uschia che las collecziuns da texts sa chattan pli datiers da las paraulas d’autur e da la lirica da lur contemporans che quai ch’igl era atgnamain intendì.

Il temp medieval valeva sco ideal ed è vegnì glorifitgà. L’art e l’architectura da quest’epoca vegnan stimads, tgirads e rimnads; las mendas ed ils abus percunter tschessentads. Igl èn schizunt vegnidas fundadas lias da chavaliers tenor l’exempel medieval.

Motivs e simbols da la romantica

La romantica enconuscha divers motivs e simbols caracteristics.

Desideri ed amur

Novalis, purtret dal 1799

Sco simbol central da la romantica vala la Flur blaua (Blaue Blume). En ses roman fragmentar ‹Heinrich von Ofterdingen› dovra Novalis quella sco simbol per la brama, per aspirar l’infinit sco er per la sinergia, vul dir l’uniun da las percepziuns sensitivas e dals nivels d’enconuschientscha spiertala. Ricarda Huch ha scrit pli tard: «La flur blaua è quai che mintgin tschertga senza esser conscient da quai – saja quai Dieu, la perpetnadad u l’amur.»

Il motiv da la brama u dal desideri vegn exprimì tant en la poesia sco er en la musica (p.ex. tar Frédéric Chopin e Robert Schumann) ed en la pictura (p.ex. tar Caspar David Friedrich). Collià cun quel è er il motiv dal viandar u viagiar e la brama da terras estras (p.ex. tar Charles Dickens) e da l’oziusitad (p.ex. en las ovras ‹Aus dem Leben eines Taugenichts› ed ‹Ahnung und Gegenwart› da Joseph von Eichendorff).

Er il motiv da la notg era fitg derasà en la romantica, represchentava el gea fitg bain l’uniun da las impressiuns sensualas che vegniva propagada dals romantichers (cf. p.ex. l’enconuschenta poesia ‹Mondnacht› dad Eichendorff u la poesia ‹Ritt im Mondschein› dad Achim von Arnim, nua ch’il motiv da la notg sa collia cun quel da l’amur).

En il context dals motivs numnads tutga er l’affecziun envers la natira (bain chapì en furma idealisada). Ins cumpareglia per exempel la poesia ‹Nacht und Winter› dad Adelbert von Chamisso, en la quala il jau vesa reflectads ses sentiments en la natira.

Il somber e numinus

Il motiv dal spievel tutga a medem temp tar in ulteriur circul da motivs da l’epoca, numnadamain quel dal somber e numinus. A quest champ è surtut sa deditgà E.T.A. Hoffmann. Ma er las collecziuns da paraulas popularas e ditgas dals frars Grimm èn da situar en quest context (cf. p.ex. Alvetta). E.T.A. Hoffmann ha ultra da quai fatg diever dal motiv dal dubel ch’è medemamain popular da quel temp (cf. ‹Elixiere des Teufels›, 1815).

Lieus d’acziun èn en la romantica savens santeris, ruinas (romantica da snuizis resp. romantica naira) u veglias turs, guauds stgirs, palids, l’intern d’ina muntogna u taunas sco er autras cuntradas natiralas. Quai che vegn represchentà ha savens in caracter magic, surnatiral u fabulus. Tenor il tractat ‹Das Unheimliche› da Sigmund Freud (1919) è tut quai che para somber e sul collià cun ina malsegirezza da giuditgar. Tut tenor sa lascha quest targlinar applitgar sin las figuras en l’ovra poetica u sin il cumportament receptiv dal lectur u auditur en vista als elements en la represchentaziun che fan tema. En il ciclus d’operas ‹Der Ring des Nibelungen› da Richard Wagner chattan quests aspects in’expressiun musicala spezialmain ferma.

Motivs politics: fugia dal mund, naziunalissem e critica sociala

Tipic per ils romantichers era atgnamain da volver il dies als eveniments contemporans, quai che s’exprimiva cun fugir dal mund, sa retrair en il privat e s’orientar vers il passà.

Da l’autra vart èn ils romantichers vegnids influenzads da las tendenzas naziunalisticas ch’èn sa svegliadas a medem temp. Quai ch’ha collià ils dus moviments è stada la veneraziun ed idealisaziun dal temp medieval tudestg e – surtut en la romantica naziunala – la tschertga suenter in’identitad da la cuminanza sociala che vegniva chapida sco naziun.

Entaifer la romantica tudestga ha Heinrich Heine in pau ina posiziun speziala. Quai che s’exprimiva tar auters be a moda vaga è s’accentuà tar el ad ina critica sociala explicita areguard las relaziuns en il territori tudestg, e quai surtut en ‹Deutschland. Ein Wintermärchen›.

Cumparegliaziun tranter classica e romantica

Illustraziun dal 1816 che visualisescha il cuntrast tranter la cuntrada ed architectura (neo-)classica (‹greca›) e romantica (‹gotica›)

La classica

• aspirescha accumpliment, ruaus, in urden solid, clerezza, mesira ed armonia;

• sa stenta per objectivitad, tipisaziun, lescha, raziunalitad, equiliber e tschertga la furma valaivla e serrada;

• differenziescha cleramain tranter lirica, epica e dramatica;

• appellescha a renunzia, autolimitaziun e stataivladad morala;

• refusa il fantastic, embruglià e diffus;

• tschertga l’armonia tranter sentiment e raschun;

• dumonda suenter clers cunfins: i basta da perscrutar quai che sa lascha perscrutar e da laschar ruassar quai che na sa lascha betg perscrutar.

La romantica

• è segnada dal regl suenter l’infinit, passiunà ed agità, stgir; ella vul surpassar tut ils cunfins, e quai senza med e mesira;

• rumpa cun la fixaziun da cunfins classica; ella vul vegnir regida da la fantasia libra e creativa ch’è pli impurtanta che la furma ‹nobla› ed in cuntegn elevà;

• sa stenta d’allontanar ils cunfins tranter raschun e sentiment, tranter scienza e poesia e tranter ils singuls geners poetics; la finamira è ina ‹poesia universala› ch’è a medem temp scienza, religiun e posia, lirica, epos, drama e musica;

• metta a pèr siemi e realitad;

• vul ‹romantisar› tut il mund, appellescha a subjectivitad, individualisaziun, libertad ed independenza e dumonda suenter ina furma poetica averta envers il mund e nunfinida per adina;

• è segnada d’ina predilecziun per il fantastic, miraculus, subconscient e surnatiral.

Scripturs da la romantica en l’Europa e l’America dal Nord

La romantica è sa sviluppada ad in moviment spiertal ch’ha tschiffà tut ils pajais da l’Europa e l’America dal Nord. Ella ha influenzà la filosofia, la poesia ed ils arts, la religiun, la scienza la politica e la societad.

Germania

• August Wilhelm Schlegel 1767–1845

• Novalis 1772–1801

• Friedrich Schlegel 1772–1829

• Ludwig Tieck 1773–1853

• Wilhelm Heinrich Wackenroder 1773–1798

• E.T.A. Hoffmann 1776–1822

• Friedrich de la Motte Fouqué 1777–1843

• Clemens Brentano 1778–1842

• Karoline von Günderrode 1780–1806

• Achim von Arnim 1781–1831

• Adelbert von Chamisso 1781–1838

• Bettina von Arnim 1785–1859

• Ludwig Uhland 1787–1862

• Joseph von Eichendorff 1788–1857

• Friedrich Rückert 1788–1866

• Wilhelm Müller 1794–1827

• Wilhelm Hauff 1802–1827

Engalterra

• James Beattie 1735–1803

• Robert Burns 1759–1796

• William Wordsworth 1770–1850

• Walter Scott 1771–1832

• Samuel Taylor Coleridge 1772–1843

• Robert Southey 1774–1843

• Jane Austen 1775–1817

• George Gordon Noel Byron 1788–1824

• Percy Bysshe Shelley 1792–1822

• John Keats 1795–1821

• Charlotte Brontë 1816–1855, pseudonim: Currer Bell

• Emily Brontë 1818–1848, pseudonim: Ellis Bell

• Anne Brontë 1820–1849, pseudonim: Acton Bell

Stadis Unids da l’America

• James Fenimore Cooper 1789–1851

• Ralph Waldo Emerson 1803–1882

• Nathaniel Hawthorne 1804–1864

• Henry Wadsworth Longfellow 1807–1882

• Edgar Allan Poe 1809–1849

• Henry David Thoreau 1817–1862

• Herman Melville 1819–1891

Frantscha

• Anne Louise Germaine de Staël 1766–1817

• François-René de Chateaubriand 1768–1848

• Charles Nodier 1780–1844

• Alphonse Marie Louis Prat de Lamartine 1790–1869

• Alfred de Vigny 1797–1863

• Victor Hugo 1802–1885

• Gérard de Nerval 1808–1855

• Alfred de Musset 1810–1857

Russia

• Wassili Andrejewitsch Schukowski 1783–1852

• Alexander Sergejewitsch Puschkin 1799–1837

• Nikolai Wassiljewitsch Gogol 1809–1852

• Michail Jurjewitsch Lermontow 1814–1841

Ulteriurs pajais

Italia

• Alessandro Manzoni 1785–1873

• Giacomo Leopardi 1798–1837

Spagna

• José de Espronceda 1808–1842

• Gustavo Adolfo Bécquer 1836–1870

• Rosalía de Castro 1837–1885

Ungaria

• Ferenc Kazinczy 1759–1831

• Sándor Petőfi 1823–1849

Pologna

• Adam Mickiewicz 1798–1855

• Juliusz Słowacki 1809–1849

Tschechia

• Karel Hynek Mácha 1810–1836

Ucraina

• Taras Schewtschenko 1814–1861

Finlanda

• Elias Lönnrot 1802–1884

Svezia

• Esaias Tegnér 1782–1846

Serbia

• Branko Radičević 1824–1853

La romantica tudestga

La romantica tudestga, da la quala l’origin vegn surtut localisà a Jena, ha influenzà a partir da ca. 1800 la litteratura e pli tard er la pictura ed estetica musicala en Germania; per part vegn la romantica tudestga er considerada sco origin d’in moviment ch’è sa derasà en tut l’Europa.

Consideraziuns generalas

Friedrich Schlegel, Ludwig Tieck e Novalis appartegnan a las persunalitads centralas da la romantica tempriva. La fin dal 1797 aveva il term ‹romantica› gia cuntanschì per Schlegel ordvart bleras fassettas. En ina brev a ses frar August Wilhelm scriva el: «Mi’explicaziun dal pled ‹romantic› na ta poss jau betg trametter be uschia – ella cumpiglia numnadamain 125 artgas.» Il 1798, en il famus Fragment d’Athenaeum, chatta el alura la definiziun da la romantica sco «poesia universala progressiva» sco descrit survart. Questa nova estetica è er stada colliada cun ina nova autonomia dals arts, sco che l’ha pretendì Friedrich Schlegel e sco ch’ella è er vegnida formulada en la teoria da musica da von Wackenroder e Tieck.

La fin da l’onn 1797 è Tieck sa scuntrà l’emprima giada cun Schlegel. Ils onns 1799–1800 è el sa trategnì a Jena, nua ch’el ha gì contact cun ils dus frars Schlegel, Novalis, Clemens Brentano, Johann Gottlieb Fichte e Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Per las teorias da Schlegel dueva Tieck furnir ils exempels litterars (e viceversa).

Ils poets da la classica da Weimar e dal Sturm und Drang sco er da l’illuminissem en general avevan dà a sasez l’incumbensa d’educar il pievel tras la litteratura. Ils poets da la romantica percunter han empruvà da guarir il stgarp che gieva tras il mund ed uschia tras mintga individi. Els resguardavan sasezs sco sacerdots-poets che faschevan diever da l’art per quest process da guariziun. Quai s’exprima per exempel en l’enconuschent citad dad Eichendorff: «Die Welt hebt an zu singen / Triffst Du nur das Zauberwort».

Ils romantichers èn sa stentads da tschertgar il mund pers en ovras da ‹l’uffanza da l’umanitad›, pia en paraulas e ditgas, en chanzuns popularas ed en il misticissem dal temp medieval; l’urden social da quel, basà sin ils stans e la fai han els idealisà per lur intents. Cun il medem intent han els er tschertgà impuls en pajais exotics. I suonda ina survista tabellara da las trais fasas da la romantica tudestga:

Romantica tempriva

Ludwig Tieck e sia sora Sophie (1799)

La romantica tempriva, per part er numnada ‹romantica pli veglia›, ha durà dal 1795/98 fin il 1804.

• En questa fasa è vegnì elavurà il fundament teoretic da questa nova tenuta envers la vita e concepziun artistica.
• Da grond’impurtanza è stada la revista ‹Athenaeum› ch’è vegnida edida dals frars Schlegel. Quella tractava aspects filosofics e teoretics dal nov moviment sco er ovras litteraras.
• Ils centers da la romantica tempriva han furmà Jena (l’universitad) e Berlin (ils saluns litterars).

Filosofs

Johann Gottlieb Fichte

Fichte è sa fundà directamain sin Immanuel Kant ed è sa deditgà ad ina teoria da l’enconuschientscha, en la quala il jau stat en il center. Quest jau, vul dir la persunalitad umana creativa, stgaffescha a sasez cun agid da la fantasia creativa il betg jau, vul dir il mund exteriur, dal qual el s’occupa tenor ils princips da la morala. Quest betg jau n’è pia betg insatge ester, mabain ina creaziun dal jau!

Friedrich Wilhelm Joseph Schelling

Schelling suonda a moda critica las expectoraziuns da Fichte areguard la teoria da la scienza. La natira ed il spiert furman in’unitad; ellas èn la revelaziun dal medem princip, da l’‹olma dal mund›. Tut quai che sa chatta en il mund è animà. L’art è la cumposiziun la pli elevada da tut il terrester.

Friedrich Schleiermacher

Savair e crair, scienza ed art, filosofia e religiun furman per ils romantichers in’unitad (cf. il term da la poesia universala). Tenor Schleiermacher sa lascha la religiun definir sco l’uniun tranter il singul e l’infinit.

Teoretichers

August Wilhelm Schlegel

August Wilhelm Schlegel ha tegnì prelecziuns e fatg translaziuns. Ensemen cun sia dunna Caroline (pli tard: Schelling) e Ludwig Tieck ha el tranter auter translatà Shakespeare en tudestg.

Friedrich Schlegel

Tenor Friedrich Schlegel creescha il poet cun agid da la fantasia ovras artisticas (in’abilitad innata che mintga uman posseda s’eleva al ‹scheni›). En medema moda sco ch’il jau stgaffescha in betg jau munta la lavur dal poet da transfurmar il spiert en maletgs poetics: l’emprim act da la fantasia poetica è da crear objects e cuntegns; il segund act è quel da schliar quels en allegorias e maletgs. En quest senn interpretescha il poet da nov il mund. E quai ch’el ha sez creà, po el puspè destruir da tut temp (destrucziun d’ina illusiun ch’è vegnida creada ordavant = l’ironia romantica).

Poets

Ludwig Tieck

• Translaziuns da Shakespeare (ensemen cun August Wilhelm Schlegel).
• Elavuraziun da cudeschs populars tudestgs (en furma d’ina maschaida tut atgna d’elements lirics, epics e dramatics).
• Ha scrit novellas e dramas da paraula ch’èn tipics per la romantica.

Novalis

• Lirica: represchentant d’ina religiusadad intima en il senn da la romantica (Novalis ha pretendì che l’Europa returnia a l’unitad catolica); surtut ‹Hymnen an die Nacht› che furman ina prosa ritmica en la quala l’autur elavura t.a la mort da sia spusa da 15 onns (brama suenter la mort, ‹murir suenter› a l’amanta.
• Roman da svilup fantastic ‹Heinrich von Ofterdingen› (quel valeva dal temp da la romantica sco stgaffider da la chanzun dals Nibelungs); il roman cuntegna la Flur blaua (simbol da la brama) ch’empermetta a Heinrich en il siemi tutta beadadad; siemi e realitad s’uneschan. Il roman resta nunfinì (Novalis, atgnamain Georg Philipp Friedrich von Hardenberg, mora cun 29 onns d’ina malsogna dal lom).

Romantica da Heidelberg

‹Des Knaben Wunderhorn›, vol. III dal 1808

Romantica da Heidelberg è il num per ina gruppaziun d’auturs da la romantica ch’èn intgins onns pli giuvens ch’ils represchentants da la romantica da Jena (datas da naschientscha enturn il 1780; auturs da la romantica da Jena enturn il 1770). Ils represchentants principals furman Achim von Arnim e Clemens Brentano. La romantica da Heidelberg sa basa sin il concept teoretic da la romantica da Jena e sa referescha a moda critica a las ovras litteraras da quella. In num alternativ furma ‹romantica pli giuvna›; strusch pli duvrà vegn percunter il term Hochromantik (‹romantica classica›) ch’è vegnì introducì pir en il 20avel tschientaner (e dal qual igl è per part vegnì fatg maldiever tras il naziunalsocialissem).

Istorgia

Il term ‹Romantica da Heidelberg› deriva dal fatg che plirs auturs che sa laschan attribuir a la romantica èn sa trategnids tranter il 1804 ed il 1809 en la citad universitara da Heidelberg. Achim von Arnim e Clemens Brentano han lavurà là vi da lur ediziun da ‹Des Knaben Wunderhorn› ed han edì la ‹Zeitung für Einsiedler›. A medem temp ha instruì là in temp Joseph Görres, il qual ha scrit durant ses segiurn il tractat ‹Die deutschen Volksbücher› e concepì sia ‹Mythengeschichte der asiatischen Welt›. Sco filolog classic instruiva Friedrich Creuzer, il qual ha publitgà ils medems onns sia lavur davart la mitologia greca. Sco students sa trategnevan ils frars Joseph e Wilhelm von Eichendorff a Heidelberg; quels èn s’associads cun Otto von Loeben, ma n’han tgirà nagin contact cun Arnim e Brentano. Er il liricher da Tübingen Friedrich Hölderlin ha passentà da quel temp blers onns productivs a Heidelberg.

Ultra da quai vegnan attribuids a la romantica da Heidelberg intgins auturs che na sa trategnevan betg directamain en la citad, ma che stevan en stretg contact cun ils scripturs che vivevan là, uschia per exempel ils frars Grimm, Karoline von Günderrode e Bettina von Arnim. Sco collectiv vegn er duvrada per tut las persunas numnadas la noziun ‹Circul da Heidelberg›.

In interess tut spezial han sveglià las numerusas cuntraversas publicisticas cun auturs da generaziuns pli veglias (surtut cun Johann Heinrich Voss) ch’han defendì envers ils auturs romantics la norma dal classicissem.

Programmatica

Sco quai che mussan la rimnada da chanzuns ‹Des Knaben Wunderhorn› ed autras publicaziuns, è ina da las finamiras principalas da la romantica pli giuvna stada quella da rescuvrir la litteratura tudestga pli veglia cun publitgar quella en furma surlavurada. En intginas da lur atgnas ovras han els er sezs empruvà d’imitar la simplicitad dal tun popular. En vardad stattan però schizunt quellas ovras poeticas che paran a l’emprim’egliada las pli popularas en la tradiziun da la poetica da la romantica tempriva e sa mussan tar in’analisa pli profunda sco creaziuns autamain artifizialas. Ils concepts poetologics han sviluppà Arnim e Jacob Grimm en in discurs en furma da brevs che tracta la relaziun tranter la poesia da la natira e la poesia artistica.

La perscrutaziun pli veglia era da l’avis che las stentas a favur da las veglias tradiziuns entaifer la litteratura tudestga hajan fatg sviluppar ina schientscha naziunala spezialmain exprimida. Sco quai che perscrutaziuns pli novas mussan, na sa lascha questa tesa tuttavia betg applitgar sin tut ils romantichers pli giuvens.

Romantica tardiva

Statua dad E.T.A. Hoffmann e ses giat a Bamberg

Entaifer la litteratura designescha la romantica tardiva l’epoca tranter il 1815 ed il 1848 (entant che quella tanscha en la pictura fin la fin dal 19avel ed en la musica fin l’entschatta dal 20avel tschientaner). Centers da la romantica tardiva han furmà Berlin, Vienna, Nürnberg, Karlsberg e Heidelberg.

Auturs e segns caracteristics da l’epoca

Impurtants auturs da la romantica tardiva en Germania èn stads:

• E.T.A. Hoffmann (‹Der Sandmann›; ‹Der goldene Topf›)
• Joseph von Eichendorff (‹Das Marmorbild›)
• Clemens Brentano (‹Gockel und Hinkel›)
• Achim von Arnim (‹Isabella›, ‹Melück Maria Blainville›)
• Ludwig Tieck
• Ottokar Kernstock

Tar ils segns caracteristics da la romantica tardiva tutgan:

• il render visiblas las varts sumbrivaunas da la psica umana,
• l’orientaziun vers la religiun,
• la brama suenter il vegl urden aristocratic e
• la critica severa envers l’illuminissem.

Ils geners preferids da la romantica tardiva èn stads paraulas, romans e novellas.

Influenzas ed effects da la romantica

Pli tard è per part vegnì reproschà a la romantica – e dal reminent er a la classica – d’avair tractà l’art sco in mund parallel isolà dal mund real e munì cun in’aura metafisica u religiusa. Da quai resulta alura il realissem sco cuntramoviment che stat cun omadus pes sin terra.

Malgrà tutta critica ha la romantica influenzà sco moviment spiertal cumplessiv l’istorgia culturala da l’Europa a moda ordvart multifara. Per part è quest’influenza sa manifestada en furma da moviments socials che tanschan fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner e sa lascha cumprovar sin tscherts secturs fin il di dad oz. L’influenza da la romantica sin la societad moderna è tendida e vegn savens giuditgada a moda cuntraversa. Cun raschun remartga Rüdiger Safranski: «Il romantic fa part d’ina cultura viventa, ma politica romantica è privlusa. Per la romantica, la quala furma ina cuntinuaziun da la religiun cun meds estetics, vala il medem sco per la religiun: Ella sto resister a la tentaziun d’aspirar la pussanza politica. ‹La fantasia a la pussanza!› – quai n’è bain tuttina betg stà in’uschè bun’idea.»

Neoromantica e simbolissem

Segnads da la romantica èn er il moviment da la giuventetgna ed il simbolissem ch’èn sa furmads a l’entschatta dal 20avel tschientaner. L’epoca litterara e d’art da quel temp vegn er numnada neoromantica.

Scena da gothic

Ils onns 1980 è sa furmada la scena da musica da gothic che vesa sasezza medemamain en la tradiziun da la romantica, quai che sa manifestescha er en ils texts da las chanzuns.

Litteratura

• M.H. Abrams: Spiegel und Lampe: Romantische Theorie und die Tradition der Kritik. Translatà ed introducì da Lore Iser. Wilhelm Fink Verlag, Minca 1978. ISBN 3770514696.
• Christian Baier: Romantiker. Edition Splitter, Vienna 2006, ISBN 3-901190-99-6.
• Karl Heinz Bohrer: Die Kritik der Romantik. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1989, ISBN 9783518115510.
• Id.: Der romantische Brief. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1989, ISBN 3518115820.
• Ernst Fischer: Ursprung und Wesen der Romantik. Francfurt a.M.: Sendler 1986, ISBN 3-88048-076-1.
• Manfred Frank: Einführung in die frühromantische Ästhetik. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1989, ISBN 3518115634.
• Id.: Kaltes Herz. Unendliche Fahrt. Neue Mythologie. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1989, ISBN 3-518-11456-5.
• Gerald Gillespie, Manfred Engel, Bernard Dieterle (ed.): Romantic Prose Fiction. Amsterdam: John Benjamins 2008 (=  A Comparative History of Literatures in European Languages, XXIII), ISBN 9789027234568.
• Rudolf Haym: (1821–1901): Die romantische Schule, ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Geistes (1870). 2. ed. 1906. Romantische Schule, consultà ils 28 da settember 2013.
• Peter Hacks: Zur Romantik. Hamburg: Konkret Literatur Verlag 2001, ISBN 9783894581985.
• Gerda Heinrich: Geschichtsphilosophische Positionen der deutschen Frühromantik. Kronberg/Ts.: Scriptor 1977.
• Inge Hoffmann-Axthelm: Geisterfamilie. Studien zur Geselligkeit der Frühromantik. Akademische Verlagsgesellschaft, 1973.
• Jürgen Klein: Der Gotische Roman und die Ästhetik des Bösen. WB, Darmstadt 1975.
• Jürgen Klein: Byrons romantischer Nihilismus. Salzburg 1979.
• Jürgen Klein: Anfänge der englischen Romantik 1740–1780. (Heidelberger Vorlesungen.) Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1986.
• Jürgen Klein/Fred Burwick (eds.): The Romantic Imagination: Literature and Art in England and Germany. Rodopi, Amsterdam/Atlanta 1996.
• Jürgen Klein: Schwarze Romantik. Peter Lang, Francfurt a.M./Berna/New York 2005.
• Eckart Kleßmann: Die deutsche Romantik. Cologna: DuMont 1979.
• Detlef Kremer: Romantik, Stuttgart: Metzler 2003.
• Eberhard Roters: Jenseits von Arkadien. Die romantische Landschaft. Cologna: DuMont 1995.
• Rüdiger Safranski: Romantik. Eine deutsche Affäre. Hanser, Minca 2007. ISBN 3-446-20944-1.
• Rüdiger Safranski (ed.): Romantik – was sonst bei dem Sauwetter? Texte der Romantik. Hanser, Minca 2007. ISBN 978-3-446-20886-5.
• Helmut Schanze (ed.): Romantik-Handbuch. Stuttgart: Kröner 1994.
• Carl Schmitt: Politische Romantik. Berlin: Duncker & Humblot 1919, 1925, 1968.
• Hans Steffen (ed.): Die deutsche Romantik. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1989.
• Hermann Timm: Die heilige Revolution. Das religiöse Totalitätskonzept der Frühromantik. Schleiermacher – Novalis – Friedrich Schlegel. Francfurt a.M. 1978.
• Silvio Vietta (ed.): Die literarische Frühromantik. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1983.
• Winfried Wehle/K. Maurer: Romantik – Aufbruch in die Moderne. Romanistisches Kolloquium V, Minca 1991.
• Benno von Wiese: Romantik. Für die Gegenwart ausgewählte Texte. Verlag Carl Ueberreuter, Vienna-Heidelberg ISBN 3-8000-3007-1.
• Harm-Peer Zimmermann: Ästhetik der Aufklärung: Zur Revision der Romantik in volkskundlicher Absicht. Königshausen & Neumann, Würzburg 2001.