Schember
Il schember (Pinus cembra) è ina spezia da planta or da la famiglia Pinaceae. La planta è da chasa en las Alps ed en las Carpatas e po cuntanscher in’autezza da fin 25 meters. Ses chatschs smuttads portan blers puschels cun mintgamai tschintg guglias. Ils sems vegnan numnads cocs-schember u nuschegls-schember. Las plantas pon cuntanscher ina vegliadetgna da fin 1000 onns. Il lain che savura fitg aromatic vegn duvrà per far mobiglias e per entagliar. Las puschas – che vegnan numnadas betschlas u nuschpignas – ed ils sems (nuschegls-schember u cocs-schember) servan a producir aliments e spirituosas.
Num modifitgar
La denominaziun da la spezia ‹cembra› en il num scientific ha Carl von Linné surpiglià dals nums dal linguatg dal mintgadi ch’èn enconuschents en ils territoris da derasaziun (betg germans) da la planta e ch’èn probablamain da provegnientscha preromana: ‹pin cembro› (franzos), ‹cembro›, ‹cirmolo› (talian), ‹dschember›, ‹schiember› (rumantsch), ‹cier›, ‹cirum›, ‹zirm› (ladin dolomitan), ‹cirmul› (furlan), ‹zâmbru› (rumen).[1]
Per tudestg sa numna la planta ‹Zirbelkiefer›, ‹Arbe›, ‹Arve›, ‹Zirbe› u ‹Zirbel›. En Svizra tudestga è surtut derasà il num ‹Arve›, per part er ‹Arbe›; las denominaziuns ‹Zirbe› u ‹Zirm› èn usitadas en l’Austria e Baviera.[2]
Descripziun modifitgar
Habitus modifitgar
Tar il schember sa tracti d’ina planta semperverda che cuntanscha autezzas da fin a 25 meters ed in diameter a l’autezza dal pèz da fin a 1,7 meters. Plantas giuvnas possedan in bist guliv che finescha en ina curuna graschla. La roma tanscha bunamain fin giun plaun. Chatschs giuvens portan in pail sco fieuter, da colur mellen cotschna, il qual sa colurescha suenter l’emprim enviern grisch nair. Surtut plantas che creschan sulettas sviluppan cun ils onns furmas bizarras e disponan fin giudim da roma bratga e ferma. Talas plantas creschan per ordinari a moda torta u disponan da plirs bists, quai ch’è be darar il cas en effectivs serrads.[3]
Ragischs modifitgar
Sin ils terrens da muntogna ch’èn savens pauc profunds e plain glera, è il schember be darar abel da sviluppar ses sistem da ragischs a moda nundisturbada e cumplessiva. Plantas giuvnas furman ina ragisch a pal (ragisch verticala) che sa mantegna be sur curt temp e che vegn bainbaud remplazzada tras ragischs lateralas fitg extendidas. Quellas penetreschan en sfessas e francheschan uschia la planta.
Scorsa modifitgar
La scorsa da plantas veglias è da colur brin grischa e dispona da las sfessas orizontalas ch’èn tipicas per ils tieus. La scorsa interna è colurada brin cotschen. La scorsa glischa da las plantas giuvnas è da colur grischa fin brin grischa. La scorsa da la roma è da colur verd grischa fin grisch clera.
Lain modifitgar
Il lain da cor è l’emprim cotschnent e daventa pli tard brin cotschen; quel ha in’odur fitg aromatica ed è circumdà d’in lain alv melnent relativamain graschel. Il lain è relativamain lev, lom, sa lascha elavurar bain e posseda ina structura fina, regulara. El è pauc resistent cunter miffa. Ils rintgs annuals èn bain visibels. Il lain tardiv posseda blers chanals da rascha relativamain gronds. La blera roma d’in brin cotschen stgir dat al lain ina structura decorativa.
Guglias modifitgar
Las guglias dal schember èn elasticas, cuntanschan ina lunghezza da 5 fin 11 centimeters ed ina grossezza da radund 1 millimeter. Mintga chatsch smuttà dispona da plirs puschels cun mintgamai tschintg guglias, ils quals èn surtut ordinads al piz da la roma. L’ur da la guglia è resgià fin. En il tagl traversal èn las guglias triangularas, cun duas varts orientadas engiu. Questas duas varts disponan da pliras sfessas da colur alv blauenta. La vart superiura, combla è verd stgira e n’ha naginas sfessas. Las singulas guglias pon restar fin dudesch onns vi da la planta.
Flurs, puschas e sems modifitgar
Tar il schember sa tracti d’ina planta monochasana cun flurs masculinas e femininas separadas; in’autoimpollinaziun è pussaivla. Plantas che creschan persulas pon sa multiplitgar suenter var 40 onns, tar plantas che creschan spess è quai il cas in pau pli tard. Il temp da fluriziun s’extenda dal matg fin il fanadur.
Las puschas femininas, da colur violetta, èn munidas cun in moni curt e cumparan singulas ubain en gruppas vi dals pizs dals chatschs lungs. Ins las chatta surtut oradim il terz superiur da la curuna. Las puschas masculinas, da colur melnenta fin violetta, sa sviluppan enstagl da chatschs smuttads a la basa da giuvens chatschs lungs. Ins las chatta surtut vi dal terz inferiur da la curuna.
Las puschas – che vegnan numnadas tar il schember betschlas u nuschpignas – cuntanschan ina lunghezza da 3,5 centimeters ed ina ladezza da 3,5 fin 6 centimeters. L’emprim stattan las puschas a dretg si ed èn da colur verd blauenta fin violetta; dal temp da madiraziun suenter radund in onn daventan ellas brin cleras. La primavaira dal terz onn crodan ellas entiras e scrodan pir lura en singuls tocs.
Las squamas dals sems èn relativamain grossas, radundetas e cuntanschan ina lunghezza da ca. 2 centimeters. Ils sems (pop. nuschpignas) d’ina lunghezza da 9 fin 14 millimeters e d’in pais da 0,2 fin 0,25 grams disponan d’ina restanza d’ala senza funcziun. Ellas restan en la betschla e vegnan statgadas ed elavuradas d’animals. Ina betschla cuntegna en media 93 sems.
Derasaziun modifitgar
Il territori da derasaziun dal schember sa cumpona da duas parts:
Il pli grond areal è situà en las Alps. L’accent giascha qua surtut en las Alps Centralas; il cunfin occidental furman las Alps Maritimas e la Dauphiné en Frantscha, il cunfin oriental sa chatta al Gamsstein en las Alps da l’Ybbstal (tranter l’Austria Auta e l’Austria Bassa). Vers sid cumpara la planta fin al Monte Baldo (Lai da Garda) e Monte Viso (situà tranter l’Italia e la Frantscha), vers nord fin en il Salzkammergut e las Alps da Berchtesgaden. Sco guaud da schembers serrà situà il pli ad aut en tut l’Europa vala il guaud da Tamangur en l’Engiadina Bassa.
Il segund areal, pli pitschen, sa chatta en l’Auta Tatra en las Carpatas dal Sid e Carpatas da l’Ost.
Ordaifer il territori da derasaziun natiral cumpara la spezia surtut en parcs e curtins.[4]
Abitadis modifitgar
Il schember furma monoculturas ubain guauds maschadads cun lareschs dal stgalim subalpin superiur. Surtut en posiziuns superiuras èn quels per l’uman savens da gronda muntada sco guauds da protecziun cunter lavinas.
Temperatura e precipitaziuns modifitgar
La planta crescha en autezzas tranter 1300 e 2850 meters sur mar, da preferenza tranter 1500 e 2000 meters. Ella furma ina spezia da planta dal clima continental criv e vala sco la spezia da planta da las Alps che resista il meglier a la schelira. Ella supporta senza donns scheliras da fin −43 °C ed è er vaira resistenta cunter schelira tardiva.
En la regiun interalpina, nua che las precipitaziuns annualas muntan a 700 fin 1000 mm, crescha il schember surtut sin spundas nord e spundas vest umidas. En il nord da las Alps crescha el surtut sin las spundas exponidas vers sid e sidost pli chaudas.
Terren modifitgar
La spezia preferescha terrens frestgs, profunds sco er terrens da humus aschentads. Per il pli crescha la planta sin granit, gnais, plattamorta, crap da sablun u crap da chaltschina. Ella na fa betg grondas pretensiuns areguard il cuntegn da substanzas nutritivas e la valur da ph dal terren. Per chatschs è però impurtant in bun provediment da calium.
Ecologia modifitgar
Malsognas e parasits modifitgar
Envers periclitaziuns abioticas sco lavinas, erosiun u naiv bletscha è il schember ordvart resistent. Sco planta giuvna na supporta ella però betg d’esser cuverta memia ditg sut la naiv; cas cuntrari vegnan las guglias infestadas dal bulieu Phacidium infestans. Ultra da quai vegnan ils effectivs da plantas giuvnas decimads fermamain tras ruissas da chamutschs, chavriels e tschiervs.
En guauds maschadads da lareschs e schembers datti en intervals da plirs onns multiplicaziuns en massa da splerins da lareschs. Ils lareschs che vegnan infestads en emprima lingia vegnan bain sbluttads dal tuttafatg, ma supportan quai per ordinari senza donn. Èn percunter avant maun memia paucs lareschs, cumenzan las rasulaunas er a sa nutrir da las guglias dals schembers; quels pateschan bler pli ferm ch’ils lareschs ed èn silsuenter suttaposts ad autras malsognas.[5]
Schember e cratschla modifitgar
Il schember furma ina stretga biocenosa cun la cratschla (Nucifraga caryocatactes), la quala sa nutrescha en emprima lingia da nuschegls-schember. La cratschla gioga in’impurtanta rolla en connex cun la regiuvinaziun dals effectivs e derasa ils sems – cuntrari a stgilat, mieur-sfuigna e pitgalain – er sur il cunfin dal guaud or.
A partir da l’avust fa la cratschla reservas da nuschegls-schember per l’enviern cun zuppar quels en plirs lieus. L’utschè preferescha in fund lom u luc e fa en tals lieus er pli gronds deposits che uschiglio. Igl èn quai precis las cundiziuns ch’èn favuraivlas per la schermigliaziun e la creschientscha da las plantas giuvnas. Radund 20 % dals sems zuppads na chatta la cratschla betg pli e na vegnan er betg consumads dad auters magliasems, uschia che pon sa sviluppar da quels plantinas.[6]
Micoriza modifitgar
Il schember furma simbiosas da micoriza cun divers bulieus; surtut en autezzas superiuras na fiss la planta strusch abla da surviver senza quels. Tar ils pli impurtants partenaris da micoriza tutgan l’amanita mustgera (bulieu-diavel), il latger ardent (surtut tar plantas pli veglias), il tgirun schember ed il tgirun alv melnent.
Utilisaziun modifitgar
Lain da schember modifitgar
Il lain da schember vegn stimà en la construcziun d’interiurs pervi da ses dissegn viv e varià e serva surtut a tavlegiar stivas e chombras da durmir e per la construcziun da mobiglias. Pervi da las substanzas olfactoricas che sortan dal lain – e che derivan d’in ieli eteric natiral cun num pinosilvin – na fa quel betg be bella parita, mabain savura er bain. Dal lain sa lascha er gudagnar ieli da schember che vegn duvrà per dar a stanzas ina buna odur.
Surtut en il Tirol e Tirol dal Sid datti blers artists che sa servan dal lain da schember per lavurs d’entagl. Uschia vegnan per exempel las famusas sculpturas en lain da la Val Gardena fatgas gia dapi il 17avel tschientaner per gronda part da lain da schember.
Tenor la medischina populara duajan ils ielis che sortan dal lain da schember cun lur aroma caracteristic promover in sien profund e sanadaivel. A quai servan per exempel plimatschs emplenids cun stalizzas da schember. Ina cumprova scientifica per quest effect na datti però betg.[7]
Plantaziuns forestalas da schembers n’han per ordinari betg il success giavischà: las plantas creschan plaun, bleras pateschan da donns da ruier u na cuntanschan per auters motivs betg la vegliadetgna da tagl giavischada. Perquai che la dumonda suenter lain da schember è creschida, è il pretsch s’augmentà vaira ferm.
Nuschegls-schember modifitgar
Ils nuschegls-schember u cocs-schember cuntegnan 70 % grass e 20 % proteins. Quels gustan bain ed èn nutritivs; els vegnan duvrads sco delicatessa u per cuschinar, pli baud vegnivan els per part schizunt exportads. Cuntrari als nuschegls da pinias ch’han ina cumparsa sumeglianta èn ils nuschegls-schember per ordinari main lunghents ed in pau pli umids; els na gustan betg uschè ferm da rascha e regordan pli ferm al gust da nuschs.
Ina spezialitad furma il vinars da schember (‹Zirbeler›): Per liter vinars vegnan mess en trais fin quatter nuschegls-schember, e quai fin che l’extract ha cuntanschì ina colur brin stgira fin cotschnenta. Quel serva sco medischina e product da giudiment.
Sistematica modifitgar
Entaifer il gener dals pins (Pinus) vegn il schember classifitgà sco suonda: Sutgener Strobus, secziun Quinquefoliae, sutsecziun Strobus.
Pli baud han ins savens er attribuì il schember sibiric a la spezia Pinus cembra (sco sutspezia ubain sco varietad). Ozendi vegn quel però considerà sco atgna spezia (Pinus sibirica).
Il dumber da cromosoms dal schember munta a 2n = 24.
Annotaziuns modifitgar
- ↑ Cf. Helmut Genaust: Etymologisches Wörterbuch der botanischen Pflanzennamen. 3. ed. extendida, Birkhäuser, Basilea/Boston/Berlin 1996, ISBN 3-7643-2390-6 (restampa ISBN 3-937872-16-7).
- ↑ Gordon Cheers (ed.): Botanica, Bäume & Sträucher. Tandem 2006, ISBN 3-8331-4467-X, p. 637.
- ↑ Sche betg menziunà autramain derivan las infurmaziuns en quest artitgel da: Schütt, Weisgerber, Schuck, Lang, Stimm, Roloff: Lexikon der Nadelbäume. Nikol, Hamburg 2008, ISBN 978-3-933203-80-9, p. 350.
- ↑ Karl-Heinz Kindel: Kiefern in Europa. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart e.a. 1995, ISBN 3-437-30771-1, p. 46.
- ↑ Friedrich-Karl Holtmeier: Tier in der Landschaft – Einfluss und ökologische Bedeutung. Ulmer Verlag Stuttgart 2002, ISBN 3-8001-2783-0.
- ↑ Friedrich-Karl Holtmeier: Tier in der Landschaft – Einfluss und ökologische Bedeutung. Ulmer Verlag Stuttgart 2002, ISBN 3-8001-2783-0.
- ↑ Vincent Grote; Helmut Lackner; Dr. Franziska Muhry; Michael Trapp; Univ. Prof. Maximilian Moser: Evaluation der Auswirkungen eines Zirbenholzumfeldes auf Kreislauf, Schlaf, Befinden und vegetative Regulation. Joanneum Research Institut für Nichtinvasive Diagnostik, Weiz 2003.
Litteratura modifitgar
- Ulrich Hecker: Bäume und Sträucher. BLV Verlag Minca, 1995, ISBN 3-405-14738-7.
- Schütt, Weisgerber, Schuck, Lang, Stimm, Roloff: Lexikon der Nadelbäume. Nikol, Hamburg 2008, ISBN 978-3-933203-80-9, p. 345–355.
Colliaziuns modifitgar
Commons: Schember – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Pinus cembra L., sin: infoflora.ch
- Thomas Meyer: Fotografias e fatgs davart il schember, sin: flora-de
- Purtret dal schember
- Infurmaziuns davart la planta (PDF; 135 kB), sin: gehoelze.ch
- Infurmaziuns davart il lain da schember