Smartphone

In smartphone è in telefon mobil (en la lingua da mintgadi er ‹telefonin›, ‹handy› ni ‹natel›) che dispona d’ina funcziunalitad e connectivitad da computer bler pli vasta ch’in telefon mobil tradiziunal (perquai er: ‹telefonin cun monitur tactil› u ‹telefon intelligent›). Tar smartphones da l’emprima generaziun han ins cumenzà ad integrar en il telefonin funcziuns d’in Personal Digital Assistant (PDA) resp. d’in computer a tablet. Pli tard èn vegnidas agiuntadas a l’apparat cumpact anc ulteriuras funcziuns sco la reproducziun da medias, apparat da fotos/camera da video e sistem da navigaziun GPS.

Il smartphone.

Ina caracteristica centrala da smartphones moderns èn ils moniturs tactils. Sin quels sa laschan visualisar tant paginas d’internet tradiziunalas sco er talas ch’èn vegnidas optimadas per applicaziuns mobilas. La connexiun cun l’internet succeda ubain sur in sistem da transmissiun mobil a spectrum lartg u via WLAN. In’ulteriura caracteristica è che l’utilisader po installar a moda nuncumplitgada programs supplementars (apps) che servan a las pli differentas utilisaziuns. En princip po in smartphone suandar il svilup tecnic grazia ad actualisaziuns da la software e dal sistem operativ. Suenter intgins onns sustegna la gronda part da las firmas da producziun però be pli lur products ils pli novs.

Ils emprims smartphones èn gia cumparids sin il martgà vers la fin dals onns 1990. Ma pir cun l’introducziun da l’Apple iPhone l’onn 2007 èsi reussì a quest nov segment da cuntanscher ina pli gronda quota da participaziun al martgà. Oz sa tracti tar la pli gronda part dals telefons mobils che vegnan vendids da smartphones. Il fatg ch’ils utilisaders mainan permanentamain cun sai l’access a la rait, ha midà il diever da l’internet, e quai surtut da servetschs sco Facebook u Twitter. Er enciclopedias online sco Vichipedia profiteschan da quest svilup, damai che artitgels sa laschan er elavurar en viadi e che fotografias sa laschan chargiar bundant pli svelt e pli simpel. Il sistem operativ il pli derasà è Android (ca. 83 %), che vegn duvrà da bunamain tut ils producents, suandà dad iOS ch’è en diever exclusivamain sin ils apparats dad Apple (ca. 14 %).

Caracteristicas

Ils smartphones sa laschan distinguer tras las suandantas caracteristicas dals telefonins classics, da PDAs ed Electronic Organizers:

• Areguard lur construcziun ed utilisaziun n’èn ils smartphones betg optimads en emprima lingia per telefonar, mabain per porscher sin pitschen spazi ina paletta d’applicaziuns uschè vasta sco pussaivel. Tipicas caracteristicas èn perquai il monitur relativamain grond ed ad auta resoluziun, tastaturas alfanumericas e/u moniturs tactils.

• Ils smartphones disponan per ordinari d’in sistem operativ cun interfatscha da programmaziun averta. Uschia po l’utilisader installar programs da terzas partidas. Telefons mobils classics èn percunter munids cun ina surfatscha da program predefinida che sa lascha be schlargiar a moda reducida.

• Smartphones disponan savens dals pli differents sensurs che na cumparan praticamain insumma betg en telefonins tradiziunals. Igl èn quai sensurs da moviments, da posiziun, dal champ magnetic, da glisch, d’avischinaziun sco er recepturs da GPS.

Tras questas caracteristicas porschan smartphones en in sulet apparat la basa per l’entira paletta da la communicaziun da datas. L’utilisader po endatar datas sur la tastatura u ina penna ed installar sez ulteriura software. La gronda part dals apparats possedan ina u pliras cameras digitalas e disponan er d’ina funcziun da videofon.

Las colliaziuns che vegnan per exempel usitadas tar PDAs per la sincronisaziun, sco WLAN, Bluetooth, infracotschen u USB, èn vegnidas cumplettadas tras ils protocols da colliaziun dals telefons mobils sco GSM, UMTS, GPRS e HSCSD.

Sper l’applicaziun classica, vul dir il telefonar a moda mobila, èsi pia er pussaivel da trametter e retschaiver SMS, MMS, e-mails, da far conferenzas da video via UMTS, da telefonar sur l’internet (VoIP) e da retschaiver programs da televisiun sur DVB. Ultra da quai vegnan smartphones duvrads sco telecumonds per apparats digitals sco cameras, televisiuns e.a.

Istorgia

IBM Simon e basa da chargiar (1994)

Sco emprim smartphone vala il Simon ch’è vegnì sviluppà da BellSouth ed IBM e distribuì ils onns 1994/1995 en parts dals Stadis Unids sco Personal Communicator. Precursur dals sistems da smartphone è alura stà il PEN/GEOS 3.0 dal producent GeoWorks ch’è vegnì duvrà il 1996 per l’introducziun dal Nokia-Communicator. Cur che Nokia ha cuntinuà cun la retscha dal Communicator a basa d’in auter processur, ha GeoWorks furmà cun Psion in’allianza per sviluppar la plattafurma Symbian. Quella è vegnida duvrada sur lung temp d’ina gronda part dals producents da smartphones; sia quota da participaziun al martgà muntava il 2006 a radund 73 %. Ils pli impurtants concurrents sco sistems operativs da smartphones eran Windows Mobile, Blackberry OS e Palm OS.

L’introducziun da l’iPhone cun sia surfatscha d’utilisaziun multitouch l’onn 2007 marchescha ina midada decisiva entaifer il martgà dals smartphones. Ils novs sistems operativs sco Android, Palm webOS e Windows Phone 7 sa laschavan utilisar surtut u exclusivamain sur moniturs tactils; Symbian percunter è svanì entaifer paucs onns dal tuttafatg dal martgà. Il sistem operativ ch’è installà sin la gronda part dals smartphones furma dapi l’atun 2011 Android da Google (part dal martgà da quel temp: ca. 60 %). Alura suonda iOS dad Apple che dispona medemamain d’ina quota da participaziun al martgà signifitganta. Il producent finlandais Nokia, ch’ha furmà dal 1998 fin il 2011 il pli impurtant producent da telefons mobils insumma, ha offrì a partir dal 2012 smartphones a basa dal sistem operativ da Microsoft, Windows Phone. Il 2014 ha Nokia vendì sia sparta da telefons mobils a Microsoft.

In svilup rasant enconuschan ils smartphones – analog als PCs e laptops – areguard la capacitad e prestaziun dals processurs e dals accus.

Applicaziuns

Grazia ad ina gronda paletta da funcziuns sa laschan smartphones tranter auter utilisar per las suandantas applicaziuns:

• Centrala da communicaziun (telefon mobil, navigatur-web, e-mail, SMS, MMS, telefonar via VoIP, Instant Messaging, chat e.a.)

• Personal Information Manager (PIM) cun cudesch d’adressas, agenda, glista d’incumbensas, bloc da notizias, glista d’anniversaris e.a. Las infurmaziuns sa laschan equilibrar cun agid d’ina applicaziun da desktop u via internet (Microsoft Hosted Exchange, servetsch da Blackberry)

• apparat da dictar

• arcun da datas

• funcziuns da medias / apparat da reproducziun da medias (radio, televisiun, musica, fotografias, video)

• computer da giaglioffa (elavuraziun da texts, fegls da calculaziun electronica, calculatur)

• sistem da navigaziun e chartas geograficas

• consola da gieus mobila

• economia: applicaziuns d’access e da pajament

Furmas da construcziun

I dat differentas furmas da construcziun da smartphones, las qualas na sa laschan betg adina differenziar cleramain ina da l’autra. In element che cumpara fitg savens è ina tastatura che sa lascha volver u stuschar en, ubain ch’è integrada a moda fixa en la vart davant. En il fratemp dispona la gronda part dals smartphones d’in touchscreen e sa laschan utilisar tuttina sco in PDA. Savens fa er la tastatura part dal monitur tactil, uschia che quella na basegna nagin spazi supplementar. Entant ch’intgins apparats vegnan manipulads be cun la detta, disponan auters supplementarmain d’ina penna per endatar datas. Praticamain tut ils smartphones èn munids cun ina camera davant ed ina camera davos. Cun la camera davos ch’è drizzada davent da l’utilisader sa laschan per ordinari far fotos en meglra resoluziun. La camera davant serva sco videofon e per far selfies.

Sco phablet u smartlet vegnan designads smartphones ch’èn pli gronds ch’in telefonin ordinari, ma pli pitschens ch’in tablet.

Illustraziuns (exempels)

• 
  Nokia Communicator (a partir dal 1996)
• 
  Siemens SX1 smartphone (2003)
• 
  iPhone da l’emprima generaziun
• 
  Samsung GT-S5230 Star
• 
  T-Mobile G1 Smartphone cun Android
• 
  Palm Pre
• 
  Sony Ericsson Xperia X10 mini
• 
  Sony Ericsson Xperia X8
• 
  Nokia Lumia 800
• 
  HTC One
• 
  Blackberry Z10
• 
  Nokia Lumia 1020, duvrà sco apparat da fotografar
• 
  Vart davos da l’iPhone 6 Plus

Sistems operativs

Smartphones èn construids a moda bundant pli cumplexa ch’in simpel telefon mobil ed èn perquai plitost da resguardar sco in sistem: quel consista en princip da plirs apparats ch’èn colliads in cun l’auter. En quest senn sa tracti er tar il modul da telefonia mobila d’in element sper blers auters ch’operescha per gronda part independentamain dal rest dal sistem.

Moda da funcziun ed architectura dal sistem

Ils sistems operativs da smartphones èn construids en pliras stresas: sper in center datti ina stresa per applicaziuns fundamentalas e bibliotecas sco er ulteriuras stresas sin las qualas vegnan exequidas las ulteriuras funcziuns. Entaifer questa structura da basa communabla sa differenzieschan ils singuls sistems operativs alura per part marcantamain in da l’auter.

In ulteriur punct che differenziescha resp. divida ils singuls sistems operativs in da l’auter è il fatg ch’ils producents lian ils utilisaders a l’agen sistem (p.ex. en furma d’agens app-stores). Quai vala surtut per ils apparats dad Apple e Blackberry, entant che auters sistems sco Android, Windows Phone u Firefox n’èn betg liads directamain ad in singul constructur d’apparats (e na porschan ils apps betg exclusivamain via Google Play Store, mabain er sur terzas partidas).

Per Android ed iOS existan en il fratemp milliuns dad apps. Tar ils ulteriurs sistems operativs è il dumber d’applicaziuns percunter relativamain pitschen.

Areguard la segirezza vala Android sco il sistem operativ il pli fragil. Quai è d’attribuir al fatg ch’i vegn laschà relativamain maun liber als sviluppaders dad apps: lur products na vegnan betg examinads e certifitgads avant ch’els cumparan en Google Play. Tar Apple e surtut tar Blackberry ston ils sviluppaders percunter sa tegnair vi da directivas severas e lur products vegnan controllads avant che quels vegnan dads liber.

Consum d’energia

Ils telefonins èn daventads omnipreschents en il mintgadi

Quant ditg che l’accu tegna, dependa d’ina vart da la capacitad da quel e da l’autra vart dal consum da forza electrica actual. È il smartphone mess ord funcziun, alura basegna sulettamain l’ura interna in minimum d’energia. En il modus da prontezza, ma cun avair deactivà il display, resta il smartphone pront per il diever sur intgins dis, per exempel per retschaiver in telefonat u per trametter in clom d’agid (quai che po esser impurtant en situaziuns nua ch’ins n’ha betg la pussaivladad da chargiar l’accu).

Uschespert che l’apparat è en funcziun, crescha il consum d’energia marcantamain. La funcziun che dovra la pli pauca energia è l’emetter u retschaiver in SMS, damai che la durada da transmissiun è fitg curta. La prestaziun da transmissiun maximala da la telefonia mobila giascha tar ca. in watt. WLAN dovra pli u main tuttina bler energia, e quai er sch’i na vegnan transmessas naginas datas. Per pudair telefonar uschè ditg sco pussaivel èsi inditgà da metter ord funcziun WLAN e Bluetooth sco er l’illuminaziun dal fund. Er la funcziun da GPS reducescha, sche quella è permanentamain en funcziun, la durada da la prestaziun da l’accu.

Segirezza e sanadad

Tenor studis da las assicuranzas è in grond dumber d’accidents sin via d’attribuir al fatg che blers manischunzs na sa concentreschan betg sin il traffic; telefonins èn in dals motivs da distracziun principals. Correspundentamain scumonda la legislaziun davart il traffic sin via mintga diever dal smartphone che pretenda che quel vegnia prendì u tegnì en maun.

Er tar peduns s’augmenta il privel d’in accident: cun fixar l’egliada sin il monitur che vegn tegnì a l’autezza dal pèz sa sbassa il chau, uschia che la vista sa reducescha. Anc pli grond daventa il privel d’ina collisiun sche betg mo ils egls, mabain er l’udida è impedida tras stapunets d’ureglia. En il linguatg da giuvenils discurran ins en quest ultim cas da ‹smombies› (da ‹smartphone› e ‹zombie›).

La dumonda quant fitg ch’il diever da telefonins (radiaziun) po far donn a la sanadad vegn discutada a moda cuntraversa. Ultra da quai po in diever excessiv en ina posiziun nunadattada manar a donns dal portament.

Colliaziuns

 Commons: Smartphone – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio