Tectonica da plattas

La tectonica da plattas è la teoria che descriva ils moviments ch’han lieu en la crusta da la Terra ed en la part superiura dal mantè da la Terra. Ella po vegnir interpretada sco expressiun exteriura dals moviments che succedan a l’intern dal mantè (convecziun). La tectonica da plattas descriva il moviment da las plattas da la litosfera – l’uschenumnà current continental – e las consequenzas perceptiblas da quest spustament. A quellas appartegnan la naschientscha da las muntognas faudadas (orogenesa) e da sfessas sutmarinas entras la pressiun da las plattas ch’èn en moviment. Las defurmaziuns pli spaziusas da las massas exteriuras da crappa mainan a fenomens secundars sco vulcanissem u terratrembels che pon da lur vart effectuar tsunamis.

Plattas tectonicas cun ils continents

Tagl traversal tras la Terra (1: crusta; 2: mantè; 3: nuschegl; 4: litosfera; 5: astenosfera; 6: nuschegl liquid; 7: nuschegl dir)

Survista

La basa per la tectonica da plattas furma la structura fragmentada da la litosfera. Quella sa cumpona da la crusta da la Terra e da la part elastica dal mantè da la Terra ed è partida en set grondas plattas:

• la platta pacifica e la platta antarctica,
• la platta nordamericana e la platta sidamericana,
• la platta africana e la platta eurasiana
• sco era la platta australiana.

Dasperas datti anc in’entira retscha d’ulteriuras plattas pli pitschnas sco per exempel la platta caribica, la platta da Cocos, la platta da Nazca, la platta indica, la platta da Scotia, la platta araba, la platta da las Filippinas ed anc diversas microplattas, da las qualas ins sa dentant pauc enfin uss.

Las plattas èn per il pli separadas ina da l’autra entras dorsalas medio-oceanicas u entras sfessas sutmarinas. A las dorsalas sa movan las plattas vischinas davent ina da l’autra (cunfin da plattas divergent), uschia che magma basaltic sorta dal mantè da la Terra superiur e furma ina nova crusta oceanica. Quest process vegn era numnà seafloor spreading, separaziun dal fund oceanic.

En las sfessas sutmarinas sfundra la crusta puspè en il mantè e vegn ‹traguttida› (subducida). Ils blocs continentals per propi (che consistan principalmain da material da granit) vegnan be stuschads fitg plaun davent da las zonas da separaziun respectivamain en la vischinanza da las zonas da subducziun. Be ina collisiun cun in auter continent po fermar quest moviment (cunfin da plattas convergent). Cunquai che la crusta continentala è specificamain pli leva che quella dals funds oceanics, na po ella betg sfunsar en la zona da subducziun. Tar ina collisiun da duas plattas continentalas datti perquai process da defurmaziun cumplexs che van per regla ensemen cun il faudament d’autas chadainas da muntognas. Ina tala collisiun da continents ha per exempel lieu tranter la platta eurasiana e quella indica ed ha manà a la furmaziun dal Himalaia.

Duas plattas pon era be sa glischnar orizontalmain ina sper l’autra ora (cunfin da plattas conservativ). En quest cas vegn il cunfin da las plattas numnà ruttadira transfurmanta.

Istorgia da la teoria da la tectonica da plattas

Territoris da derasaziun paleobiogeografics cumprovan l’existenza da la tectonica da plattas

Il current continental

Suenter che singuls perscrutaders avevan gia exprimì patratgs sumegliants, èsi stà oravant tut Alfred Wegener ch’ha preschentà l’onn 1915 la teoria da la tectonica da plattas (en ses cudesch Die Entstehung der Kontinente und Ozeane). Resguardond las furmas correspundentas da las costas da l’America dal Sid e da l’Africa ha el concludì che quels dus continents furmian parts d’in continent oriundamain pli grond; quel saja lura ì dapart en il decurs da l’istorgia terrestra. Ils continents s’entretschan anc meglier, sch’ins na guarda betg sin las lingias da las costas, mabain sin ils urs da la plattafurma continentala, pia sin las parts dal continent che sa chattan sut l’aua.

Wegener ha anc rimnà blers auters arguments per sia teoria. Ma el n’ha betg pudì numnar motivs persvadents per il current continental. In’ipotesa empermettenta è vegnida formulada il 1928 d’Arthur Holmes: currents termals en l’intern da la Terra genereschian la forza che mettia en moviment las plattas da la Terra. Da quel temp n’ha sia ipotesa dentant betg pudì sa far valair.

A partir dal 1960: funds oceanics, subducziun e mesiraziun da la Terra

Muster dal fund oceanic polarisà oppostamain (a: avant 5 milliuns onns, b: avant 2–3 milliuns onns, c: oz)

Il moviment da las singulas plattas

Ils differents tips dals cunfins da plattas en survista

La midada da paradigmas al mobilissem ha perquai pir cumenzà enturn l’onn 1960, cura ch’ins ha survegnì enconuschientschas dal tuttafatg novas davart la geologia dals funds oceanics. Quai è stà pussaivel oravant tut grazia a las lavurs da Harry Hammond Hess, Robert S. Dietz, Bruce C. Heezen, Marie Tharp, John Tuzo Wilson e Samuel Warren Carey.

Ins ha per exempel realisà che las dorsalas medio-oceanicas èn vulcanicamain activas. Grondas massas da lava basaltica sorta là da las sfessas da ruttadira, il pli savens en furma da lava da plimatsch (pillowlava). A chaschun da mesiraziuns paleomagneticas da quests basalts han ins scuvert che l’inversiun repetida dals pols dal champ magnetic terrester ha creà in muster da sdrimas simmetric sin omaduas varts da la dorsala medio-atlantica. Plinavant han ins percurschì il suandant: pli lunsch davent da la dorsala medio-oceanica ch’ins sa chatta e pli gronda che la crappa da sediment che cuverna ils funds sutmarins daventa.

L’explicaziun la pli plausibla per quests fenomens è il magma basaltic che sorta cuntinuadamain da las zonas da ruttadiras medio-oceanicas e che vegn dirs. Quest magma stauscha dapart il fund oceanic en direcziun opposta, uschia che quel s’extenda adina dapli en il decurs dal temp (seafloor spreading).

Ma fin oz na datti naginas indicaziuns significativas ch’il radius da la Terra fiss daventà pli grond en il decurs da si’existenza, sco quai che la teoria d’expansiun da Carey pretenda. Quai lascha supponer che la crusta oceanica furmada da nov stoppia vegnir destruida en in auter lieu.

Questa teoria vegn sustegnida dal fatg ch’ins n’ha fin oz chattà nagin fund oceanic che fiss pli vegl che 200 milliuns onns. La mesadad da tut ils oceans n’èn gnanc pli vegls che 65 milliuns onns. Cun quai han ins pudì refutar l’idea che veseva ils oceans sco batschigls da sbuvada veglianders, furmads curt suenter il svilup da l’emprima crusta ferma enturn la Terra. Sco lieu da la destrucziun da la crusta oceanica han ins identifitgà en ils onns 1970 las ruttadiras sutmarinas che circumdeschan oravant tut l’Ocean Pacific. Pervia da si’activitad seismica e vulcanica vegn questa zona era numnada tschinta da fieu dal Pacific.

Mesiraziuns geofisicalas han mussà là surfatschas da reflexiun seismicas inclinadas (zona da Benioff). Tar quellas surfatschas vegnan grevas crustas oceanicas apparentamain stuschadas sut crustas continentalas (u autras crustas oceanicas) e sfundran silsuenter. Tipic per questas zonas èn ils terratrembels cun in ipocenter en profunditads da 320 fin 720 km. Quests terratrembels vegnan explitgads cun la ferma fricziun tranter las plattas sbassantas e la crappa dal conturn ch’ha per consequenza che la platta subducida rumpa.

Gist sut la litosfera sa chatta l’astenosfera. Ella ha ina grossezza da 100 km e vala sco substrat sin il qual la crusta po glischnar. L’astenosfera vegn era numnada low-velocity zone (zona da bassa sveltezza), perquai che las undas P (undas primaras) e las undas S (undas secundaras) sa movan qua be plaunsieu. Questa zona viscusa sa cumpona probablamain da pachets da crappa per part luads che giaschan sut la litosfera dira da ca. 70 fin 120 km grossezza.

Las novas metodas da la geodesia cun satellits e da la VLBI (very long baseline interferometry – ina metoda per mesiraziuns cun ina resoluziun spaziala maximala) portan uss ina cumprova directa dal current continental. La sveltezza da la separaziun dal fund oceanic munta en media ad intgins centimeters ad onn, variescha dentant d’ocean tar ocean. Las ratas da separaziun tranter las plattas grondas giaschan tranter 2 e 20 cm ad onn. Sper la teoria da Wegener dal current continental cuntegna la tectonica da plattas er elements da la teoria da subfluenza d’Otto Ampferer.

Midada da paradigmas geologics

Avant che la tectonica da plattas è vegnida enconuschenta, furmava la teoria da la geosinclinala la basa per declerar fenomens geologics sco la furmaziun da muntognas. Quella partiva da process d’elevaziun e da la furmaziun da foppas entaifer la crusta da la Terra. Acceptar ils dus elements-clav da la tectonica da plattas, numnadamain la teoria dal current continental e quella da l’extensiun dal fund maritim (seafloor spreading), è forsa stà tuttina spectacular sco la revoluziun copernicana en l’astronomia. Entaifer be paucs onns dal 1960 e dal 1970 èn la geofisica e la geologia vegnidas revoluziunadas. Teorias avant quella da la tectonica da plattas descrivevan quai ch’ins observava, ma n’eran betg ablas d’explitgar ils mecanissems da basa. Il problem era la dumonda «co?». Ins n’era betg abel da respunder dumondas sco «co pon grips ch’èn cleramain d’origin maritim esser vegnids sin millis da meters sur la mar (p.ex. en las Dolomitas)?» u «co èn ils urs convexs e concavs da la chadaina alpina sa furmads?». La tectonica da plattas ha pudì schliar tals misteris geologics: collisiuns da plattas han gì la forza d’auzar il fund maritim a grondas autezzas.

Furmaziun da muntognas e vulcanissem a basa da la tectonica da plattas

Cuntrari a la teoria da la geosinclinala èn ins ozendi da l’avis ch’ils blers process che furman muntognas e vulcans sajan liads als urs da las plattas. Qua èn da chattar las raschuns per quasi tut ils fenomens accumpagnants da las plattas en moviment, pia er da terratrembels e tsunamis.

I dat cunfins da plattas monodimensiunals, nua che duas plattas tectonicas vegnan ensemen, ed i dat uschenumnads triple junction, nua che trais plattas fruntan ina sin l’autra. Ils uschenumnads hot-spots perencunter n’èn betg liads als cunfins da las plattas, mabain vegnan chaschunads d’anomalias termicas en il mantè inferiur da la Terra.

Cunfins da plattas constructivs (divergents)

L’ir in ord l’auter da duas plattas numn’ins divergenza.

Dorsalas medio-oceanicas

Questa punt en Islanda collia la platta nordamericana e la platta eurasiana

Cun ina lunghezza totala da radund 70 000 kilometers vegnan las dorsalas medio-oceanicas consideradas sco il pli grond sistem da muntognas coerent sin il planet Terra. Tar las dorsalas regnan forzas expansivas, uschia ch’il grip na vegn betg faudà. Empè sa manifestescha la tectonica da ruttadira cun la furmaziun da sfessas e ruttadiras sco era da foss e da collinas tectonicas. Da la sfessa centrala che giascha en la regiun dal crest da las dorsalas sortan grondas massas da lava basaltica ch’effectueschan l’extensiun dal fund da la mar.

Structura da foss e collinas en ina zona d’expansiun

In fenomen vulcanic spezial che cumpara a las dorsalas medio-oceanicas èn ils black smoker – chamins idrotermals, dals quals aua surstgaudada e saturada da minerals sorta.

Foss intracontinentals

Er ils foss intracontinentals – sco il Foss Ostafrican – pon vegnir considerads sco emprima fasa da la furmaziun d’oceans ed èn colliads a l’activitad vulcanica. Caracteristic è qua l’artg vieut ensi da la crusta continentala en il conturn. Quest artg nascha pervia da la scarica da tensiun e furma massivs extendids da muntogna da basa. Gist l’autezza media extraordinaria da la Tavla Africana lascha supponer blers scienziads ch’ina funtauna termica staziunara sa chattia sut il continent african: plirs uschenumnads ‹plimers› (englais/franzos plume per spessom da plimas) furman cun la litosfera in arvieut e stgaudan uschia la crusta da la Terra. En consequenza da quai datti stgarps en la crusta ed il magma sorta. Sche las zonas da ruttadira s’extendan, sa furman batschigls maritims lungs e satigls (sco per exempel la Mar Cotschna) che pon cun il temp s’extender a vairs oceans.

Cunfins da plattas destructivs (convergents)

Subducziun da la crusta oceanica pli cumpacta sut la materia continentala

Model che represchenta la furmaziun d’in artg insular (5: foss, 6: artg insular)

Il current dal continent indic vers nord

Il tip da las Cordilleras u da las Andas

Il tip da subducziun classic chatt’ins là, nua che la crusta oceanica vegn subducida directamain sut la crusta continentala. Quai è per exempel il cas a la costa dal vest da l’America dal Sid. Qua regnan cundiziuns spezialmain cumprimintas ch’auzan ils pachets da crappa, als stauschan in sur l’auter en cuvertas tectonicas e faudan quellas. En pli grondas profunditads poi dar metamorfosas regiunalas e luentadas (anatexis) entras las pressiuns e temperaturas pli autas.

Tar la collisiun d’ina platta oceanica cun ina platta continentala datti sper il faudament da muntognas er ina furmaziun d’in artg vulcanic. La platta subducida transporta fluids liads – oravant tut aua – cun ella en la profunditad. Entras la pressiun e la temperatura han lieu transfurmaziuns da fasas (la midada d’in mineral en in’autra furma structurala). En quest process penetrescha l’aua da la platta sbassanta en il mantè che giascha lasura. Qua tras vegn la temperatura da luada dal crap dal mantè sbassada e la materia lieua parzialmain. La massa basaltica luada ascenda tras la litosfera che giascha lasura e po sa maschadar cun il material da la crusta. Magma d’andesit u da granit viscus po perfin cuntanscher la surfatscha e spisgentar là erupziuns vulcanicas fitg explosivas. Ils fastizs da talas erupziuns chatt’ins en differentas regiuns da las Andas (en il Chile, a Bolivia ed en il Peru). Er ils vulcans ch’èn per part activs fin oz (sco il Cerro Hudson u il Corcovado) illustreschan quests process geologics.

Tar la collisiun d’ina crusta oceanica cun ina crusta continentala na vegn il fund oceanic betg adina subducì cumplettamain. Pitschnas restanzas da sediments dal fund maritim e da material basaltic (ofiolits) vegnan mintgatant ‹sgaradas› giu da lur funs. Quest material na sfundra betg, mabain vegn defurmà ensemen cun la crappa da l’ur continental, faudà ed integrà en las tschintas da muntognas respectivas. Uschia daventan tals pachets da crappa ina part da la crusta continentala.

Artgs insulars vulcanics

La ruttadira inversa da duas plattas vegn numnada convergenza. Tar quest process vegn la platta ch’è la pli cumpacta stuschada sut la platta main cumpacta (subducziun). En las zonas da subducziun a la costa da l’ost da l’Asia ed a las sfessas sutmarinas dal Pacific dal Vest (sco il Foss da las Marianas u il Foss da Tonga) sa furman artgs insulars sturschids. La sturschida è da deducir dal cumportament geometric da la Terra (sco culla) durant il plegar e sfunsar d’ina part da la platta. Exempels èn las Inslas Aleutinas (chadaina dad inslas tranter l’America dal Nord e l’Asia), las Inslas Curilas (en Russia) u las inslas giapunaisas. Talas chadainas d’inslas èn per gronda part d’origin vulcanic.

Dasperas existan era territoris, en ils quals duas plattas oceanicas vegnan subducidas en senn oppost sut in’autra platta oceanica – quai è per exempel il cas tar las inslas da l’Asia dal Sidost u en la Caribica. Igl è perquai chapaivel che las erupziuns vulcanicas en questas regiuns tutgan tar las pli vehementas insumma.

Tip da collisiun

Sche la crusta oceanica situada tranter dus blocs continentals è vegnida subducida cumplainamain, sa furman muntognas dal tip da collisiun. Quai è il cas tar la collisiun dal subcontinent indic cun il continent eurasian en il Himalaia u er tar la furmaziun da las Alps. La posiziun dals anteriurs oceans che giaschevan tranter ils singuls blocs continentals marcheschan las zonas d’ofiolit. Quai èn parts da la litosfera che vegnan stuschadas sin il continent en il decurs da la subducziun dal fund oceanic. Er a la costa dal vest da l’America dal Nord chatt’ins indizis ch’il continent nordamerican accumuleschia adina dapli crusta sin basa da collisiuns cun ‹microcontinents› e cun artgs insulars vulcanics.

Il maletg po anc daventar pli cumplitgà en il cas d’ina collisiun torta dals blocs, sco tar la Peninsla Apenninica situada en la Mar Mediterrana. I para sco sche la crusta oceanica da la Mar Mediterrana fiss vegnida subducida per part tant sut la platta africana sco sut la platta eurasiana, entant che la Peninsla Iberica, il bloc sardo-corsic e la Peninsla Apenninica èn rotads en senn cuntrari a l’ura tranter ils gronds blocs continentals.

Cunfins da plattas conservativs

Ruttadira da San Andreas (California)

Ruttadiras transfurmantas

A las dorsalas medio-oceanicas na sa furman betg mo foss vulcanics activs per lung, mabain era faudas a travers. Quellas taglian las flancas da las dorsalas pli u main rectangularmain en intervals irregulars e spostan ils singuls secturs in cunter l’auter, uschia ch’i dat las uschenumnadas ruttadiras transfurmantas. Vi da quellas ruttadiras vegn crusta oceanica ni furmada da nov ni destruida. Tuttina èn las ruttadiras transfurmantas seismicamain activas, perquai che tensiuns tectonicas che sa chargian entras il moviment da las plattas sa stgargian qua.

Zonas da stuschadas intracontinentalas

Er en la crusta continentala chatt’ins zonas da ruttadiras extendidas, nua che dus segments da plattas glischnan in sper l’auter or. Quellas zonas pon cuntanscher ina lunghezza considerabla ed appartegnan medemamain als puncts centrals da terratrembels. Exempels enconuschents èn la Ruttadira da San Andreas en California u la Ruttadira Nordanatolica en Tirchia.

Hot-spots

Il vulcanissem da hot-spot è in fenomen spezial, cunquai ch’el n’è betg lià als cunfins da las plattas. Tant en l’Islanda sco a Hawai vegnan lavas basalticas cun ina cumposiziun chemica specifica transportadas or da funtaunas staziunaras situadas en il mantè inferiur (ils uschenumnads diapirs u ‹plumes›/‹plimers›). Entant che l’Islanda giascha precis sin la dorsala medio-atlantica ed è forsa participada activamain a la separaziun da l’Atlantic dal Nord, sa chatta Hawai amez la platta pacifica. Las lungas chadainas d’inslas dal Pacific dal Sid pon ins explitgar cun la litosfera oceanica ch’è glischnada cuntinuadamain sur in hot-spot staziunar. Ils chamins vulcanics da quel han perfurà il fund oceanic en intervals regulars.

Almain per las Inslas da Hawai laschan novas enconuschientschas supponer ch’i na sa tractia betg d’in hot-spot cumplettamain staziunar, mabain d’in hot-spot movibel. Scienziads han intercurì l’orientaziun dal champ magnetic ch’il crap aveva quasi schelà en durant daventar dir. Ils resultats na sa cuvran betg cun la supposiziun d’enfin uss, mabain laschan presumar che la funtauna da chalira sa movia sut la platta tectonica. Il diapir sa mova dentant considerablamain pli plaun che la platta pacifica.

Motivs per il moviment da las plattas e problems betg schliads

I na dat strusch pli scienziads da la Terra che dubitan la realitad dal current continental. Tuttina datti anc adina bleras intschertezzas davart las forzas ch’effectueschan ed accelereschan ils moviments da las plattas.

Current da convecziun

oceanic / continental

continental / continental

oceanic / oceanic

L’opiniun la pli derasada ozendi parta da currents da convecziun plauns che derivan dal passadi termal tranter il nuschegl da la Terra fitg chaud ed il mantè da la Terra. L’energia per stgaudar il material dal mantè pudess tenor in model era derivar da l’energia d’accreziun (process, en il qual in object cosmic rimna materia a basa da gravitaziun u da forzas d’adesiun) ch’è vegnida libra tar la naschientscha da la Terra. Per part deriva la chalur era da process da decumposiziun radioactivs. L’energia da fricziun da l’effect da fluss e refluss da la glina sin la Terra po probablamain vegnir negligida. Tar cundiziuns da labor, per exempel en liquids viscus stgaudads, stgaffeschan ils currents da convecziun furmas fitg simmetricas ch’han per exempel ina structura da patgna. Quai na pon ins strusch accordar cun la furma da las plattas geotectonicas e lur moviments observads en realitad.

In’autra teoria parta da be dus centers da convecziun che giaschan in visavi l’auter. Ina cella ch’è ozendi dominanta giaschess sut l’Africa, quai che declerass las ruttadiras d’extensiun da là e la mancanza d’ina zona da subducziun a l’ur da la platta africana. L’autra cella da convecziun fiss situada da l’autra vart dal globus, numnadamain sut la platta pacifica che daventa adina pli pitschna. Il Pacific che cuntegna interessantamain nagina crusta continentala fiss pia la restanza da Phantalassa, d’in superocean dal temp primar che circumdava Pangea. Pir sche tut ils continents che giaschan en il territori dal Pacific d’ozendi s’unissan puspè ad in nov supercontinent, sa vulvess il moviment (ciclus da Wilson). La nova Pangea rumpess puspè per serrar in’ulteriura giada il nov superocean che fiss sa furmà da l’Atlantic, da l’Ocean Indic e da l’Ocean Arctic.

Plattas da la litosfera activas

Auters scienziads na crain betg che las plattas giaschian mo passivamain sin il mantè. Uschia creschan la grossezza e la densitad d’ina platta litosferica durant ch’ella s’allontanescha da la dorsala medio-oceanica e sa sfradenta. Sia densitad po perfin surpassar quella da la part dal mantè da la Terra che sa chatta sut ella. Perquai vegn ina platta che sfundra en il mantè suenter ina collisiun tratga a bass entras ses agen pais. Quest effect vegn numnà slab pull (englais: to pull = trair; slab = la platta che sfundra). La purtanza negativa vegn rinforzada, cunquai che las cundiziuns da pressiun e da temperatura en la profunditad transfurman il crap subducì en crap da pli gronda cumpactadad. Uschia sa transfurma il basalt da la crusta oceanica en eclogit. Ina forza per ca. 10 giadas pli pitschna nascha plinavant vi da la platta litosferica da la vart da la dorsala medio-oceanica, cunquai che la crusta auzada maina ad ina forza effectuada dal pais che smatga engiu. Era sin la platta betg subducida agescha ina forza en la zona da subducziun, numnadamain ina tensiun. La spertadad d’ina platta da la litosfera oceanica dependa dentant era da las cuntraforzas.

Tectonica da plattas sin auters planets

Il stadi actual da las perscrutaziuns mussa che la tectonica da plattas para be dad esser activa sin la Terra. Quai è plausibel per il pitschen planet Mercur, per las grondas glinas dals planets da gas e per la glina da la Terra. Quels corps bler pli pitschens che la Terra han ina litosfera ch’è en relaziun memia enorma per esser movibla en furma da plattas. Dentant mussa la crusta da Ganymed, ina glina dal Jupiter, la disposiziun d’ina tectonica da plattas. Tar il planet Venus, ch’è quasi uschè grond sco la Terra, èsi grev da chapir pertge ch’i na dat nagina tectonica da plattas, malgrà il ferm vulcanissem. In factur impurtant pudess esser l’aua libra ch’exista be sin la Terra. Sco ch’i para è l’aua ina sort ‹grass dad unscher› ch’agescha fin giu sin il nivel da la rait da cristals. En las zonas da subducziun na vegn numnadamain betg mo in cugn d’accreziun da sediments depositads tratg en la profunditad, ma cun el era mintg’onn milliardas tonnas d’aua.

In cugn d’accreziun è ina massa da sediments che s’accumulescha en la zona da subducziun

Quest’aua luenta parzialmain il mantè da la Terra che giascha suren. Sin la Venus n’è quest’aua betg avant maun.

Il Mars perencunter para d’occupar ina posiziun intermediara. Aua respectivamain glatsch è avant maun ed ins po identifitgar disposiziuns per ina tectonica da plattas. Ils vulcans da scut ed ils sistems da foss che circumdeschan il planet regordan en in tschert senn al rift sin la Terra. Dentant mancan cleras zonas da subducziun. Probablamain n’ha quest planet relativamain pitschen betg pudì effectuar ina chalira interna ferma avunda e sco resultat da quella ina convecziun gronda avunda per metter en moviment quest mecanissem. Forsa è quest process sa fermà gia èn l’istorgia tempriva dal planet.

I n’è betg enconuschent schebain ina sort tectonica da plattas ha lieu sin corps celests ch’èn dad in’autra cumposiziun che quella da la Terra. Candidats per ina dischlocaziun da la crusta orizontala a basa d’ina convecziun fissan las glinas Europa ed Enceladus. Europa, ina glina dal Jupiter ch’è bunamain uschè gronda sco la glina da la Terra, ha ina stresa da glatsch da ca. 100 km grossezza che giascha sin ina surfatscha da grip. Questa stresa pudess esser luada parzialmain en las parts suten, uschia ch’il glatsch nudass eventualmain sco las plattas da glatsch sin l’ocean. La glina Enceladus da be ca. 500 km vegn probablamain stgaudada entras forzas da fluss e refluss. Aua liquida u glatsch lom pudessan ascender tar omaduas glinas en zonas da deblezza tectonica e smatgar da la vart il glatsch. Quai signifitgass che crusta stuess vegnir traguttida en in auter lieu. Las surfatschas da quellas duas glinas èn en mintga cas geologicamain activas u èn stadas activas, quai che lascha presupponer mecanissems che renoveschan la crusta. Il vulcanissem sin Io – in’autra glina dal Jupiter – para perencunter d’esser stà uschè ferm che parts stabilas da la crusta en furma da plattas n’han gnanc pudì nascher.

Litteratura

• Wolfgang Frisch, Martin Meschede: Plattentektonik. Ediziun Primus, 2. ediziun, Darmstadt 2007 (1. ed. 2005), ISBN 3-89678-525-7
• Ozeane und Kontinente, ihre Herkunft, ihre Geschichte und Struktur. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlagsgesellschaft, Heidelberg 1985, ISBN 3-922508-24-3
• Hans Pichler: Vulkanismus. Naturgewalt, Klimafaktor und kosmische Formkraft. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlagsgesellschaft, Heidelberg 1985, ISBN 3-922508-32-4
• H. Miller: Abriß der Plattentektonik. Enke, Stuttgart 1992, ISBN 3-432-99731-0
• Alfred Wegener: Die Entstehung der Kontinente. En: Geologische Rundschau - Zeitschrift für allgemeine Geologie. Springer, Berlin 3, nr. 4, 1912, ISSN 0016-7835
• Rainer Kind, Xiaohui Yuan: Kollidierende Kontinente. En: Physik in unserer Zeit. Wiley-VCH, Weinheim 34, nr. 5, 2003, p. 213-217, ISSN 0031-9252
• Dennis McCarthy: Geophysical explanation for the disparity in spreading rates between the Northern and Southern hemispheres. Journal of Geophysical Research, vol. 112, 2007

Colliaziuns

• Alfred Wegener: Die Entstehung der Kontinente und Ozeane quarta ediziun da l’onn 1929
• Unitad d’emprender davart la tectonica da plattas sin webgeo.de
• This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics da W. Jacquelyne Kious, Robert I. Tilling (USGS)
• Charta interactiva da la Terra (Smithsonian Institution)
• Animaziun da la tectonica da plattas (format Flash), animaziun da la tectonica da plattas (format GIF, englais)
• PALEOMAP Project cun chartas ed animaziuns da la tectonica da plattas (englais)
• Dischlocaziun dals continents en l’avegnir