Temp autmedieval

Sco temp autmedieval (u temp medieval classic) vegn designada en la medievistica l’epoca dal temp medieval che tanscha da la mesadad dal 11avel fin la mesadad dal 13avel tschientaner (ca. 1050–1250). En il senn scientific vegn la noziun en emprima lingia applitgada a l’Europa latina-cristiana. Per il territori bizantin ed islamic cunfinant resp. l’istorgia ordaifer l’Europa na sa lascha il term betg duvrar u be a moda fitg restrenschida, cumbain che Bizanz e l’intschess islamic furman tuttavia aspects che vegnan tratgs en consideraziun en la perscrutaziun.

La catedrala gotica Notre-Dame de Paris dal 12avel/13avel tschientaner

Caracteristicas da l’epoca en survista

Il cunfin tranter il temp medieval tempriv ed il temp autmedieval vegn fixà differentamain. Sco cumenzament da la nova epoca èsi usità en la perscrutaziun da resguardar la mesadad dal 11avel tschientaner, damai che l’Europa latina è stada segnada a partir da quel mument da vastas midadas. Tant economicamain sco er culturalmain ha gì lieu in nov temp da fluriziun. Questa vieuta è vegnida iniziada d’in augment da la populaziun ch’ha perdurà fin en il 14avel tschientaner. Igl han stuì vegnir urbarisads novs territoris e meglieradas las metodas da producziun per pudair augmentar las racoltas. Quai ha promovì il mastergn ed il commerzi (incl. novas rutas commerzialas) ed en consequenza da quai er l’economia monetara. Sinaquai è sa sviluppà in sistem bancar, surtut en l’Italia Superiura. Igl èn sa furmads novs martgads, ils quals han da lur vart emplenì las cassas da las citads. Tut quai ha manà ad ina mobilitad, tant areguard il lieu sco er areguard il stan social, sco ch’ins na l’aveva betg enconuschì dapi l’antica. E sper il svilup economic han er gì lieu impurtants progress tecnics.

La cristianisaziun era da quel temp pli u main terminada en l’Europa dal Nord ed en vastas parts da l’Europa da l’Ost. A l’intern ha la baselgia cun il papat sviluppà ina clera ierarchia; vers anora ha ella gì da cumbatter cun regents seculars per la posiziun predominanta. Quests cumbats da pussanza èn vegnids crititgads da blers contemporans. Uschia èn sa sviluppads en Germania moviments da refurma ecclesiastics. Da quel temp ha er gì lieu il cumbat d’investitura ed en consequenza da quel divers conflicts tranter l’imperatur tudestg-roman ed il papat. Ils papas vulevan tuttavia disponer da la pussanza seculara, quai che n’è però betg restà senza cuntradicziuns. Il temp autmedieval ha er furmà l’epoca da fluriziun dals urdens monastics, sco per exempel dals cisterziens e dals premonstratens.

Igl èn sa sviluppadas novas scolas catedralas e claustralas; a medem temp han ins fundà las emprimas universitads (t.a. Paris, Bologna, Oxford e Cambridge). Là vegniva instruì teologia, medischina (surtut en Frantscha) e dretg (en emprima lingia en l’Italia, e qua en spezial a Bologna). Questa revoluziun entaifer la furmaziun è stada pussaivla grazia a la rescuverta da scrittiras anticas (sco p.ex. quellas dad Aristoteles) ch’èn arrivadas nà dal spazi arab e bizantin en l’Europa dal Vest (uschenumnada ‹renaschientscha dal 12avel tschientaner›). En consequenza da quest process ha uss surtut la scolastica dominà il pensar scientific. Quella ha chattà sia culminaziun en il 13avel tschientaner cun scienziads sco Albertus Magnus e Tumasch d’Aquin che derivavan omadus da l’urden dals dominicans.

L’Europa Centrala dal temp dals Staufers

Leger e scriver n’eran betg pli abilitads da las qualas disponiva be il clerus; er intgins uffiziants (ministerials) ed aristocrats las han s’acquistà (cumbain ch’igl ha gia dà en il temp medieval tempriv intgins laics che disponivan da questas enconuschientschas). La litteratura ha ademplì ils basegns dals novs lecturs cun porscher er autras tematicas che la teologia e la filosofia. I na vegniva betg pli scrit be per latin, mabain er en la lingua dal pajais. E l’art figurativ ha cumenzà a sa deditgar, sper temas spirituals, a la natira ed a la vita da mintgadi. Entaifer l’architectura ha dominà da quel temp la romanica. Ils umans ch’eran en cas da sa prestar quai finanzialmain pudevan viagiar a moda relativamain segira e libra entaifer vastas parts da l’Europa latina.

Medemamain han cumenzà las cruschadas vers il Proxim Orient, las qualas duevan pli tard er sa drizzar cunter la Spagna islamica ed il Balticum. Il temp autmedieval è ultra da quai stà il temp da fluriziun da la chavallaria, la quala è sa furmada da nov en consequenza da las cruschadas.

Er il champ statal è stà segnà da midaments fundamentals. Il Sontg Imperi roman ha pers sia posiziun egemoniala. Il domini dals Saliers ha la dispita d’investitura da la fin dal 11avel ed entschatta dal 12avel tschientaner fatg stremblir. Als Staufers n’èsi betg reussì en il 12avel e 13avel tschientaner d’impedir che la pussanza roiala entaifer l’Imperi vegnia flaivlentada. In motiv ha er furmà la politica d’Italia ch’ha lià bleras forzas en la part meridiunala da l’Imperi. Entant han la Frantscha e l’Engalterra gudagnà adina dapli pussanza politica. La chasa englaisa dals Plantagenet disponiva a medem temp da possess en Frantscha, quai ch’ha manà repetidamain a cumbats cun ils retgs franzos, ils quals han consolidà lur pussanza en il 12avel e 13avel tschientaner. Bizanz ha pers en il 11avel tschientaner bunamain l’entira Asia Minura als Seldschucs. En il 12avel tschientaner èsi bain reussì da reconquistar parts da quella, ma dapi las consequenzas fatalas da la Quarta Cruschada furmava la ‹Roma Orientala› be pli ina pussanza regiunala.

Moviment da refurma dals cluniacens

La fundaziun da la claustra da Cluny (910) è stà in cas spezial en quel senn che ses fundatur, duca Guillaume I d’Aquitania, ha desistì da tut ses dretgs sco patrun da l’atgna baselgia; enstagl ha el mess quella – quai ch’era dal tuttafatg nunusità da quel temp – sut la protecziun directa da la Sedia papala. Da l’entschatta davent èn ils avats da la claustra sa spruvads da refurmar la regla da sontg Benedetg e la liturgia per attribuir uschia ad ina renaschientscha spiertala dal monachissem occidental e far frunt a las tendenzas da secularisaziun da la vita monastica. Cun la licenza da refurma generala dal 931 ha papa Gion XI lubì a la claustra da laschar entrar muntgs d’autras claustras e da surpigliar autras claustras per realisar la refurma. Cun quai ha el tschentà il fundament giuridic per che l’idea da refurma da Cluny possia sa derasar sur ils mirs da la claustra ora. Ulteriurs privilegis papals, sco per exempel la liberaziun d’intervenziuns da l’uvestg diocesan, han rinforzà la posiziun da la claustra, la quala è bainspert sa sviluppada ad in center d’in grond moviment da refurma. Gia en il decurs dal 10avel tschientaner èn numerusas claustras vegnidas attribuidas a Cluny; ils priurs da quellas eran suttamess directamain a l’avat da Cluny. Al success da la claustra e dal moviment ha attribuì il fatg ch’ils avats èn savens stads fitg ditg en uffizi (p.ex. l’avat Hugo dal 1049 fin il 1109) e ch’ils muntgs suandavan ina stricta obedientscha envers lur avat.

La relaziun da la claustra tar l’aristocrazia da la regiun (Burgogna) era fitg stretga. Da quai dattan differentas donaziuns perditga che pretendevan ch’ils donaturs vegnian sepulids en vischinanza da la baselgia claustrala. L’influenza da Cluny ha en emprima lingia cumpiglia la Frantscha; per part ha quella però er irradià en regiuns cunfinantas da l’Italia e da la Spagna. A partir dal 12avel tschientaner è l’influenza da la claustra tschessada rapidamain ed a medem temp ha ina politica da finanzas ruinusa accelerà il declin economic.

Papat da refurma

L’onn 1046 ha l’imperatur Heinrich III chatschà tras il moviment da refurma a Roma, cura ch’el ha destituì a chaschun da las sinodas da Sutri e Roma trais papas rivalisants ed ha tschentà en lur lieu l’uvestg da Bamberg sco Clemens II. Cleramain en il senn da la refurma da la baselgia ha agì papa Leo IX (1049–1054). Cura ch’el è vegnì nominà la fin da l’onn 1048 da l’imperatur sco papa, era el uvestg da Toul; el derivava da la famiglia dal cont dad Egisheim ed era parentà cun l’imperatur. Igl è caracteristic per ses temp d’uffizi ch’el ha pir sa laschà ordinar sco papa suenter ch’il clerus ed il papa da Roma – als quals cumpeteva il dretg d’elecziun tenor il dretg da fin qua – al avevan danovamain elegì. Da la Burgogna e Lorena ha el manà impurtants cussegliaders cun sai a Roma. Surtut il refurmatur radical Humbert da Silva Candida ha gì grond’influenza sin il papa. Sco manader da la delegaziun papala a Constantinopel l’onn 1054 ha el attribuì tras sia tenuta senza cumpromiss che las tractativas d’uniun cun la baselgia bizantina han fatg naufragi e ch’igl è vegnì tar il Schisma oriental.

Leo IX è stà l’emprim papa a suttastritgar cun numerus viadis il primat ch’il papat pretendeva per sai. Sut il successur da Leo, Victor II (il qual aveva furmà sco uvestg dad Eichstätt il pli impurtant cussegliader da l’imperatur Heinrich III), han ins gì il sentiment che la stretga collavuraziun tranter l’imperatur ed il papa cuntinueschia. Il papa era vegnì instituì il 1056 da Heinrich III sco avugà da ses figl. Ma suenter la mort dal papa gia l’onn 1057 vegniva l’Imperi manà d’ina flaivla regenza d’avugadia sut l’imperatura Agnes ed entaifer l’aristocrazia a Roma sa chattavan ils adversaris da la refurma en la maioritad. Perquai è la pitschna gruppa dals refurmaturs sa sentida necessitada d’eleger a Siena in nov papa (Nicolaus II). Durant ses curt pontificat (1058–61) èn vegnidas prendidas impurtantas decisiuns. Sin ina sinoda a Roma l’onn 1059 han ils participants edì in decret davart l’elecziun dal papa, tenor il qual ils cardinals duevan en emprima lingia eleger il papa; il dretg dal retg tudestg vegniva be menziunà a l’ur. Sper la nova reglamentaziun da l’elecziun dal papa ha la sinoda anc prendì autras decisiuns che duevan gidar a realisar las pretensiuns dals refurmaturs. Uschia na dastgava nagin uffizi sacral pli vegnir cumprà d’in laic u tras cumpra d’uffizi (simonia).

A Nicolaus II èsi er reussì da sa cunvegnir cun ils Normans cun dar per feud a lur regents l’Apulia, la Calabria, la Sicilia e Capua. Tras quai è il domini dals Normans che sa chattava en cumplain svilup stà suttamess a la suveranitad feudala dal papa.

Schisma oriental

Hagia Sophia, la catedrala da Constantinopel dal temp dal Schisma

Ils 16 da fanadur 1054 ha il mess papal Humbert da Silva Candida documentà il naufragi da las contractivas cun la baselgia bizantina cun metter sin l’altar da la Hagia Sophia ina bulla d’excommunicaziun cunter ses partenari da tractativas, il patriarc Michael Kerullarios. Da quel temp era papa Leo IX, per incumbensa dal qual Humbert aveva manà las contractivas, gia mort. Cun embannir da sia vart il papa ha il patriarc sigillà la ruptura tranter la baselgia dal vest e quella da l’ost.

Quest eveniment spectacular ha furmà l’escalaziun finala d’in svilup ch’è stà segnà da tensiuns cuntinuantas e d’in lung process d’alienaziun. La cuntraversa va enavos sin in decret dal Concil da Chalkedon (451), il qual aveva attribuì – suenter Roma – a Constantinopel il segund plaz en l’ierarchia da las sedias patriarcalas. Cumbain ch’il papa da lez temp, Leo I, n’aveva mai renconuschì questa decisiun, è sa messa tras en l’ost l’idea d’ina posiziun speziala dal patriarc da Constantinopel sco chau da la cristianadad orientala. Tar quest conflict areguard la revalitaziun da la residenza imperiala Constantinopel – ch’aveva surtut manà en il 9avel tschientaner sut papa Nicolaus I a grevas tensiuns ed er ad in schisma – èn vegnidas vitiers opiniuns divergentas en dumondas dogmaticas e liturgicas.

In punct da dispita central ha furmà il ‹filioque›, vul dir la dumonda schebain il Sontg Spiert saja resortì dal bab u ‹er dal figl›. Quai avevan pretendì ils uvestgs francons a l’entschatta dal 9avel tschientaner, entant ch’en l’ost era quest’idea fruntada sin resistenza. Daspera eri usità en l’ost ch’ils clericals – cun excepziuns dals uvestgs – pudevan maridar, entant che la refurma da la baselgia en il vest propagava gist il cumbat cunter la lètg sacerdotala. En pli eran sa sviluppadas differentas tradiziuns en connex cun la preparaziun dal paun d’eucaristia e las isanzas da curaisma sco er divergenzas areguard la cumparsa exteriura – sco la barba dals spirituals en l’ost – ch’avevan anc accelerà supplementarmain il process d’alienaziun. Malgrà quai n’han betg las bullas d’excommunicaziun dal 1054 manà a la ruptura finala; anzi è quella d’attribuir a las tensiuns economicas e politicas tranter Bizanz e las citads maritimas talianas. En consequenza da quellas èsi vegnì il 1182 ad ina mazzacra dals latins sesents a Constantinopel ed il 1204 han ils cruschaders conquistà e spoglià questa citad.

Dictatus papae

Suenter la mort dad Alexander II l’onn 1073 è gia vegnì elegì il proxim di en in’elecziun segnada da tumults l’archidiacon Ildebrando sco papa; cun il num Gregori VII ha el sapientivamain stgaffì ina relaziun tar Gregori I. Ildebrando aveva gia giugà dapi il 1046 ina rolla a la curia; sut ils papas precedents valeva el sco persuna decisiva tar tut las impurtantas decisiuns. Tar il Dictatus dal 1075 sa tracti d’in text dal qual il cuntegn n’è betg penetrà vers anora e che n’era er betg destinà per la publicitad, ma che tracta temas centrals a moda ordvart clera e decidida. Damai che las 27 sentenzias n’èn betg ordinadas a moda sistematica (e cuntegnan schizunt ina dubletta) sa tracti probablamain d’ina sort pro memoria ch’è forsa arrivà senza vulair en il register.

Sco sentenzia centrala pretenda il text en plirs lieus ina posiziun absolutamain suprema tant per la baselgia romana – sco instituziun endrizzada directamain tras Cristus – sco er per l’uvestg da Roma che dastga sa numnar sco sulet uvestg general e papa. Pliras sentenzias tractan la giurisdicziun dal papa; cura ch’el sentenzieschia uvestgs na saja el betg dependent da sinodas e possia pretender per sai da manar tut ils impurtants process. Questa tendenza da Gregori da suttastritgar sco anc mai avant el la giurisdicziun superiura dal papa sa lascha declerar cun sia finamira da cumbatter la cumpra d’uffizis (simonia) e la lètg da sacerdots. Pervi da l’organisaziun manglusa da la curia n’han questas pretensiuns bain betg anc sa laschà realisar dal temp da Gregori, ma ellas han tuttina fatg cler tge finamiras che la baselgia romana aveva da quel temp.

Davart l’intervenziun dal papa en il sectur profan cuntegna il text duas sentenzias. Tenor quellas dueva il papa esser autorisà betg be da liberar ils subdits da regents malgists da lur engirament da fidaivladad, mabain er da destituir l’imperatur sez – quai che furmava ina provocaziun nunditga da la pussanza seculara da quel temp. Cumbain ch’ins desista oz d’attribuir al Dictatus papae il status d’in program da regenza, sa lascha tuttina constatar ch’igl èn vegnids fixads qua per l’emprima giada – e cunter tutta tradiziun dal dretg canonic – dretgs d’intervenziun dal papa en il sectur terrester. Pauc pli tard dueva Gregori VII recurrer a quest dretg en la politica reala.

Dispita d’investitura

Suenter che gia papa Alexander II aveva smanatschà a Heinrich IV cun l’excommunicaziun, ha la relaziun tranter il papa ed il retg fatg l’impressiun da sa calmar in pau a l’entschatta dal temp d’uffizi da papa Gregori VII. La ruptura è succedida il 1075, numnadamain en quel mument che Heinrich IV ha nominà uvestgs a Milaun e schizunt a l’intern dal stadi papal, quai che cuntrafascheva als princips davart l’elecziun canonica tras clerus e pievel ch’eran vegnids fixads en rom da la refurma da la baselgia.

Cura che Gregori VII ha admonì Heinrich IV e smanatschà cun l’excommunicaziun, è s’exprimida entaifer l’episcopat tudestg ina gronda resistenza cunter la finamira da Gregori da far fin cun la cumpra resp. vendita d’uffizis e da pretender er en Germania ch’il celibat vegnia tegnì a moda absoluta. A chaschun d’ina dieta curiala ch’è vegnida frequentada da numerus uvestgs, han ins decidì da visar al papa l’obedientscha. Ed en ina brev ordvart severa – drizzada betg al papa, mabain al «fauss muntg Ildebrando» – ha Heinrich envidà ses adversari da dar liber la sedia papala.

Restanzas dal chastè da Canossa (Emilia-Romagna)

En furma d’ina uraziun drizzada a sontg Peder ha Gregori da sia vart declerà il retg tudestg sco relaschà ed excommunitgà. Tras quest pass era succedì insatge nunditg, pertge che anc mai n’aveva in papa dispensà in regent secular. Ils vegls adversaris dal retg, surtut ils Saxons ed ils conts da la Germania dal Sid, èn s’unids ed er ina part dals uvestgs ha rut cun il regent. Per prevegnir ad in’emprova d’intermediaziun da vart dal papa, ha Heinrich traversà cun ina pitschna suita las Alps ed è cumparì la fin schaner 1077 en il vestgì da penitent davant il chastè da Canossa, en il qual il papa era sa retratg. Suenter ch’il retg aveva fatg ina penetienzia da trais dis, n’ha il papa gì nagin’autra letga che d’al acceptar puspè sco putgant plain ricla en la cuminanza dals cartents. Uschia aveva Heinrich bain cuntanschì in success tactic; ma a medem temp ha el renconuschì la supremazia dal papat sur la roialitad e n’ha er betg pudì impedir ch’ils prinzis elegian a Forchheim in cuntraretg (Rudolf da la Svevia).

L’onn 1078 ha Gregori VII scumandà categoricamain al retg tudestg da nominar uvestgs; cun quai ha el mess ad ir la dispita d’investitura per propi. Suenter sia segunda bandegiada l’onn 1080 ha Heinrich IV nominà l’archuvestg da Ravenna sco cuntrapapa Clemens III. L’onn 1084 ha Heinrich sa laschà curunar da ses papa a Roma sco imperatur, suenter ch’ils Romans al avevan laschà entrar en la citad. Papa Gregori, ch’era enserrà en il Castel Sant’Angelo, è bain vegnì liberà d’in’armada normana; ma pervi dad abus da ses alliads ha el bainspert stuì bandunar la citad ed è mort il 1085 en l’exil a Salerno. La dispita d’investitura ha pir pudì vegnir terminada sut Heinrich V tras il Concordat da Worms.

Concordat da Worms

Fin la refurma da la baselgia en il 11avel tschientaner avevan ils retgs dals Ottons e Saliers instituì uvestgs ed avats imperials ed er fatg diever da quels per incumbensas signurilas mundanas. Questa cumpetenza dal retg, ch’era da muntada centrala per pudair exequir ses domini, ha papa Gregori VII mess en dumonda; cun relaschar in scumond d’investitura general dueva l’influenza da laics sin l’elecziuns da dignitaris ecclesiastics vegnir eliminada dal tuttafatg. Da quai è resultà in cumbat da 40 onns ch’ha pir pudì vegnir terminà cun il Concordat da Worms. La premissa per il cumpromiss ch’ins ha chattà è stada la separaziun da las cumpetenzas spiritualas e secularas dals dignitaris ecclesiastics.

Ils 22 da settember 1122, suenter diras tractativas, han l’imperatur Heinrich V ed ina delegaziun papala – cun il cardinal dad Ostia Lamberto Scannabecchi a la testa, il papa Honorius II da pli tard – segnà a Worms il contract da pasch. L’imperatur ha desistì da l’investitura cun ils simbols spirituals rintg e batgetta; en pli ha el empermess da restituir ils bains ecclesiastics alienads e da prestar en avegnir servetschs d’agid al papa. Malgrà quai è l’influenza da l’imperatur restada gronda. Il papa ha numnadamain lubì la preschientscha da quel tar l’elecziun d’uvestgs ed avats e concedì che l’imperatur als investeschia cun il scepter sco simbol per la pussanza mundana. Plinavant cumpeteva a l’imperatur in tschert dretg da cundecisiun en cas d’elecziuns dispitaivlas.

Reginavel norman en l’Italia

Vers l’onn 1000 èn pelegrins e mercenaris normans arrivads en l’Italia dal Sid ed han sustegnì ils prinzis dal lieu cunter ils Arabs. Ils regents locals ed er ils papas han recrutà en la Normandia ulteriurs mercenaris e l’onn 1030 è il Norman Reinulf vegnì infeudà cun il contadi Aversa. Da qua ennà dueva sa furmar successivamain il Reginavel norman en l’Italia. Pli tard han ulteriuras gruppas da novarrivads sut la direcziun da la famiglia dals Hauteville lantschà ina politica da conquista da dominis bizantins e langobards. Cura che papa Leo IX ha empruvà d’intervegnir a favur dal principadi da Benevent, ha el subì sper Civitate (1053) ina sconfitta totala; el sez è vegnì fatg praschunier dals Normans.

Papa Nicolaus II è alura sa decidì per ina vieuta radicala en la politica envers ils Normans. Il 1059 ha el infeudà il cont Richard d’Aversa cun Capua ed il manader dals Normans da la famiglia dals Hauteville Robert Guiscard cun la Calabria ed Apulia sco er cun la Sicilia, la quala stueva però l’emprim vegnir liberada dals Arabs. Ensemen cun ses frar pli giuven Roger èsi reussì il 1061 a Robert Guiscard da liberar Messina dals Arabs. Il 1091 è la conquista da l’insla stada terminada; quella ha Robert Guiscard surlaschà anc da ses temp da vita a Roger I. Cuntrari a la situaziun en l’Italia Bassa, nua ch’ils Normans avevan da far cun in territori sparpaglià, ha Roger pudì surpigliar a Sicilia l’administraziun monarchica dals Arabs ed uschia er in entir stab da funcziunaris indigens versads.

Cura che Roger I è mort il 1101 era ses figl anc en la vegliadetgna d’uffant; pir il 1112 è el daventà in regent independent (Roger II). Suenter lungs cumbats cun ses parents en l’Italia Bassa e cunter la resistenza dal papat – ch’era flaivlentà tras il Schisma – al èsi reussì il 1130 da far valair sia curunaziun sco retg da la Sicilia, Calabria ed Apulia e la finala er d’abatter il 1134 ils baruns da l’Italia Bassa che faschevan resistenza. Ina champagna militara da l’imperatur Lothar III (1136/37) è stada senza success ed il 1139 ha papa Innocenz II stuì renconuscher il reginavel sicilian da Roger II. La pli gronda prestaziun da Roger è stada la consolidaziun dal reginavel a l’intern. Quella ha el cuntanschì cun relaschar ina collecziun da leschas e cun surpigliar l’administraziun da finanzas dals Arabs ed ils uffizis dals Bizantins.

Vers la fin dals onns 1140 ha Roger drizzà attatgas cunter l’Imperi bizantin sco er cunter l’Africa dal Nord; a Tripolis e Tunis èsi reussì als Normans da s’installar. Las possessiuns africanas èn vegnidas administradas tenor il model da Sicilia e liadas als Normans tras toleranza religiusa e cun engaschar uffiziants indigens. L’onn 1194 è il reginavel da Sicilia passà als Staufers.

Guglielm il Conquistader

Guglielm il Conquistader sin il Tarpun da Bayeux

Suenter la fin dal reginavel da la Mar dal Nord sut Knut il Grond è la dinastia dals Saxons dal Vest (Wessex) puspè arrivada a la pussanza en l’Engalterra. Creschì si en la Normandia, ha Eduard tgirà er suenter ses return en l’Engalterra stretgs contacts cun sia patria d’exil. Quai per l’ina cun nominar Normans en auts uffizis e per l’autra cun destinar probablamain gia baud – damai ch’el sez n’aveva nagins uffants – duca Guglielm da la Normandia sco ses successur. Ma cura che Eduard è mort il 1066, è il pussant Earl Harold, ch’aveva maridà ina sora dal retg, vegnì instituì sco retg. Ultra da quai ha er il retg norvegiais Harald Hardrade fatg valair, sco ertavel da Knut, agens dretgs al tron. L’emprim èsi reussì a Harold da victorisar cunter ses rival norvegiais ch’era penetrà a Yorkshire cun in’armada. Ma paucs dis pli tard è duca Guglielm arrivà cun in’armada d’invasiun sur il Chanal.

En la Battaglia sper Hastings (ils 14 d’october 1066), la quala è represchentada sin l’enconuschent Tarpun da Bayeux, è sa decidì il destin da l’Engalterra sur lung temp: l’infantaria da Harold ha stuì succumber als chavaliers normans e Harold sez è crudà en la battaglia. Uschia ha Guglielm pudì sa laschar curunar a Westminster sco retg. A chaschun da sia curunaziun ha il nov retg bain empermess da tegnair las isanzas e leschas da ses antecessurs ed ha mess uschia in cler signal a favur da la cuntinuitad. Sco novaziun centrala han ils conquistaders però manà cun sai il feudalissem continental, il qual ha introducì en l’Engalterra in nov princip da domini e d’organisaziun che n’era betg enconuschent fin qua. Quel ha tschentà la relaziun tranter il retg e l’aristocrazia, inclus il clerus superiur, sin in nov fundament ed ha modifitgà a moda decisiva la constituziun da la defensiun cun introducir in servetsch da chavalier a basa d’ina relaziun da vasalladi.

Cun la nova furma d’organisaziun èn er vegnidas midadas las relaziuns da possess d’enfin qua. Al lieu dals capos anglosaxons è uss passada la suita da Guglielm. Quella n’ha betg be surpiglià ils auts uffizis da baselgia e statals, mabain ha er occupà praticamain tut ils vasalladis da la curuna. Da l’autra vart ha Guglielm tuttavia recurrì al sistem d’administraziun e da taglia anglosaxon. Da la colliaziun da la monarchia feudala normana cun las tradiziuns dals dretgs dal pievel tenor il reginavel anglosaxon è uschia sa furmada la basa per ina pussanza centrala monarchica da lunga durada. Ed ultra da quai è il pajais s’avert tras la conquista normana definitivamain al circul cultural roman.

Seldschucs

Il num dals Seldschucs deriva da Seldschuc, in chau da stirpa turkmen da derivanza ogusica ch’è sa convertì vers il 970 cun sia suita a l’islam. En il 11avel tschientaner èn ils Seldschucs l’emprim avanzads vers sid ed han conquistà l’Iran. Envidads dal calif abassidic a Bagdad, han els occupà l’onn 1055 sut Tughrul Beg la citad ed èn daventads ils protecturs dal califat. L’onn 1071 ha Alp Arslan, il nev da Tughrul, battì ils Bizantins sper Manzikert ed ils Turkmens han pudì sa chasar en l’Anatolia. Circa a medem temp èn er la Siria e la Palestina vegnids sut la controlla dals Seldschucs. Quai dueva la finala esser decisiv per las cruschadas ch’èn vegnidas iniziadas nà da l’Occident.

Sultan Melikschah, il fegl da Tughrul, ha giudì il sustegn da Nisam al-Mulk, in dals pli impurtants wesirs en l’istorgia da l’islam. Quel è vegnì mazzà suenter in temp d’uffizi da trent’onns tras in Assassin. Ils Assassins (Hashshashin, ‹quels ch’utiliseschan haschisch›; da qua er il term modern ‹assassin›) eran ina secta schiitica extremista ch’era sa furmada sut l’agitatur Hasan as-Sabbah sco gruppa terroristica en las muntognas al sid da la Mar Caspica e ch’ha pir pudì vegnir destruida il 1256 tras ils Mongols.

Suenter la mort da Melikschah dueva il grond imperi dals Seldschucs bainspert ir en decadenza. Bain èsi anc reussì al sultan Mohammed, il frar da Melikschah, da retegnair il process da dissoluziun, ma ses frar Sandschar ha be pli dominà l’Iran da l’Ost. En autras regiuns da l’Iran, en la Siria, l’Irac e l’Asia Minura èn sa furmads stadis parzials che cumbattevan in l’auter. Da quels dueva surtut il reginavel dals Seldschucs da Rum ‹Seldschucs da la Roma orientala› daventar impurtant per l’Europa. Fundà sut Suleyman, il substitut dad Alp Arslan, en l’Anatolia cun la chapitala Konya, è quel daventà in grond privel tant per ils Bizantins ch’èn vegnids battids il 1176 sper Myriokephalon sco er per ils cruschaders, dals quals la via terrestra vers la Palestina è vegnida disturbada a moda considerabla. Cura ch’ils cruschaders han conquistà l’onn 1204 Constantinopel, è quest adversari dals Seldschucs crudà davent e l’Anatolia ha giudì surtut sut Kai Kobad I in curt temp da fluriziun economica e sociala.

La fin dal reginavel dals Seldschucs da Rum ha manà natiers l’avanzada dals Mongols en l’Asia Minura e la sconfitta al Köse Dağ l’onn 1243. Ils Seldschucs han stuì sa suttametter ed èn daventads vasals dals Mongols ch’han introducì in’administraziun pli e pli rigida. La dinastia seldschuca è ida a fin il 1308 cun la mort da Masud II, entant ch’il vest dal pajais era gia scrudà avant en principadis pitschens autonoms. D’in dad els dueva sa sviluppar il Reginavel osmanic.

L’idea da las cruschadas

Papa Urban II proclamescha la cruschada (maletg da ca. 1455)

Ils 27 da november 1095 ha papa Urban II tegnì en rom da la sinoda a Clermont (Auvergna) in pled fulminant davant ina gronda massa da glieud. En colurs drasticas ha el descrit il destin dals Cristians en l’Orient che vegnian supprimids a moda crudaivla dal pievel islamic dals Seldschucs. Cun pleds ardents ha el intimà giuven e vegl da render succurs als concrettaivels en l’ost e da stgatschar «l’infama rataina» dals territoris che quels avevan conquistà. L’effect da quest pled è stà extraordinari. Sut il clom «Igl è la voluntad da Dieu!» han numerus auditurs sa laschà fermar cruschs da taila sin ils givels per documentar uschia lur prontadad da prender sco Cristus la crusch si dies e da sa participar a la campagna militara cunter ils nuncartents.

Nà da Clermont è il moviment da las cruschadas – sustegnì d’ulteriuras proclamaziuns papalas e propagà da numerus predicaturs ambulants – sa derasà en l’ulteriura Frantscha ed ha bainspert tschiffà l’entir Occident. Sco finamira da guerra uffiziala è gia baud vegnì proclamà la liberaziun dals lieus sontgs a Jerusalem. Il moviment da massa ch’è sa sviluppà ha pudì recurrer a duas impurtantas tradiziuns: ils pelegrinadis a Jerusalem ch’eran derasads vastamain e la tradiziun da cumbatter ils pajauns ch’era naschida or da la resistenza cunter ils Saracens, Ungarais e Normans. Or da la cumbinaziun da quests dus elements è la cruschada sa chapida sco in pelegrinadi armà cun la finamira da liberar resp. da segirar la sontga fossa a Jerusalem.

Il potenzial da guerra correspundent ha la baselgia chattà en la chavallaria occidentala. In’impurtanta rolla per il success dal moviment ha er giugà l’idea d’ina recumpensa per la participaziun a las cruschadas en furma da la remischun dals putgads; quella ha la baselgia applitgà sapientivamain per motivar da sa participar a las cruschadas. Ultra da quai è vegnì mess en vista in ritg butin e l’acquist da possess funsil, damai che la baselgia aveva declerà da l’entschatta davent ch’il territori che vegnia prendì davent als pajauns duaja vegnir occupà dals cruschaders. Sut talas aspectativas èsi daventà attractiv da sa participar a la cruschada per baininqual figl d’ina famiglia da chavaliers che sa sentiva dischavantagià envers il primnaschì.

Cruschadas e stadis da cruschaders

En ses pled a la sinoda da Clermont aveva papa Urban II bain clamà senza differenza povers e ritgs da sa participar a la cruschada cunter ils pajauns; en la pratica è el percunter surtut sa drizzà a la chavallaria da lingua franzosa. Sper ils chavaliers ha il moviment però tschiffà vastas massas dal pievel, las qualas han percurrì il pajais sco rotscha nundisciplinada en direcziun ost. L’emprim è il fanatissem sa drizzà cunter ils na-cristians en l’agen pajais, ils gidieus, uschia ch’il cumenzament dal moviment da las cruschadas è vegnì accumpagnà dals emprims grevs pogroms cunter gidieus dal temp medieval.

Il 1099 – suenter ina terribla mazzacra tranter la populaziun – han las armadas da chavaliers ch’eran partidas il 1096 conquistà Jerusalem. Sinaquai han ins endrizzà là sco er ad Edessa, Tiberias, Antiochia e Tripolis agens dominis, tranter ils quals il reginavel da Jerusalem occupava ina posiziun dominanta. Per che quests stadis da cruschaders possian surviver entamez in ambient ostil, eri da muntada elementara che la colliaziun vers l’Europa occidentala na vegnia betg interrutta, e quai betg il davos per ch’ils contingents da cruschaders possian arrivar cuntinuadamain. Questa colliaziun era be pussaivla sur la via maritima e faschond diever da las capacitads da flotta da las citads maritimas talianas (Pisa, Venezia, Genua); quellas han profità da lur engaschament cun laschar conceder privilegis spezials. Pli tard ha il fatg ch’ils stadis dals cruschaders vegnivan smanatschads da pussanzas islamicas vischinas manà ad ulteriuras cruschadas. Uschia ha papa Eugen III clamà sut l’impressiun da la crudada d’Edessa (1114/45) – e sustegnì dals predis da l’avat cisterziens Bernard da Clairvaux – a la Segunda Cruschada (1147–1149), a la quala è er sa participà il retg tudestg Konrad III; quest’interpresa è però ida a fin senza grond success.

L’onn 1187 èsi reussì al sultan Saladin da conquistar Jerusalem. Il domini dals cruschaders cumpigliava uss be pli intgins chastels situads en il nord e las trais citads da costa Antiochia, Tripolis e Tirus. Per questa vieuta sa laschan allegar differents motivs: Per l’ina eri reussì d’unir ils dominis islamics, per l’autra era l’Imperi bizantin sut Andronikos I Komnenos s’alienà da l’uniun cun ils stadis da cruschaders (1185); e la finala eri vegnì a l’intern dal Reginavel da Jerusalem sez a conflicts. Questa catastrofa ha manà a la Terza Cruschada, sut l’egida da l’imperatur tudestg Friedrich Barbarossa. Suenter la mort da quel en la Tirchia da l’Ost (1190) faschevi l’impressiun sco sche la cruschada faschess naufragi. Ma sut il retg englais Richard Cor da Liun èsi almain reussì da sfurzar Saladin ad ina cunvegna che garantiva la cuntinuitad dal domini restant dals cruschaders sco er concessiuns areguard il traffic da pelegrinadi.

Las cruschadas dal 13avel tschientaner laschan enconuscher che l’idea da las cruschadas è vegnida instrumentalisada pli e pli fitg per interess politics spezials u schizunt pervertida dal tuttafatg, sco en il cas da la Quarta Cruschada (ch’aveva oriundamain l’intenziun da suttametter l’Egipta, ma ch’ha la finala manà a la conquista e sblundregiada da Constantinopel). Cun la crudada dad Akkon (1291) è il domini dals cruschaders en Terra sontga stà terminà, cumbain ch’igl ha adina puspè da en l’Europa vuschs ch’han appellà da reconquistar il territori pers.

Reconquista

Anteriur minaret mauric a Ronda ch’è vegnì transfurmà en in clutger

Gia paucs onns suenter la conquista da la Spagna visigotica tras ils Arabs (711) ha cumenzà la reconquista cristiana. Il 722 ha il Visigot Pelagius, il manader dals abitants da la regiun muntagnarda Asturia en la Spagna dal Nord, victorisà ils Arabs en la Battaglia sper Covadonga. Terminada è la reconquista da la Peninsla Spagnola però pir vegnida 770 onns pli tard, cura ch’igl è reussì il 1492 da conquistar Granada.

Gia vers il 750 ha pudì vegnir conquistada la Galicia e la mesadad dal 9avel tschientaner Leòn. A l’entschatta dal 10avel tschientaner è la chapitala da l’Asturia vegnida translocada dad Oviedo a Leòn. Cura che la Castiglia è sa spartida dad Asturia-Leòn èsi però vegnì ad ina sparpagliaziun dals reginavels cristians; ultra da quai era sa furmà en las Pireneas il reginavel da Navarra. Il 11avel tschientaner è stà segnà da la predominanza da la Castiglia entaifer la Spagna cristiana. Als retgs Fernando I (1035–65) ed Alfonso VI (1072–1109) èsi reussì d’unir Leòn e Navarra cun la Castiglia. Plinavant han els pudì reconquistar dals Maurs il nord dal Portugal e la finala la veglia chapitala Toledo (1085). Da quel temp ha er vivì e battì El Cid (Rodrigo Diaz), l’erox da la reconquista cristiana. Pervi da dispitas cun il retg da la Castiglia steva el magari er sin la vart araba. Per gronda part ha el manà guerra d’atgna iniziativa; sia conquista da Valencia na dueva però betg esser da lunga durada.

In punct culminant dal domini castiglian ha furmà la regenza dad Alfonso VII (1126–57). Il 1135 ha quel schizunt sa laschà curunar sco imperatur, suenter che gia ses antecessurs avevan manà quest titel, sa referind a tradiziuns visigoticas. Sia sfera da pussanza tanscheva da l’Atlantic fin al Rodan. Malgrà numerusas champagnas militaras cunter ils Maurs n’al èsi però betg reussì da gudagnar ulteriur territori. Il 12avel tschientaner ha alura fatg avanzar en Spagna ina nova pussanza cristiana, numnadamain quella dad Aragòn. Da muntada per l’avanzament da quella è surtut stada la conquista da Saragossa (1118). Ed il 1143 è sa furmà en il vest da la Peninsla il Portugal sco reginavel independent. Per la cuntinuaziun da la reconquista è stada decisiva la victoria dals cristians sper Navas de Tolosa (en vischinanza da Jaén) l’onn 1212. Il 1236 èsi reussì da conquistar Còrdoba, la chapitala dal califat. Pauc pli tard èn suandadas las citads da Murcia e Sevilla e schizunt il retg mauric da Granada ha stuì renconuscher la supremazia castigliana.

A medem temp han er ils Aragonais sut retg Jaume (Giachen) I cuntanschì impurtants success cun la conquista da las Balearas (1229–35) e da Valencia (1238). Ch’i n’è betg reussì da terminar suenter questas victorias la reconquista, è stà d’attribuir al fatg ch’igl existivan grondas divergenzas tranter Castiglia ed Aragòn. Pir Sancho IV (1284–95) ed Alfonso XI (1312–50) da la Castiglia han cuntinuà cun la politica da reconquista. Il 1479 han ils retgs catolics Isabel da Castiglia e Fernando d’Aragòn sigillà cun lur nozza l’unitad dal reginavel da Spagna e sin quest fundament ha pudì vegnir terminada il 1492 la reconquista cun occupar Granada.

Il cisterziens Bernard da Clairvaux

L’onn 1070 ha il nobel Robert, ch’era oriund da la Champagne, fundà a Molesme (Burgogna) ina claustra ed è er daventà, suenter in intermezzo sco eremit, avat da quella. Igl è però prorut in conflict, perquai che Robert ed intgins auters commembers dal convent han refusà da viver d’ina renta da basa sco ch’ils muntgs avevan fatg fin qua; enstagl han els pretendì da gudagnar il da viver cun cultivar sezs ils funs e da manar ina vita en povradad apostolica. L’onn 1098 han perquai l’avat Robert, il priur Alberich ed ina dunsaina da muntgs bandunà Molesme ed han fundà ina nova claustra a Citeaux. D’in pitschen convent è sa sviluppà sut ils avats Alberich (1099–1108) e Stephan Harding (1108–1133) in grond e pussant urden. L’onn 1119 ha Citeaux retschet la protecziun papala en furma da la ‹Carta caritatis› che constituescha la regla da l’urden.

Fin il 1153 existivan en l’Europa dal Vest gia 344 claustras da cisterziens, surtut en Frantscha, en l’Engalterra ed en l’Imperi tudestg. Pli tard è il nov moviment monastic sa derasà en la Spagna dal Nord, en l’Italia imperiala, en la Scandinavia, Boemia, Ungaria e Pologna. Las pli veglias filialas èn sa sviluppadas en il territori da la Burgogna e Lorena: La Ferté, Pontigny, Clairvaux e Morimond. Mintg’onn vegniva manà tras a Citeaux il chapitel general, al qual avevan da sa radunar tut ils avats cisterziens. Il return cumplet a la lavur manuala tenor la pretensiun da la regla benedictina n’è però betg vegnì mess enturn dal tuttafatg. Enstagl han ins surdà la part principala da las lavurs economicas a fraters laics; quels derivavan savens da las classas socialas bassas ed eran separads dal tuttafatg dals muntgs.

Vers il 1090 è naschì en vischinanza da Dijon Bernard da Clairvaux. Ensemen cun trenta parents ed amis è el entrà il 1111/12 en la claustra da Citeaux. Gia il 1115 al han ins tramess a fundar la claustra da Clairvaux. Là è Bernard daventà avat ed è restà quai fin sia mort il 1153. Clairvaux dueva sa mussar sco la fundaziun la pli fritgaivla da Citeaux; il 1153 eran gia suttamessa a quella 168 claustras. Pervi da sia vasta correspundenza cun autoritads ecclesiasticas e secularas e ses numerus viadis è Bernard daventà ina da las pli impurtantas persunalitads da ses temp. A ses operar èsi d’attribuir che papa Innocenz II ha pudì sa far valair envers ses concurrent Anakiet II; medemamain duevi reussir a Bernard da far participar ils retgs europeics a la Segunda Cruschada. El è sa drizzà cunter Abaebardus e Gilbert, ils pli impurtants represchentants da la nova teologia scolastica ed ha influenzà la mistica da Cristus e l’aduraziun da Maria. Il dretg roman ch’ins aveva rescuvert era segnà per el d’engurdientscha e da rampigns. Ses ‹spievel papal› ‹De consideratione› (scrit il 1149–1152) ha condemnà ils abus en l’administraziun papala sco er la corruptibladad ed il centralissem exagerà da la curia. A medem temp ha Bernard però defendì il primat dal papa. L’onn 1174 è Bernard vegnì canonisà.

Staufers e Guelfs

Sigil da Friedrich Barbarossa

En Germania è il temp autmedieval stà sut l’ensaina dal cumbat per la pussanza politica tranter Staufers e Guelfs. Ils Guelfs derivavan d’ina veglia schlatta da l’aristocrazia imperiala carolingica ch’era oriundamain da chasa en la regiun enturn Metz; gia en il 8avel tschientaner è il center da pussanza da la schlatta però sa spustà en Svevia (Weingarten). Tar ils Staufers sa tractavi d’ina veglia dinastia svevaisa ch’è avanzada en il decurs da la dispita d’investitura en il circul da las famiglias dominantas, numnadamain cura che l’imperatur Heinrich IV ha surdà l’onn 1079 a Friedrich I – che sa numnava tenor la residenza originara sper Göppingen (il chastè Stoph resp. Stauf) ‹von Staufen› – il ducadi da Svevia e sia figlia Agnes sco dunna.

L’inimicizia tranter las duas famiglias è proruta suenter che la famiglia imperiala dals Saliers è morta ora l’onn 1125; sco retg n’è numnadamain betg vegnì elegì il Staufer Friedrich II, il nev da l’imperatur Heinrich V trapassà, mabain il duca da la Saxonia Lothar II ch’era collià tant tras parentella sco er politicamain cun ils Guelfs. La pretensiun dals Staufers da pudair surpigliar en ierta il possess dals Saliers ha manà al conflict armà cun la partida dals Guelfs. Quel è anc s’intensivà l’onn 1138 cura ch’ils prinzis han elegì suenter la mort da l’imperatur Lothar il Staufer Konrad III sco retg e betg il schender da l’imperatur barmier, il Guelf Heinrich il Losch. A Konrad n’èsi betg reussì d’abatter militarmain ses adversari pussant che pretendeva per sai sco ierta betg mo il Ducadi da la Baviera, mabain er il Ducadi da la Saxonia. Sinaquai ha il nev da Konrad e successur sco retg Friedrich Barbarossa, l’imperatur Friedrich I da pli tard, empruvà da chattar l’equiliber politic cun ils Guelfs cun confermar ses cusrin Heinrich il Liun sco duca da la Saxonia. L’onn 1180 ha l’imperatur Friedrich I però rut cun ses vasal che daventava adina pli pussant; quai ha manà a la cupitga da Heinrich il Liun ed a la repartiziun dal feud imperial sin auters prinzis; a la famiglia guelfa è be restà l’allodi, vul dir ils bains propris.

Ils Guelfs han però cuntinuà lur cumbat cunter ils Staufers. Sustegn han els chattà da vart da la chasa roiala englaisa, damai che Heinrich il Liun era maridà cun ina figlia da retg Heinrich II da l’Engalterra. Suenter l’elecziun dubla dal 1198 e l’assassinat da ses rival da vart staufica ha il figl da Heinrich il Liun chattà la renconuschientscha en l’entira Germania; l’onn 1208 è el vegnì corunà sco imperatur Otto IV. Ma a mesa vista n’ha el betg pudì sa tegnair cunter il Staufer Friedrich II che vegniva sustegnì dal papa. En la Battaglia da Bouvines (1214) ha Otto battì ensemen cun il retg englais Gion senza Terra cunter il retg franzos ch’era s’allià cun ils Staufers; qua è il cumbat per il tron tudestg vegnì decidì a favur dals Staufers. L’onn 1235 ha il victur, l’imperatur Friedrich II, terminà definitivamain il conflict tranter las duas famiglias: el ha nominà il biadi da Heinrich il Liun, Otto da Lüneburg, sco prinzi dal nov ducadi Braunschweig-Lüneburg ch’era vegnì furmà dal possess allodial dals Guelfs e da donaziuns imperialas.

Friedrich Barbarossa

Cura ch’il retg Konrad III è mort, han ils prinzis elegì il 1152 ses nev Friedrich sco retg tudestg. Quest’elecziun è bain er stada colliada cun l’aspectativa ch’i reusseschia al nov monarc, il qual era parentà cun ils Guelfs, da terminar il conflict permanent tranter ils Staufers ed ils Guelfs (cf. survart). Friedrich ha ademplì quest’aspectativa cun confermar a ses cusrin Heinrich il Liun la Saxonia e cun al surdar il Ducadi da la Baviera (ch’era contestà tranter ils Guelfs e la chasa da Babenberg). A medem temp era la Baviera però vegnida empitschnida per la marca dal Danubi, la quala ins ha transfurmà en il Ducadi da l’Austria (1156).

Il nov retg – che vegniva numnà en l’Italia pervi da ses chavels da colur blond cotschnenta ‹Barbarossa› (‹barba cotschna›) – è stà in dals pli brigliants regents dal temp medieval tudestg. Persvas da la dignitad sacrala da ses uffizi sco retg resp. imperatur ha el fatg dal cumbat per l’‹onur da l’Imperi› (honor imperii) il motiv principal da sia politica, cun la quala el intendeva da far valair puspè pli ferm la pussanza imperiala. Per quest intent ha Friedrich drizzà l’attenziun surtut sin l’Italia, nua che l’absenza pli lunga dal retg e la mancanza d’ina administraziun imperiala instituziunalisada avevan laschà ir en emblidanza numerus dretgs da l’Imperi. Surtut las citads da l’Italia Superiura che daventavan adina pli fermas èn sa defendidas cunter las pretensiuns da Friedrich, proclamadas il 1158 en furma da lascha. Sustegn han las citads chattà en il papat, il qual pretendeva per sai, sco pli auta pussanza spiertala, er adina dapli la supremazia en dumondas terrestras.

Friedrich, ch’aveva anc retschet il 1155 la curuna imperiala or dals mauns dal papa, ha vulì profitar dal Schisma ch’è prorut il 1159 per etablir in cuntrapapa (Victor IV) al papa Alexander III ch’era da tenuta antistaufica. Ma questas tentativas han fatg naufragi perquai che las monarchias vischinas da l’Europa dal Vest n’èn betg stadas prontas da las sustegnair. L’onn 1177 ha Friedrich stuì renconuscher Alexander sco papa ed il 1183 è el er stà sfurzà da far concessiuns envers la lia da las citads da la Lumbardia. Ma en Germania al èsi reussì d’extender il possess dals Staufers da l’Alsazia fin en la Turinga ad in impurtant cumplex territorial e da rinforzar ils lioms dals vasals da la curuna. Il conflict cun ils Guelfs ch’è puspè prorut è ì a fin cun la cupitga da Heinrich il Liun (1180); ses ducadis èn vegnids dividids e repartids da nov. En l’Italia è Friedrich s’allià cun il Reginavel norman da Sicilia ed ha maridà ses figl Heinrich IV cun Constanza, l’ertavla da Sicilia da pli tard; uschia avevan ils Staufers aspectativas da pudair dominar l’entira Italia.

Cun l’elecziun da Heinrich VI sco retg tudestg è la cuntinuitad dinastica stada segirada. Sinaquai è Friedrich sa mess il 1189 a la testa d’ina armada da chavaliers occidentala en viadi per la Terza Cruschada. Quella dueva chattar sia culminaziun en la reconquista da Jerusalem ch’era crudà il 1187 en ils mauns dals Arabs. L’imperatur che dumbrava da quel temp gia bundant 60 onns è però najà en il Salef en l’Asia Minura anc avant ch’el ha cuntanschì la Terra Sontga.

Republicas citadinas talianas

Piazza San Marco a Venezia

L’origin da las republicas citadinas talianas è da chattar en il 11avel tschientaner tempriv. A partir da l’onn 1080 – l’emprim a Pisa – èn vegnids elegids consuls sco purtaders da l’autoritad citadina; fin il 1125 han ins introducì en la gronda part da las communas talianas constituziuns consularas. En bleras citads è er cumprovada per il 12avel tschientaner ina radunanza plenara dals burgais. Daspera existiva il cussegl (en citads pli grondas il cussegl exteriur ed il cussegl interiur). Per evitar che la politica da la citad vegnia dominada da paucas famiglias u da gruppas d’interess sa serviv’ins surtut da l’elecziun tras la sort u da l’elecziun indirecta. Tut ils burgais tranter 14 e 70 onns eran obligads al servetsch militar per la citad. Per avair a disposiziun in’instanza neutrala per cas da cumbats da partida en la citad, è bainprest s’etablida la moda da surdar la pussanza executiva ad ina singula persuna. Tar quest podestat sa tractavi savens d’in aristocrat d’in’autra citad che manava ses uffizi a temp limità tenor las directivas dals gremis dal cussegl. Vers il 1200 era questa nova instituziun s’etablida en bleras citads ed era passada al lieu da l’anteriura constitiziun consulara.

Sco retgs da l’Italia ed imperaturs romans pretendevan ils regents tudestgs la pussanza suprema er sur las citads da l’Italia Superiura (vul dir da l’Italia imperiala). En la moda e maniera d’exequir lur dretgs han els però mussà pauca cuntinuitad. L’onn 1158, a chaschun da la Dieta imperiala a Roncaglia, ha Friedrich Barbarossa empruvà d’ordinar da nov las relaziuns da pussanza en l’Italia. Per quest intent ha el pretendì enavos da las citads las regalias (dretgs da suveranitad ch’eran vegnids surdads dal retg) ch’eran ordvart lucrativas, sco las duanas, il dretg da batter munaida ed il gudogn or da chastis e multas. Resistenza cunter questa pretensiun ha surtut fatg la citad da Milaun ch’era economicamain fitg pussanta. Suenter cumbats vehements è la citad vegnida destruida cumplettamain il 1162. Cunter la politica da pussanza imperiala è sa furmada il 1164 la Lia da citads da Verona ed il 1167 la Lia da citads da la Lumbardia.

Pervi d’ina epidemia èsi vegnì il 1168 davant Roma tar ina catastrofa entaifer l’armada tudestga; sinaquai ha la Lia lumbarda pudì installar la citad Alessandria sco nova centrala d’operaziun. Il 1176 hai dà sper Legnano ina greva terrada da l’armada da chavaliers tudestga cunter las citads lumbardas. La Pasch da Venezia (1177) tranter Friedrich Barbarossa e papa Alexander III ha manà ad in armistizi er cun ils Lumbards, ils quals han stuì s’obligar l’onn 1183 en la Pasch da Constanza a 30 onns fidaivladad envers l’Imperi. Las regalias han ins surlaschà cunter in pajament unic u cunter in tschains annual a las citads. Cunter Friedrich II è danovamain sa furmada l’onn 1226 ina lia da las citads lumbarda. Diesch onns pli tard, cura che l’imperatur ha empruvà da rumper l’independenza da las citads, è er la lia tranter las citads da l’Italia Superiura ed il papat vegnida renovada. Il 1237 èsi bain reussì a Friedrich da victorisar las citads (en la Battaglia sper Cortenuova), ma betg da las suttametter a moda definitiva. Cun la fin da la dinastia staufica è er l’independenza da las citads da l’Italia Superiura stada segirada a lunga vista.

Il Reginavel angevin da Henri II

Il mars 1152 ha il retg franzos Louis VII laschà annullar sia lètg cun Eleonora, la duchessa d’Aquitania. Uffizialmain è quest pass succedì perquai ch’els eran parentads; en vardad avevi probablamain dà divergenzas tranter il retg da tenuta pietusa-ascetica e sia dunna orientada als plaschairs mundans. Ultra da quai eran naschidas da la lètg fin qua bain duas figlias, ma betg l’ertavel dal tron giavischà, il qual sulet pudeva segirar la cuntinuaziun da la dinastia capetinga. Quest divorzi dueva avair grondas consequenzas politicas tant per il reginavel franzos sco er englais. Gia dus mais pli tard ha Eleonora numnadamain maridà il giuven Henri, cont da la Normandia e duca dad Anjou, dal qual la vopna da famiglia cuntegneva ina frastga da ginestra e che vegniva perquai numnada Plantagenet (lat. pianta genista). Cun questa nozza ha Henri agiuntà a ses possess territorial, il qual cumpigliava er la suveranitad feudala sur la Bretagna, il vast ducadi d’Aquitania situà en la Frantscha dal Sidvest. Uschia controllava el l’entira part occidentala da la Frantscha, da la Normandia fin a las Pireneas.

Il 1154 ha Henri er ertà la curuna roiala englaisa. Cumpareglià cun sias vastas possessiuns stueva il retg franzos, dal qual il domini cumpigliava pauc dapli che la curuna en l’Île de France, cumparair sco in nanin. Tuttina ha quest Reginavel angevin purschì a la curuna franzosa puncts flaivlas, essend ils territoris franzos da Henri suttamess en vasalladi al retg franzos.

A Henri èsi bain reussì da consolidar sia posiziun en l’Engalterra cun realisar impurtantas refurmas administrativas e da dretg; ultra da quai ha el acquistà il domini direct sur la Bretagna e rinforzà uschia la preschientscha da l’Engalterra sin il continent. Malgrà quai n’ha il Reginavel angevin betg pudì sa tegnair a lunga vista visavi il reginavel franzos che daventava adina pli pussant. Il process da dissoluziun ha gia cumenzà vers la fin dal temp da regenza da Henri II ed ha cuntinuà sut ses successur, uschia che l’Engalterra ha stuì desister en rom da la Pasch da Paris (1259) da la Normandia, dal contadi d’Anjou cun Maine e la Tourame sco er dal contadi da Poitou. Sco restanza dal Reginavel angevin ha be pudì sa mantegnair la Gascogne en il sidvest da la Frantscha.

Il Reginavel franzos sut Philipp II

Las conquistas territorialas da Philipp II

Cura ch’il retg franzos Louis VII è mort l’onn 1180 ha el laschà enavos a ses figl minoren Philipp in’ierta pretensiusa, avevi gea num da sa far valair envers pussants vischins sco il retg englais Henry II e ses Reginavel angevin sco er cunter ils conts da la Flandra e da la Champagne. Cumbain che las possessiuns da Philipp eran be modestas en congual cun quellas da ses adversari principal Henri II, n’è el tuttina betg entrà senza schanzas en il conflict per la pussanza politica che dueva prorumper.

Ses bab aveva laschà enavos a Philippe II Auguste en l’Île de France in domini da la curuna administrà a moda exemplarica sco er ina monarchia consolidada ch’era gia sa sviluppada ad ina monarchia ereditara. Vitiers è vegnida la posiziun giuridica sco signur feudal da tut las possessiuns englaisas sin la terra franca, quai ch’ha adina puspè purschì al retg franzos pussaivladads d’intervegnir en la sfera da domini da ses vasal pussant. Ultra da quai disponiva Philipp da bunas qualitads diplomaticas, grazia a las qualas igl al è adina puspè reussì d’isolar en il dretg mument ses adversaris ils pli privlus. Uschia è el sa cunvegnì cun Henri II en il Contract da Gisors (1180), quai ch’al ha purschì la pussaivladad da rumper la coaliziun ostila tranter ils dominis vischins Flandra, Champagne e Burgogna e da sfurzar la Flandra a vastas concessiuns territorialas (1185).

Silsuenter ha Philipp profità da las tensiuns entaifer la chasa Plantagenet, furmond a medem temp stretgs lioms politics cun la chasa imperiala staufica. Militarmain n’al duevi bain betg reussir da sa far valair envers Richard Cor da Liun, il successur da Henri II, e quai cumbain che quel era crudà suenter il return da la cruschada en ils mauns da l’imperatur Heinrich VI ed era vegnì laschà liber da quel pir suenter avair pajà in aut pretsch da liberaziun. Ma cunter il successur da Richard, il retg Gion senza Terra e ses allià guelf, l’imperatur Otto IV, ha Philipp victorisà il 1214 en la Battaglia da Bouvines. Per l’Engalterra ha questa victoria facticamain muntà la sperdita da la Normandia e da tut ils ulteriurs territoris situads en il nord da la Loire; a medem temp ha ella decidì il cumbat per il tron tudestg a favur da l’allià staufic, Friedrich II.

A l’intern da ses domini èsi reussì a Philipp, che vegniva numnà uss da ses contemporans ‹Augustus› (‹il maiestus›), da rinforzar la pussanza centrala, e quai cun far valair a moda energica ils dretgs roials sco er a basa da mesiras administrativas intenziunadas. Uschia è la Frantscha avanzada sut ils Capetings ad ina pussanza europeica.

En l’Engalterra percunter ha la dira politica fiscala dal retg Gion senza Terra provocà adina dapli malaveglia tar divers magnats ecclesiastics e seculars dal pajais. Sias grevas disditgas a l’exteriur han be anc rinforzà la crisa. La finala èn ins sa cunvegnids da sfurzar il retg da desister da ses domini despotic e da restaurar l’urden da dretg feudal.

Sustegnids da la burgaisia da Londra èsi reussì als magnats da cuntanscher dal retg vastas concessiuns. Quellas han ins fixà en furma d’in privilegi roial, la famusa Magna Charta (15 da zercladur 1215). La gronda part dals 63 artitgels tractan il dretg feudal e sa drizzan cunter abus tar la requisiziun da las obligaziuns feudalas. Auters artitgels percunter – sco per exempel la conferma dals dretgs dals burgais da Londra, dals commerziants e dals purs libers ubain la garanzia d’ina protecziun giuridica da tut ils libers – surpassan per lunschor las relaziuns da vasalladi e laschan enconuscher ch’ils magnats han er fatg valair las pretensiuns d’autras classas socialas.

Suenter curt temp ha retg Gion bain revocà las concessiuns ed il papa, sco signur feudal superiur dal retg englais, ha declerà il document sco nunvalaivel. Malgrà quai è la Magna Charta, sche er en furma modifitgada, vegnida renconuschida il 1216, 1217 e 1225 tras la curuna. Pensà oriundamain sco contract da domini feudal cunter excess da la pussanza roiala, ha il document acquistà en il decurs dal temp il status d’in act fundamental areguard il dretg constituziunal europeic: per l’emprima giada han ins fixà qua en furma da lescha ina tscherta egualisaziun, cumbain limitada, tranter la roialitad e l’aristocrazia.

Venezia

Grazia a sia posiziun protegida en la laguna ed al cunfin tranter las sferas da pussanza dals Francs e da Bizanz è la republica citadina da Venezia avanzada ad ina pussanza maritima e metropola da commerzi en la part orientala da la Mar Mediterrana. Gia en il 5avel tschientaner, e senza metter en dumonda la suveranitad superiura da Bizanz, ha Venezia fundà ina flotta, la quala dueva la finala daventar indispensabla per ils Bizantins. A la testa da la citad vegniva elegì in doge (da lat. dux, ‹duca›). Cura ch’igl è reussì da rebatter in’attatga dals Normans da l’Italia dal Sid sin Bizanz, è l’engaschament da Venezia vegnì onurà tras privilegis da commerzi (p.ex. commerzi liber da taxas). Tras quels han ils commerziants da Venezia acquistà ina posiziun dominanta entaifer l’Imperi bizantin. Er ils stadis ch’èn sa participads a las cruschadas han stuì recumpensar il sustegn da vart da la flotta veneziana cun conceder vasts privilegis (p.ex. in terz da la citad da Tyrus cun atgna giurisdicziun).

Vers la fin dal 12avel tschientaner ha il commerzi venezian entaifer l’Imperi bizantin subì ina crisa. La tenuta antilatina a Bizanz ha manà il 1171 a l’arrestaziun da bundant 20 000 Venezians sco er a la bandischada dals commerziants talians. Ma il 1204 èsi reussì als Venezians sut lur doge Enrico Dandolo da trair a niz la Quarta Cruschada per lur interess. En rom da questa cruschada han ils chavaliers da l’Occident conquistà la citad da Bizanz ed installà l’Imperi latin. Sper immens stgazis d’art ch’èn vegnids manads a Venezia, ha la Republica da Vaniescha surpiglià a chaschun da la divisiun da l’Imperi bizantin las regiuns da costa ed inslas grecas d’impurtanza strategica. Uschia è Venezia daventà en la part orientala da la Mar Mediterrana l’imperi economic che controllava il commerzi ordvart lucrativ en la Levanta. Cun la fin da l’Imperi latin (1261) èn quests acquists però arrivads per gronda part en ils mauns da Genua. Suenter in tschientaner da grevas guerras èsi bain reussì a Venezia da victorisar Genua (Battaglia sper Chioggia 1350). Ma en la part orientala da la Mar Mediterrana han ils Osmans concurrenzà e stgatschà pli e pli la Republica da Vaniescha. Perquai ha Venezia empruvà a partir dal 14avel tschientaner d’installar en l’Italia dal Nord in territori sin la terra franca; quel han ins extendì en il 15avel tschientaner fin a Verona (1405), Padua (1406) sco er Brescia e Bergamo (1428). A l’intern da la citad è la constituziun monarchica sa transfurmada dapi il 12avel tschientaner en in domini aristocratic cun tratgs oligarchics; a medem temp ha in entir sistem d’instituziuns (Cussegl grond, Cussegl pitschen, Cussegl dals diesch, Cussegl dals quaranta) garantì che ni il doge – ch’era elegì per vita duranta – ni ina singula famiglia possia sa patrunar da tutta pussanza politica.

La conquista da Constantinopel tras ils Osmans, ils viadis da scuverta e l’avertura da la via maritima en l’India la fin dal 15avel tschientaner han alura spustà il commerzi mundial, quai ch’ha manà al declin economic e pli tard er politic da Venezia.

Cruschada ed Imperi latin

Represchentaziun simbolica da la conquista da Jerusalem

Ils emprims contingents da cruschaders èn sa radunads il 1199 a chaschun d’in turnier en la Champagne, e quai sin il clom da papa Innocenz. A la testa da quels stevan ils conts Thibaud da la Champagne e Louis da Blois; pauc pli tard è s’unì cun els il cont Balduin da la Flandra e da Hennegau. Ils trais conts, che sa chapivan sco organisaturs da la cruschada, èn sa mess en contact cun la republica maritima Venezia per organisar il transport da l’armada da cruschaders. En ina cunvegna supplementara secreta han ins fixà l’Egipta sco finamira d’attatga da l’interpresa.

Sa radunond l’armada en il decurs da l’onn 1202 a Venezia, èn ins bainspert vegnì en difficultads finanzialas. Enstagl dals 35 500 umens ch’ins aveva calculà èn be arrivads 11 000; ils Venezians n’èn però betg stads pronts da sbassar correspundentamain il pretsch da transport. Ils cruschaders n’han gì nagin’autra letga che d’ademplir la pretensiun dal doge Enrico Dandolo e reconquistar per Venezia la citad cristiana Zadar (Zara). Papa Innocenz III ha bain reagì sin quai cun l’excommunicaziun dals Venezians; la cruschada sco tala n’han ins però betg interrut. Pauc pli tard han dispitas per il tron a Bizanz purschì a l’armada la chaschun d’intervegnir en las relaziuns internas da l’Imperi. Cun agid dals cruschaders è il pretendent al tron Alexios II vegnì instituì sco imperatur (ensemen cun ses bab tschorventà Alexios).

Ma bainbaud ha ina revoluziun da palaz, en il decurs da la quala ils dus imperaturs èn vegnids assassinads, purschì als cruschaders il pretext giavischà da surpigliar sezs la pussanza en la citad e d’allontanar l’imperi grec. En in contract èn ins sa cunvegnids areguard las modalitads generalas dal nov imperi ch’ins vuleva fundar; alura è la citad vegnida assediada ils 13 d’avrigl 1204 e dada libra a l’armada per sblundregiadas ch’han cuzzà plirs dis. Immens stgazis d’art ed entiras bibliotecas èn daventadas l’unfrenda d’acts da vandalissem; auters objects, sco per exempel la quadriga antica che sa chatta oz sur il portal principal da San Marco a Venezia, han ils cruschaders manà cun sai en lur patria. Sco regent da l’Imperi latin han ins elegì il duca Balduin da la Flandra e munì il nov imperatur cun il palaz imperial, in quart da la citad da Bizanz ed in quart da l’Imperi bizantin (la Trachia, il nordvest da l’Asia Minura e las inslas Lesbos, Chios e Samos). Dals ulteriurs trais quarts da l’Imperi è la mesadad vegnida surdada a Venezia sco atgna proprietad e l’autra mesadad als manaders da l’armada da cruschaders sco feud imperial. Sco gia menziunà ha Venezia chapì da gudagnar per sai las inslas e regiuns da costa d’impurtanza strategica e d’eriger sin questa basa in imperi colonial en la part orientala da la Mar Mediterrana.

Il nov imperi n’ha però per lunschor betg cuntanschì la glischur e posiziun da l’Imperi bizantin. Per l’ina perquai che l’anteriur Imperi è vegnì dividì e feudalisà, per l’autra perquai ch’ins ha limità la pussanza da l’imperatur tras in cussegl da curuna. En pli na duevi betg reussir als novs signurs d’er suttametter ils territoris a la periferia da l’Imperi ch’eran restads sut domini grec (Nicaea, Trapezunt, Epirus). Ils 25 da fanadur 1261 ha Michael VIII Paiaioiogos (1259–82) reconquistà Constantinopel e restituì l’Imperi bizantin. L’anteriura posiziun da pussanza n’ha l’Imperi però betg pli cuntanschì.

Chavallaria ed urden da chavaliers

La chavallaria è sa furmada sin fundament d’ina novaziun militara, la quala ha transfurmà a partir dal 8avel tschientaner ils fatgs da guerra da l’Occident. Da quel temp han las armadas da chavaliers numnadamain remplazzà las ‹armadas dal pievel› da fin qua ch’avevan battì a pe. Per far servetsch sco chavalier era necessari in equipament ch’era collià cun gronds custs (chaval, cuirass, armaziun) ed in trenament cuntinuant. Cuntrari als schuldads a temp che vegnivan requirids pli baud be tenor basegn, è sa furmà uschia in nov stan da guerriers da professiun. En dumonda per exequir questa nova professiun vegnivan surtut ils signurs feudals, a partir dal temp dal feudalissem però er las massas dals libers carolingics.

L’armadira dal chavalier consistiva d’ina sort gippa dad anzas da fier. La chapellina na cuvriva oriundamain betg la fatscha ed era sulettamain munida cun ina protecziun dal nas. Pir dal temp dals Staufers è sa messa tras la furma serrada da la chapellina – pli tard cun in visier che sa laschava avrir – ed a partir dal 14avel tschientaner è la gippa da fier vegnida remplazzada tras in’armadira a plattas. La saramentaziun dals chavaliers succediva, suenter in temp da furmaziun sco portascut u ‹famegl nobel›, en rom d’in act simbolic. Sut l’influenza decisiva da la baselgia è sa furmà in etos cuminaivel ch’attribuiva als chavaliers surtut il cumbat cunter ils pajauns; quel dueva culminar en il moviment da las cruschadas. En Terra sontga èn ultra da quai sa furmads en il 12avel tschientaner ils urdens da chavaliers spirituals (templiers, johannits, urden teutonic e.a.) ch’han collià ils vuts monastics tradiziunals (povradad, castiadad, obedientscha) cun l’obligaziun dal cumbat dals pajauns e da la protecziun armada dals pelegrins.

Cun l’ir dal temp hai duvrà adina dapli chavaliers. Perquai han ins – surtut en Germania – admess a partir dal 12avel tschientaner persunas betg libras al servetsch sco chavaliers (ministerials e.a.). En il fratemp vegniva la moda da viver dals chavaliers messa a pèr cun quella dals aristocrats; cun recepir in pli vast spectrum da persunas en quest circul elitar da la cuminanza ‹chavaleresca› è il status oriund sco persunas betg libras ì pli e pli en emblidanza. Cun sa cunfinar sezs vers engiu – a partir da qua duevan be figls e biadis da chavaliers pudair exequir questa professiun – èsi reussì a quests anteriurs betg libers da stgaffir il nov status d’ina noblezza bassa. Quest process è pli u main stà terminà en il decurs dal 13avel tschientaner.

Friedrich II

Friedrich II cun ses falcun (purtret da ca. 1260)

Suenter la mort da ses bab Heinrich VI (1197) n’ha Friedrich, il biadi da Friedrich Barbarossa, l’emprim betg surpiglià la successiun, e quai cumbain ch’el era anc vegnì elegì dal temp da vita da ses bab sco retg tudestg. Cun trais onns al ha sia mamma Constanza be laschà curunar sco retg da la Sicilia; e suenter la mort da la mamma ha papa Innocenz III surpiglià l’avugadia sur dal giuven regent.

L’ura decisiva per Friedrich è arrivada il 1210 en quel mument che l’imperatur guelf Otto IV vuleva extender sia sfera da pussanza vers l’Italia dal Sid. Quai ha provocà l’intervenziun dal papa, il qual empruvava d’evitar l’uniun dals dus reginavels. Sin proposta dal papa han intgins prinzis elegì il 1211 il giuven Staufer Friedrich sco cuntraretg, quai ch’ha sfurzà l’imperatur Otto da returnar en Germania. Suenter che la Germania dal Sid, che simpatisava cun ils Staufers, è per gronda part s’exprimida a favur dal «mattatsch or da l’Apulia», è il cumbat per il tron la finala vegnì decidì sin il champ da battaglia da Bouvines (1214). Là ha l’allià da Friedrich, il retg franzos Philipp II August, cuntanschì ina victoria gloriusa sur il retg englais Gion senza Terra e ses allià guelf Otto IV. Ses figl Heinrich – ch’era gia vegnì curunà sco retg da la Sicilia – ha Friedrich laschà eleger ils prinzis electurs sco retg tudestg. Malgrà quai al èsi l’emprim reussì da mantegnair las bunas relaziuns tar la curia. Betg il davos è quai sa manifestà il 1220 en rom da la curunaziun a l’imperatur, a chaschun da la quala Friedrich ha empermess da far ina cruschada.

Cumenzond però Friedrich a suttametter cun tutta brutalitad l’aristocrazia en l’Italia dal Sid e vulend el ultra da quai agir cunter la Lia Lumbarda en l’Italia imperiala, è prorut il conflict cun il papa. Quel ha chattà in’emprima culminaziun en l’excommunicaziun da l’imperatur. Malgrà quai ha Friedrich fatg la cruschada previsa. Tras negoziaziuns al èsi reussì da recuperar Jerusalem per la cristianadad, uschia ch’el ha pudì vegnir curunà il 1229 sco retg da Jerusalem. Suenter ses return è il papa sa reconcilià cun Friedrich (Pasch da San Germano 1230); tuttina ha la curia persequità cun sceptica las ulteriuras activitads politicas da l’imperatur. Entant ch’il domini en Germania era per gronda part surlaschà en maun dals prinzis ecclesiastics e seculars, ha Friedrich cumenzà ad organisar il Reginavel da Sicilia a moda centralistica. Ultra da quai n’ha el betg bandunà sia politica d’ina stretga uniun tranter il Sontg Imperi roman da lingua tudestga ed il Reginavel da Sicilia. Per pudair realisar quella, era necessari il domini sur l’Italia imperiala sco liom tranter las duas sferas da pussanza.

Qua è Friedrich percunter – sco gia ses tat – fruntà sin la resistenza da la Lia lumbarda. A moda adina pli averta sustegniva er la curia quella; la finala ha papa Gregor IX danovamain excommunitgà Friedrich il 1239. Sin il Concil da Lyon (1245) ha papa Innocenz IV declerà l’imperatur sco destituì. Sinaquai han ins proclamà en Germania cuntraretgs (Heinrich Raspe, Willem d’Ollanda). Ma pir cun la mort da l’imperatur (1250) è la posiziun da pussanza staufica en Germania ed en l’Italia imperiala dada ensemen.

Friedrich II valeva per ils contemporans sco persunalitad extraordinaria. El era ina persuna fitg cultivada ed averta per la filosofia antica ed araba sco er per las scienzas natiralas. Discredità da ses adversaris sco anticrist ed eretic e venerà da ses aderents sco prinzi da la pasch e refugi da la giustia represchentava el il ‹smirvegl dal mund› (stupor mundi). Gia baud suenter sia mort èn cumparids ‹fauss Friedrichs› ed è sa furmada la legenda da l’imperatur che dormia e che vegnia a returnar per accumplir si’ovra; en il 15avel tschientaner è questa legenda vegnida transferida sin ses tat Friedrich Barbarossa.

Urdens mendicants

Cun ils urdens mendicants – als quals sa laschan surtut attribuir ils dominicans, franciscans, eremits augustins e carmelits – è sa furmada en il 13avel tschientaner ina moda da viver monastica dal tuttafatg nova. Sa referind a l’evangeli ed al moviment da povradad dal temp autmedieval han lur commembers betg mo pretendì la povradad individuala absoluta, mabain han er refusà per l’urden sez tut possess mundan. Entant ch’ils urdens pli vegls operavan per ordinari en la solitariadad claustrala, èn ils urdens mendicants surtut vegnids activs en las citads per far là ina pastoraziun activa en furma da pregias e cun dar l’absoluziun, ma er cun cumbatter ils eretics; pervi da la renunzia da tut possess e d’entradas fixas era lur existenza dependenta d’almosnas da vart dals cartents.

Tar las incumbensas dals urdens mendicants ha er tutgà la missiun envers ils gidieus, muslims e pajauns. Quai han l’emprim surtut ils dominicans fatg a moda sistematica; silsuenter han ils franciscans reprendì la lavur (en il Balticum, la Russia dal Sid, il Proxim Orient e l’Asia Extrema). Ils urdens mendicants han dà grond pais al studi ed a la furmaziun, saja quai a las universitads ch’eran gist londervi da sa sviluppar u er cun endrizzar agens instituts che purschevan pussaivladads da furmaziun supplementaras.

Il papat ha sustegnì ils urdens mendicants, e quai a l’entschatta cunter la veglia dal clerus secular. La tendenza dals papas da schluccar las cundiziuns da povradad severas han manà en il 14avel tschientaner a discussiuns teologicas ordvart animadas. Quai vala surtut per la dispita da povradad en connex cun la moda da viver dals franciscans. Ils ‹spirituals› entaifer l’urden han declerà sco lianta l’obligaziun a la povradad, la quala sa fundava sin la vita ed ovra da Francestg d’Assisi; ils ‹conventuals› percunter sa basavan sin las explicaziuns papalas main severas. Il 1323 han ins declerà las ductrinas dals ‹spirituals› areguard la povradad absoluta da Cristus e dals apostels sco faussas e persequità ils aderents da quellas sco eretics. Il pontificat dal ‹papa angelic› Coelestin V (fanadur fin december 1294), il qual ha empruvà da viver sco eremit tenor l’ideal da povradad dals franciscans, è be restà in’episoda.

Valdais e cathars

Ils cathars ston bandunar Carcassonne (1209)

En il 12avel tschientaner è sa stabilisada la dogmatica da la baselgia a basa da la teologia scolastica. Quai ha gì per consequenza ch’il spazi d’agir per opiniuns divergentas è daventà adina pli pitschen; laics na pudevan strusch pli ristgar da s’exprimer areguard dumondas centralas dal cristianissem senza vegnir suspectads d’eresia. Suenter l’onn 1160 ha il commerziant Petrus Waldes da Lyon cumenzà a manar ina vita sco predicatur ambulant ed a predegiar la povradad apostolica en successiun da Cristus; cuntrari a predicaturs seculars cumparegliabels dal temp vers il 1100 è el bainspert vegnì suspectà d’eresia.

Pervi da lur critica envers la vita memia pauc spirituala dals clericals ed envers l’autoritad doctrinala da la baselgia, èn Waldes e ses aderents vegnids mess en relaziun cun in’auter moviment eretic che sa derasava dapi la mesadad dal 12avel tschientaner nà da l’Italia Superiura e la Frantscha dal Sid: ils cathars (dal grec katharos, ‹schuber, pur›), dals quals deriva il term tudestg ‹Ketzer›. Ils cathars n’han betg be sbittà ils sacraments e l’ierarchia da la baselgia, mabain han derasà ina concepziun dal mund dualistica (cumbat permanent dal nausch cunter il bun; divisiun dals cathars en perfecti e credentes). Tratgs communabels cun ils valdais han furmà la refusa da l’engirament, da la paina da mort, dal servetsch da guerra e da la dieschma da baselgia. La populaziun rurala e l’aristocrazia pitschna dal Languedoc han sustegnì ils cathars (ils quals vegnan perquai er numnads tenor lur center Albi ‹albigens›). Il moviment valdais percunter è surtut sa concentrà sin la Val dal Rodan, en l’Italia Superiura, en la Flandra ed en la Val dal Rain, pia en las regiuns da l’Europa ch’eran da quel temp las pli sviluppadas.

L’onn 1198 ha papa Innocenz III adina puspè admonì ils signurs territorials en la Frantscha dal Sid da bandischar ils eretics e da confiscar lur bains. Tranter ils signurs ch’èn sa mess cunter questa pretensiun, è surtut da numnar il cont Raimund VI da Toulouse. Bandischond il legat papal il duca, è quel vegnì assassinà d’in ministerial dal cont. Sinaquai ha papa Innocenz mess ad ir cunter Toulouse la guerra dals eretics. Philipp II era gist involvì en in grev conflict militar cun il retg Gion senza Terra per las possessiuns englaisas sin la terra franca ed è perquai sa tegnì enavos. Malgrà quai è sa furmada in’armada da cruschada, la quala è penetrada sut l’avat da Citeaux en il Languedoc. Per salvar sias possessiuns è il cont Raimund sez sa participà a la cruschada; perquai è quella sa drizzada vers il vicecont da Béziers e Carcassone. Ina nova fasa da la guerra ha cumenzà en quel mument ch’il Norman Simon da Montfort ha surpiglià l’armada da cruschaders. Quel speculava da gudagnar per sasez la Frantscha dal Sid ed ha perquai avert la guerra directamain cunter il cont Raimund. Uschia è la guerra dals eretics sa sviluppada ad in spir conflict da pussanza per il domini en il Languedoc ch’è sfugì pli e pli a la controlla papala. L’emprim èsi bain reussì a Simeon da stgatschar il cont da sias possessiuns; ma sias finamiras ambiziusas na dueva el a la fin betg pudair realisar. Pir in’ulteriura cruschada sut il cumond dal retg franzos Louis VIII (1226) ha manà a la submissiun dal sid sut la curuna franzosa (1229).

En il decurs dal moviment da povradad dals dominicans e franciscans ha il moviment dals cathars pers plaunsieu sia muntada; gruppas pli pitschnas èn sa mantegnidas en la Frantscha dal Sid ed en l’Italia dal Sid fin ils onns 1330 resp. 1412. Ils valdais franzos èn svanids en il decurs dal 14avel tschientaner.

Inquisiziun

En il temp medieval tempriv eri pli u main surlaschà a la persuna privata pertutgada (resp. a sia stirpa) da persequitar delinquents. Sut l’impressiun dal moviment da la pasch divina e d’ina regulaziun giuridica dals singuls secturs da la vita a partir dal 11avel e 12avel tschientaner è alura sa messa tras en il process penal la processura d’inquisiziun.

Ina rolla tut speziala ha l’inquisiziun giugà en rom dal cumbat cunter ils eretics, vul dir dal proceder da la baselgia cunter ils aderents d’eresias presumtivas. Da l’entschatta ennà ha la baselgia er collià cun quai intents politics resp. economics, per exempel cun la dissoluziun da l’urden dals templiers ils onns 1307/12. En la tradiziun da baselgia pli veglia er’ins anc stà da l’avis ch’i na saja betg da far frunt ad eresias cun la forza, mabain cun applitgar la pregia e chastis ecclesiastics. Ma vers la fin dal temp autmedieval han ils gronds moviments eretics (t.a. valdais e cathars) mess en dumonda adina pli fitg l’autoritad da la baselgia. En enclegientscha cun l’autoritad seculara è l’eresia perquai vegnida criminalisada pli e pli. Ils chastis tanschevan uss da la confiscaziun da la facultad sur la paina da praschun fin a la mort sin il stgandler.

Responsabels per la persecuziun giudiziala eran fin en il 13avel tschientaner ils uvestgs. Sut papa Gregor IX (1227–41) è la furma d’inquisiziun però daventada l’instrument specific per il cumbat cunter ils eretics, e quai en quel mument ch’il papa ha confidà quest’incumbensa ad inquisiturs munids cun cumpetenzas spezialas. Quels derivavan per ordinari da l’urden dals dominicans ed han bainspert betg mo figurà sco accusaders, mabain er sco derschaders. La posiziun giuridica dals accusads entaifer quest proceder era ordvart disfavuraivla. Lur pussaivladads da defensiun eran fitg restrenschidas ed en cas d’indizis pudevan els vegnir sfurzads tar in confess tras la tortura (la quala papa Innocenz aveva admess il 1352). Damai che la baselgia sezza refusava da sponder sang, vegniva il delinquent surdà a l’autoritad seculara per exequir la paina da mort.

Colonisaziun tudestga en l’ost

L’augment da la populaziun ha perdurà durant l’entir temp autmedieval. Be cun meglierar las metodas da cultivaziun na sa laschava bainprest betg pli satisfar a quel. Perquai han stuì vegnir urbarisads novs terrens tras runcadas e la fundaziun da novas colonias. En Germania èn sa purschids per quest intent ils territoris en l’ost da l’Elba e Saale ch’eran cuverts cun guauds spess. Ils signurs territorials dals Guelfs, Ascans e Wettins han carmalà novs colonisaturs nà dal vest cun als metter en vista l’acquist da terren sut cundiziuns favuraivlas. Quai ha manà ad in process d’avertura da novs territoris ch’ha perdurà radund dus tschientaners. Per ordinari è questa colonisaziun succedida betg be en cunvegnientscha cun las autoritads localas, mabain tuttavia er cun la populaziun slava indigena.

D’impurtanza speziala per il moviment da colonisaziun è stada la fundaziun da l’urden teutonic. Quel era vegnì fundà il 1198 en Terra sontga sco terz urden da chavaliers; el vegniva dirigì d’in maister superiur elegì per vita duranta ed ha, grazia a numerusas donaziuns, disponì bainbaud da vasts possess da terren. Sut ses maister superiur Hermann von Salza ha l’urden dà suatientscha al clom d’agid dal duca da la Mazovia en il cumbat cunter ils Pruzzs pajauns ch’eran da chasa en il territori da la Weichsel Inferiura. Per recumpensa als han ins surlaschà il Culmland. En la Bulla dad aur da Rimini dal 1226 ha Friedrich II incumbensà l’urden cun l’ulteriura missiun vers ost e cun il cumbat cunter ils Pruzzs pajauns. Sin fundament da questa basa da legitimaziun, ch’è anc vegnida cumplettada tras ina bulla papala dal 1234, èsi reussì a l’urden en grevs cumbats (1231–49) da rumper la resistenza dals Pruzzs. En ils territoris occupads ha l’urden installà in stadi manà cun maun sever. Militarmain han ins segirà il pajais tras numerus chastels, dals quals la Marienburg en la Prussia dal Vest è daventada a partir dal 1308 la residenza dal maister superiur. Per l’utilisaziun dals novs territoris èn vegnids clamads colonisaturs tudestgs; il dretg da citad da Culm dal 1233 dueva daventar l’exempel per ulteriuras surdadas da dretg da citad.

Suenter in’emprima consolidaziun da sia pussanza en la Prussia ha l’urden tudestg expandì vers nordost fin a Semgallen. Sco successur da l’urden dals frars da la spada ha el acquistà en la Livonia in segund center da pussanza. Da las ulteriuras possessiuns da l’urden era quel però spartì tras il territori dals Lituans pajauns, ils quals i n’è betg reussì da suttametter militarmain. Cun la conquista da la Pomerelia e da Danzig (1309) en il vest, è vegnida fatga la colliaziun tar l’Imperi tudestg; tras quai èn però pegiuradas las relaziuns cun la Pologna che fascheva medemamain valair dretgs sin quests territoris.

Ils Mongols da Dschingis Khan

Dschingis Khan – purtret dal 14avel tschientaner

Ils Mongols «n’enconuschan nagina misericordia, n’han tema da nagut, na crain en nagut e venereschan be lur retg.» Uschia ha il cronist Albéric da Trois-Fontaines descrit ils onns 1330 ils conquistaders da las steppas da l’Asia Centrala che smanatschavan suenter lur triumf en l’Asia uss er l’Europa. Anc en il 12avel tschientaner era lur pajais d’origin, la Mongolia odierna, segnada da sterpas nomadisantas; pir sut il manader carismatic Temüdschin, numnà pli tard Dschingis Khan (naschì ca. il 1167, mort il 1227) ha il territori pudì vegnir unì ad in reginavel serrà. Tenor ina da las sterpas suttamessas han ins numnà pli tard ils Mongols ‹Tatars›. L’onn 1206 è quest process d’unificaziun a l’intern da la Mongolia stà terminà e Temüdschin è vegnì proclamà sco regent superiur (khan) da tut las stirpas da la Mongolia, manond a partir da quel mument il num Dschingis Khan.

Il nov regent ha mess ad ir in’unificaziun dal dretg ch’ha manà ensemen las tradiziuns da las differentas stirpas. Ultra da quai ha el stgaffì ina ferma armada da chavaliers e fatg sin quest fundament ina politica da conquista planisada ch’ha manà fin il 1220 a la furmaziun d’in grond imperi mongolic. L’expansiun è l’emprim sa drizzada vers la China dal Nord odierna, ha alura tschiffà il nord da la Persia che steva sut domini islamic ed è sa drizzada vers il Caucasus, nua ch’è vegnida battida il 1223 in’armada russa.

Il 1236 èn las armadas mongolas – sut il commando da Batu, in nev da Dschingis Khan – danovamain avanzadas vers vest. Là han ellas conquistà il reginavel dals Bulgars a la Volga e la gronda part dals principadis russ ed èn penetradas sur la Galizia en l’Ungaria sco er en la Silesia. Ils 9 d’avrigl 1241 han ils Mongols destruì sper Liegnitz in’armada da chavaliers tudestg-polonaisa sut il commando dal duca Heinrich II da la Silesia. Che l’Europa è stada preservada d’ulteriurs avanzaments è probablamain d’attribuir a la novitad da la mort dal grond khan Ögedei (11 da december 1241) ch’ha necessità Batu da returnar cun si’armada en l’Asia Centrala.

Litteratura

• The New Cambridge Medieval History. Toms 4 e 5. Cambridge 1999–2004.
• Gebhardt. Handbuch der deutschen Geschichte. Toms 4 fin 6. Stuttgart 2003ss.
• Michael Borgolte: Europa entdeckt seine Vielfalt. 1050–1250. (Handbuch der Geschichte Europas 3), Stuttgart 2002.
• Hermann Jakobs: Kirchenreform und Hochmittelalter 1046–1215 (Oldenbourg Grundriss der Geschichte 7). Minca 1999.
• Rudolf Schieffer: Christianisierung und Reichsbildung. Europa 700–1200. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3406653759.
• Bernhard Schimmelpfennig: Könige und Fürsten, Kaiser und Papst im 12. Jahrhundert. (Enzyklopädie deutscher Geschichte, tom 37). 2. ed. Minca 2010, ISBN 978-3486596786.

Colliaziuns

 Commons: Temp autmedieval – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio