Tigl d'enviern
Il tigl d’enviern u tigl cun feglia pitschna (Tilia cordata, probablamain en il senn da ‹tigl cun feglia en furma da cor›) è ina spezia da planta or dal gener dals tigls (Tilia). Sper il tigl d’enviern exista er, sco atgna spezia, il tigl da stad; ils cunfins tranter questas duas spezias èn però fluctuants, damai ch’ellas pon er bastardisar.
Caracteristicas
modifitgar
Tar il tigl d’enviern sa tracti d’ina planta che perda la feglia d’atun, la quala po cuntanscher autezzas da fin a 40 meters e che vegn maximalmain 1000 onns veglia. Sia curuna en furma d’arvieut aut è savens structurada a moda irregulara. La scorsa è tar plantas giuvnas glischa e da colur grischa; pli tard daventa quella plitost grisch brina ed è structurada en chavas pauc profundas en direcziun orizontala. La roma è orientada a dretg si, be tar plantas pli veglias s’inclina quella per part sin la vart. La scorsa da la roma è cotschen brinenta, cun poras da corc pli cleras, e niva. Ils brumbels ovals da colur brin cotschna èn glischs e traglischants e disponan be da duas stgaglias da brumbel da differenta grondezza.
Ils fegls verds èn ordinads en posiziun alternanta e munids cun monis. La contura dal plat dal fegl para bunamain radunda; quel finescha en in piz bain visibel, ma fitg curt, ed è entaglià a la basa en furma da cor u magari levamain guersch. Il plat dal fegl ha ina lunghezza da ca. 6 centimeters ed ina ladezza da ca. 5 centimeters. L’ur è resgià a moda guliva e vieut ensi. La vart sura dal fegl è d’in verd stgir e traglischanta, la vart sut è verd blaua. A las sromaziuns da las avainas dal fegl sa chattan tschofs chavels da colur brin cotschna.
Quatter fin dudesch flurs sa chattan mintgamai vi d’in portaflurs en posiziun pendenta u distanta. Il temp da fluriziun dura dal zercladur fin il fanadur.
Il fritg en furma da capsla ha ina grondezza da 5 fin 7 millimeters. Quel è a l’entschatta pailus e daventa vers la fin da l’atun savens chalv. Cuntrari als fritgs dal tigl da stad sa laschan quels dal tigl d’enviern smatgar ensemen tgunschamain.
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 82.[1]
Differenziaziun
modifitgar
Ils cunfins tar il tigl d’enviern èn fluctuants, damai che las duas spezias bastardiseschan (tigl ollandais). La feglia dal tigl d’enviern è en media pli pitschna che quella dal tigl da stad. Lur vart sut è verd blaua (tigl da stad: verd cler; tigl ollandais: verd fustg) e munida cun tschofs chavels brin cotschnents vi da las sromaziuns da las avainas. Tar il tigl da stad èn ils chavels vi da las avainas sutvart cumplettamain alvents u melnents. Las nuschs madiras dal tigl d’enviern èn lomas, quellas dal tigl da stad diras e tar il tigl ollandais sa maschaidan questas duas caracteristicas.
Ecologia
modifitgarLas flurs pendan en furma d’umbellas. I sa tracta da flurs centralas cun nectar. Ellas savuran da mel. Il nectar cumpara sin ils fegls dal chalesch chavortgs ed è cuvert cun chavels. La gronda part dal nectar vegn surtut secretà la saira e durant la notg. Ils visitaders principals èn avieuls e tgirallas da la notg. Cuntrari a quai ch’ins pensava pli baud n’è il nectar betg toxic. Il tigl d’enviern è in’impurtanta funtauna da pollen per avieuls. Il pollen po vegnir transportà cun il vent e chaschuna alura er strucca dal fain. Ina planta po purtar fin a 60 000 flurs.
L’unitad da derasaziun furma il portafritgs, dal qual la mesadad dal moni è creschì ensemen cun il fegl davant en furma da lieunga. Il portafritgs porta 5–7 nuschs d’in u da dus sems. Quel dispona dad alettas e vegn manà davent dal vent. Ils fritgs madiran il settember; l’enviern resta il portafritgs fermà vi da la planta. La proxima primavaira ha lieu la schermigliaziun sin terra. Ma er fritgs che vegnan gia racoltads verds èn abels da schermigliar immediat. Excepziunalmain èn ils cotiledons entagliads en furma da maun.
Derasaziun
modifitgar
Il tigl d’enviern è derasà vastamain en l’Europa. Ses areal da derasaziun s’extenda però er sur l’Europa ora fin en il territori dal Caucasus ed en la Sibiria dal Vest.[2] La planta cumpara surtut en muntognas mesaunas, en la planira bassa settentriunala è ella pli stgarsa. Ins la scuntra en guauds chauds da ruvers e da fau alvs, sin terrens frestgs e per il pli profunds.
Utilisaziun
modifitgar
Il tigl d’enviern vegn plantà savens sper vias ed en parcs. En l’apicultura appreziesch’ins la planta pervi dal cuntegn da zutger da ses nectar ch’è fitg aut (30–74 %) sco er pervi da l’auta valur da zutger da fin a 3,57 mg per di en mintga flur. Il tigl d’enviern furma per avieuls ina funtauna excellenta da nectar; per planta sa laschan gudagnar mintga stagiun da fluriziun fin a 2,5 kg mel.[3]
Utilisaziun dal lain e dal bast
modifitgarIl lain da tigl d’enviern na sa differenziescha betg da quel dal tigl da stad u dal tigl ollandais. Tar l’utilisaziun dal lain na fan ins perquai betg la differenza tranter questas spezias. L’utilisaziun principala dal lain da tigl è da chattar en la sculptura, l’entagl e lavurs da turnar. Surtut las famusas ovras da la gotica tardiva, per exempel quellas da Tilman Riemenschneider u Veit Stoss, èn savens vegnidas fatgas a basa da lain da tigl. En il fratemp recurr’ins per lavurs d’entagl però pli savens al lain dal tieu da Weymouth (Pinus strobus) che sa lascha gudagnar pli tgunsch.[4]
Il bast da la planta serviva gia en las palissadas dal temp da crap per producir objects da diever entretschads. Er oz al dovr’ins anc en l’orticultura e per zambregiar.
Utilisaziun farmacologica
modifitgar
Sco droga curativa servan ils portaflurs setgentads (Tiliae flos). Preparada en furma da té vegn la droga utilisada en cas da dafraids e d’irritaziun da tuss. Ch’il portaflurs gida sco té cunter la tuss sa lascha declerar tras si’auta cumpart da mucosas da radund 10 % (surtut Arabinogalactane). In’ingredienza specifica che fa suar (per l’applicaziun en cas da dafraids) n’ha però betg sa laschà identifitgar fin oz.
Annotaziuns
modifitgar- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8. ed., Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 655.
- ↑ Tilia, en: Germplasm Resources Information Network (GRIN) , USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland.
- ↑ Helmut Horn, Cord Lüllmann: Das große Honigbuch, Kosmos, Stuttgart, 3. ed., 2006, p. 30, ISBN 3-440-10838-4.
- ↑ D. Grosser, W. Teetz: Linde. (Einheimische Nutzhölzer, nr. 17), ed.: Informationsdienst Holz, Bonn 1998.
Litteratura
modifitgar- Gunter Steinbach (ed.): Bäume (Steinbachs Naturführer). Mosaik Verlag GmbH, Minca 1996, ISBN 3-576-10554-9.
- Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands. 7. ed., Quelle & Meyer-Verlag, Wiebelsheim 2011, ISBN 978-3-494-01424-1.
- Ingrid e Peter Schönfelder: Das neue Handbuch der Heilpflanzen. Franckh-Kosmos Verlagsgesellschaft, 2004, ISBN 3-440-09387-5.
Colliaziuns
modifitgar
Commons: Tigl d’enviern – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Derasaziun da la planta en l’emisfera dal nord tenor Eric Hultén
- Tigl d’enviern, sin: infoflora.ch
- Tigl d’enviern, sin: floraweb.de
- Tigl d’enviern, sin: baumkunde.de
