Tudestg bernais
| Tudestg bernais Bärndütsch | |
|---|---|
| Pajais |  Svizra
|
| Regiun | Berna |
| Tipologia | SVO |
| Classificaziun | |
|
- Indogerman | |
Il tudestg bernais (Bärndütsch) tutga tar ils dialects dal tudestg svizzer che vegnan discurrids en la Planira Bernaisa. Plinavant tutga il tudestg bernais tar l’aut aleman.
Derasaziun modifitgar
I n’exista betg in cler cunfin dal territori linguistic. Normalmain vegnan simplamain tut ils dialects dal tudestg svizzer che vegnan pledads aifer ils cunfins dal chantun Berna numnads tudestg bernais. En realitad correspunda il cunfin dal dialect dentant mo per part cun il cunfin dal chantun. En il nordost dal chantun Friburg (Seebezirk), en il sid dal chantun Soloturn ed en il sidvest dal chantun Argovia vegnan discurrids dialects praticamain identics al tudestg bernais. En las valladas da la Part Sura Bernaisa vegnan percunter discurrids dialects che sa distinguan cleramain dal tudestg bernais da la Planira Bernaisa. En il Giura bernais vegn discurrì franzos, entant ch’i vegn discurrì a Bienna tant tudestg svizzer sco franzos.
Pronunzia modifitgar
Tar las suandantas caracteristicas sa distingua il tudestg bernais dals blers auters dialects alemans da la Svizra:
- l avant in consonant u a la fin da la silba vegn pronunzià sco u, sco per exempel Miuch (Milch), Fauue (Falle), Esu (Esel);
- nd vegn per il solit pronunzià gn, sco per exempel angers (anders), Ching (Kind), Sang (Sand), dentant Fründ (Freund);
- il diftong ei vegn pronunzià sco la cumposiziun da dus singuls vocals, pia sco en l’englais take u mail;
- Il n che vegniva laschà davent avant il k en tut la Planira Bernaisa svanescha adina dapli. Exempels èn treiche (trinken), däiche (denken) u Scheiche (Bein; parentà cun Schinken) che vegn anc duvrà ozendi.
La pronunzia dal tudestg bernais è da chattar sut il paragraf Differenzas aifer il dialect bernais.
Stgazi da pleds modifitgar
Per gronda part deriva il stgazi da pleds dal stgazi dal fundus general dal tudestg svizzer. Igl existan dentant particularitads sco per exempel gäng/geng/ging (immer) u Schaft (Schrank, en ils blers dialects svizzers Chaschte) ed en spezial il pled universal äuwä/äuä. Intgins pleds specifics dal tudestg bernais sco ieu (ja), Gieu (Knabe) u Modi (Mädchen) derivan oriundamain dal dialect discurrì en il Mattequartier a Berna ch’è vegnì influenzà dal linguatg da scrocs. Per part èn era visiblas fermas influenzas dal franzos. Ozendi datti tranter auter era emprests da l’englais.
Grammatica modifitgar
La grammatica dal tudestg bernais sa distingua en bleras tematicas da la grammatica dal tudestg da standard. Ella è dentant per gronda part identica cun la grammatica dal tudestg svizzer d’auters dialects. Quai che dat en egl il pli fitg è la furma da curtaschia: Sco en il franzos na vegn betg duvrada la terza persuna, mabain la segunda: En l’ustaria hai pia num: Was weit Dihr trinke? (Was wollt Ihr trinken?) e betg sco en il dialect turitgais ed analog als auters dialects Was wänd Si trinke (Was wollen Sie trinken?). Perquai hai era num en il chantun da Berna Grüessech (Grüss Euch) e betg Grüezi (Grüsse Sie).
Sco en tut ils tudestgs svizzers en il vest da la Svizra n’ha il plural betg mo ina furma tar il verb, mabain duas. La segunda persuna plural ha in’atgna finiziun.
- Tudestg da standard: wir sind/haben, ihr seid/habt, sie sind/haben
- Tudestg turitgais: mir sind/händ, ihr sind/händ, si sind/händ
- Tudestg bernais: mir sy/hei, dihr syt/heit, si sy/hei
Remartgabel è ch’ils numerals dus e trais possedan in genus (dentant svanescha quella differenziaziun adina dapli):
- zwe Manne (zwei Männer)
- zwo Froue (zwei Frauen)
- zwöi Ching (zwei Kinder)
- drei Manne (drei Männer)
- drei Froue (drei Frauen)
- drü Ching (drei Kinder)
Ortografia modifitgar
Il tudestg bernais è oravant tut ina lingua pledada, era sch’i dat en cumparegliaziun cun auters dialects svizzers relativamain blera litteratura en tudestg bernais. I na dat betg in’ortografia unifitgada, dentant pon ins differenziar tranter duas direcziuns principalas da l’ortografia (schebain che mintg’autur suonda sias atgnas disas):
- La tendenza da s’adattar uschè lunsch sco pussaivel al maletg da scrittira dal tudestg da standard. Quai è la pli veglia ed ozendi cartaivlamain era la varianta la pli derasada. Ils auturs Rudolf von Tavel, Simon Gfeller, Otto von Greyerz, Carl Albert Loosli han fatg diever da quella varianta ch’è descritta en il cudesch Bärndütschi Schrybwys dal scriptur Werner Marti.
- La tendenza da scriver uschè datiers dal dialect pledà sco pussaivel. Questa varianta va enavos sin il cudesch Schwyzertütschi Dialäktschrift d’Eugen Dieth. En cumparegliaziun cun autras regiuns da la Svizra n’ha quella varianta betg gì success en il chantun da Berna. Il motiv vegn ad esser la vasta litteratura ch’era gia vegnida scritta en tudestg bernais avant che quest cudesch è vegnì publitgà.
Sco tut ils dialects da la svizra tudestga vegn il tudestg bernais da preschent scrit là nua ch’ins vul s’exprimer en la medema moda e maniera sco a bucca. Quai vul dir tar SMS, chat, brevs persunalas ed e-mails. En tals cas vegn scrit ‹tenor sentiment› e pli u main fonetic. Ils texts na pon pia betg vegnir attribuids ad ina da las duas variantas surmenziunadas. Il motiv vegn ad esser ch’ils giuvens che fan diever dal tudestg bernais scrit n’han strusch conuschientscha da la litteratura bernaisa. Ultra da quai na pon u na vulan els betg sa tegnair vi da reglas etablidas. Latiers poi dar convenziuns che n’èn betg da chattar en il dialect scrit tradiziunal, sco per exempel da remplazzar l’a flaivel entras in ä sco tar Taschälampä u machä. Quai ä pudess inditgar in’autra pronunzia ch’en il tudestg da standard, ma i pudess era sa tractar d’ina marcaziun dal text sco dialect.[1]
Differenzas aifer il dialect bernais modifitgar
Aifer ils cunfins dal chantun existan numerusas variantas da dialects. Igl è però da constatar ina ferma e cuntinuada digren da las differenzas tranter las singulas variantas da dialects. Aifer la citad da Berna devi anc a l’entschatta dal 20avel tschientaner blers sociolects (linguatg d’ina gruppa sociala): la classa sociala superiura discurriva il tudestg bernais patrizian arcaic (nagina vocalisaziun dal l, nagina velarisaziun dal nd, nagin r en la gula sco tar il franzos); il pievel che viveva gia daditg en la citad discurriva il vegl dialect da la citad da Berna; la classa sociala inferiura (pievel simpel) en il Mattequartier discurriva l’uschènumnà Mattenenglisch; quels ch’eran sa tratgs natiers da las regiuns suburbanas discurrivan dialects da la terra. Il dialect modern da la citad sa basa per gronda part sin ils dialects da la terra, cuntegna dentant blers pleds dal Mattenenglisch sco era pleds emprestads dal tudestg e da l’englais. Da sia vart irradiescha quest dialect puspè anoravers sin la terra. En l’aglomeraziun da Berna èsi da constatar ina nivelisaziun da las differenzas dals dialects. La variaziun che resorta anc oz il pli fitg è la differenza da ja/jo. En il nord dal chantun, q.v.d. en la regiun dal Lai da Bienna, en l’Argovia Sura ed en parts da l’Unteremmental, vegn igl a midà tar blers pleds en in o (ja/jo, Jahr/Johr, Fraag/Froog). Quest intschess sa sminuescha dentant.
Tipic per la regiun en il sid da Berna è la midada dals diftongs ei, öi ed ou en monoftongs ii, üü ed uu che vegnan lura pronunziads uschè avert ch’i vegnian schizunt interpretads sco ee, öö u oo. Exempels èn Geiss/Giiss, zwöi/zwüü und gloube/gluube. Ma era quella varianta sa sminuescha: enturn l’entschatta dal 20avel tschientaner era ella anc d’udir en parts centralas e dal sid da la Planira Bernaisa (senza la citad da Berna); ozendi chatt’ins ella prest mo pli en cuntradas ruralas da las Prealps ed en la Part Sura Bernaisa. En la Part Sura Bernaisa chatt’ins ina pli gronda diversitad da dialects ch’en la Planira Bernaisa. Ils dialects da la Part Sura Bernaisa tutgan tar l’autischem aleman. Quai è tranter auter visibel vi dal sistem da vocals ch’ha salvà ils monoftongs dal tudestg mesaun era tar il hiatus (schneie/schnye, boue/buue). Savens vegnan mo ils dialects da la Planira Bernaisa numnads tudestg bernais, entant ch’ils dialects da la Part Sura Bernaisa vegnan numnads Berner Oberländisch e Brienzer/Haslitaler Dialekt.
Annotaziuns modifitgar
- ↑ Chapitel 6 Endungsvokal im Infinitiv, en: Beat Siebenhaar (2003): Sprachgeographische Aspekte der Morphologie und Verschriftung in schweizerdeutschen Chats. Linguistik online 15, 3/03.
Litteratura modifitgar
- Otto von Greyerz / Ruth Bietenhard: Berndeutsches Wörterbuch ISBN 3-305-00255-7
- Werner Marti: Berndeutsch-Grammatik ISBN 3-305-00073-2
Translaziuns modifitgar
- Hans, Ruth und Benedikt Bietenhard: Ds Alte Teschtamänt bärndütsch - en Uswahl. Bern: Berchtold Haller Verlag, 1991.
- Hans und Ruth Bietenhard: Ds Nöie Teschtamänt bärndütsch. Bern: Berchtold Haller Verlag, 1984
- Albert Meyer: Homer Bärndütsch - Odyssee. Muri bei Bern: Edition Francke im Cosmos Verlag, 1960 (weitere Auflagen 1963, 1978, 1988)
- Walter Gfeller: Homer Bärndütsch - Ilias. Bern: Francke Verlag, 1981
- Walter Gfeller: Vergil Bärndüsch - Aeneis. Bern: Francke Verlag, 1984
- Antoine de Saint-Exupéry: Der Chly Prinz. Bärndütsch vom Lorenz Pauli. Lokwort, Bern 2004
- Dominik Meli: Dante Alighieri: Di Göttlechi Komödie. D Höll - Der Lüterigsbärg - Ds Paradys. Bärndütsch. 2021 (academia.edu)
Colliaziuns modifitgar
- Wikipedia alemana en tudestg bernais ed auters dialects alemans
- my bärndütschi syte – Pagina privata d’internet cun numerus artitgels en tudestg bernais e davart il tudestg bernais
- Baernduetsch Verein – Uniun per il mantegniment dal tudestg bernais
- Variantas linguisticas en la citad da Berna – cun exempels auditivs
- Pagina uffiziala davart il chantun da Berna sin dialect.ch – cun exempels auditivs
- berndeutsch.ch – cun in voluminus lexicon da tudestg bernais (cun passa 2000 pleds)