Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Igl era ina giada... la Svizra/Introducziun
Quest raquint è cumparì l'emprima giada sut il titel ‹Da dis vargai› en il ‹Cudisch de leger per las scolas primaras romontschas. Quart onn› (1932, cun in'illustraziun da Svit e Svana da Hans Witzig; restampa 1944). Medemamain è el vegnì integrà en la proxima generaziun da cudeschs da scola, en ‹Vitg e Val. Cudisch da leger per las scolas primaras sursilvanas, quart onn› (1970). Tuttina sco ‹Sigisbert en Rezia› – cuntegnì schizunt en trais meds da scola successivs – ha quest raquint pia fatg part dal repertori da gist pliras generaziuns da scolaras e scolars da la Surselva catolica.
I dat alura er en egl che l'autur Sep Mudest Nay ha sa laschà inspirar areguard furma e cuntegn dal model da Maurus Carnot, transfurmond la robinsonada da Sigisbert, scritta per la segunda classa, cun agid dals protagonists Svit e Svana en ina lingua ed en in rom d'acziun in pau pli cumplexs, adattads per la quarta classa. Il medem vala per l'intenziun didactic-pedagogica che lascha per part percorscher l'ambient (catolic-)conservativ, en il qual il raquint è naschì.
Il minz dal raquint introductiv davart l'origin nordic-german dals Vegls Confederads (part I) fa dal reminent part er dals cudeschs da scola da las ulteriuras regiuns e deriva – sco ils mitus da fundaziun classics che suondan – dals cronists svizzers dal 15avel e 16avel tschientaner (t.a. Cudesch alv da Sarnen, Johannes Stumpf, Christoph Murer). Nay sez sa referescha en la prefaziun a la cronica dad Aegidius Tschudi (scritta ils onns 1530, cumparida en stampa il 1734–36) ed al drama da Friedrich Schiller (1804) sco funtaunas per si'elavuraziun. A quests models correspunda er il fatg ch'ils eveniments centrals (las parts III e IV) – inclus l'engirament dal Rütli – han lieu en il raquint da Nay dal temp da regenza da l'imperatur Albrecht I da Habsburg (1298–1308).
Confurm a las funtaunas numnadas ed al spiert dal temp, en il qual Nay ha scrit il raquint, vegn il conflict tranter ils ‹Svizzers› ed ils ‹Austriacs› descrit qua sco act da sullevaziun e liberaziun dals Vegls Confederads. Oz san ins percunter ch'ils divers patgs federals da lezs onns avevan plitost l'intenziun da mantegnair il dretg da pasch publica vertent e ch'i n'ha betg dà acziuns da sfratgar las turs planisadas. Ultra da quests mitus da liberaziun da l'istoriografia svizra parta Nay – en il senn da la defensiun naziunala spiertala da ses temp – d'ina omogenitad da la populaziun svizra che na correspunda betg dal tut als fatgs: Per l'ina cun sugerir a l'entschatta dal raquint in'unitad etnica tranter ils abitants da las funtaunas dal Rain (facticamain: Rets, Celts, Romans) ed ils Germans immigrads en la Svizra Bassa (quai ch'è vegnì curregì en quest'ediziun cun adattar levamain l'emprim'alinea); per l'autra cun taschentar il fatg che er la Svizra Centrala era gia abitada d'ina populaziun celtoromana il mument ch'èn arrivads ils Alemans. E per finir: Quests ultims èn immigrads successivamain en Svizra davent da la Germania dal Sid (a partir dal 6avel/7avel tschientaner) e na derivan betg d'in moviment d'emigraziun nà da terras nordicas lontanas (Svezia), sco che sugereschan las cronicas numnadas ed il raquint da Nay.
Malgrà las remartgas fatgas e l'egl critic, cun il qual il raquint sto vegnir legì ord vista istoriografica, datti tuttina ina giustificaziun centrala da reedir quest text e da s'occupar adina puspè da nov cun ils raquints davart l'origin da la Confederaziun. Numnadamain il fatg ch'ils eveniments e las figuras che vegnan preschentads qua furman ina part centrala da la schientscha cuminaivla da la Svizra sco ‹naziun fundada sin la voluntad›. Da bandischar quests raquints captivants or da la stanza da scola u or dal repertori da litteratura per uffants e giuvenils cun l'argument che tut quai saja antiquà e daditg demascrà sco nunscientific, sco ‹paraulas› («Igl era ina giada...»), vuless pia dir da bittar davent a medem temp bun e nausch: Tut quai n'è numnadamain betg viv e real be sche Tell ha propi existì e sche l'engirament dal Rütli ha propi gì lieu, mabain ha sia muntada – sper il minz istoric – en quai che questas figuras ed eveniments èn preschents en noss pajais dapi tschientaners – en la simbolica naziunala, en la litteratura e l'art figurativ, en las medias –, e quai en furmas che vegnan (re-)inventadas adina puspè da nov.
L'autur Sep Mudest Nay (* 1892 a Danis; † 1945 a Danis) è stà magister primar a Zignau e Danis-Tavanasa (1913–1920) e magister secundar en Val Tujetsch (1920–1944). Sper ses engaschament politic, tranter auter sco commember dal Cussegl grond ils onns 1931–1937, ha el scrit prosa e lirica ed è stà autur e coeditur da numerus cudeschs da scola.
La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il zercladur 2020. Maletg da cuverta: Hans Rudolf Manuel Deutsch (1507). Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.
