Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Cura e daco è sa sviluppada la civilisaziun?

Tge vul quai dir ‹esser civilisà›?

Las pli veglias culturas autas en las diversas parts dal mund

En quest cudesch emprendas ti d'enconuscher numerusas culturas da l'antica ch'han vivì en il Proxim Orient, l'Africa dal Nord e l'Europa. A medem temp han talas er existì en autras parts dal mund, sco per exempel en China u en l'America dal Sid e.a. En connex cun questas culturas da l'antica discurran ins er da las emprimas civilisaziuns. Ma tge vul quai propi dir d'esser civilisà?

Oriundamain vivevan ils umans ensemen en famiglias grondas per sa proteger communablamain cunter animals da rapina ed esters ostils. Las armas avevan els da tut temp pront. Tar las famiglias vischinas che vivevan gia dapi daditg en questa regiun devi savens bunas relaziuns ed ils giuvenils maridavan tranter els. Ma sche esters immigravan, devi tgunschamain dispita pervi dals reviers da chatscha. Envers ils esters regiva savens il dretg dal pli ferm. Il pli flaivel fascheva bain da svanir svelt.

Pli tard han ils umans cumenzà a viver ensemen en culegnas e vitgs. Quai gieva sa chapescha be cun sa cunvegnir sin reglas da convivenza communablas: N'engola nagut da tes ami, na rapina betg las figlias da quel etc. Conflicts na vegnivan betg pli reglads cun la forza, mabain purtads davant il derschader. Quel na giuditgava betg tenor gust, mabain confurm a las reglas e leschas tradiziunalas. Las decisiuns da las dretgiras vegnivan renconuschidas dad omaduas partidas. La prontezza da renconuscher leschas e sentenzias e l'abilitad da viver ensemen senza la forza da las armas numnan ins ‹civilisà›. L'invenziun da la scrittira ha pussibilità da nudar las leschas, uschia che mintgin pudeva s'infurmar en detagl davart quellas. En intginas parts dal mund ha la civilisaziun cumenzà avant ca. 6000 onns.

Il temp avant la civilisaziun vegn numnà da las istoricras e dals istorichers preistorgia. Il temp dapi il cumenzament da la civilisaziun vegn sutdividì en l'antica (fin ca. 500 suenter Cristus), il temp medieval (ca. ils onns 500 fin 1500) ed il temp modern (1500 fin oz). La midada da l'antica al temp medieval ha gì lieu en l'Europa durant la migraziun dals pievels, cur che l'Imperi roman e quasi tut ils auters reginavels da l'antica èn dads dapart.

Dapi l'antica fin oz èn sa sviluppads e puspè svanids nundumbraivels pievels e civilisaziuns. Tut quels han fatg invenziuns, da las qualas auters pievels e las generaziuns ch'èn suandadas han pudì profitar: la roda, la scrittira, la cultivaziun dad ers, la scienza, navs adattadas per navigar sin la mar, armas, emprimas maschinas, conducts d'aua e bogns, metodas d'elavurar metals e bler auter. Intgins da quests pievels datti anc oz (Grecs, Talians, Arabs, Chinais etc.). Ma els vivan sa chapescha tut auter che lur perdavants avant millis onns.

Preistorgia: L'umanitad avant il cumenzament da la civilisaziun

Chatscha sin bovs selvadis (dissegn sin grip, Sahara)

La preistorgia è il temp cur che l'uman n'enconuscheva anc nagina scrittira. Per vegnir a savair co ch'ils umans vivevan da quel temp e co che lur vita è sa midada plaunsieu, intercureschan las archeologas ed ils archeologs ils objects ch'èn sa mantegnids u las restanzas ch'ins chatta en la terra: els chavan or fastizs da tendas e chasas, fossas, utensils, ruments e vanzadiras.

La preistorgia ha prendì si'entschatta avant var 2,5 milliuns onns, numnadamain cur che l'uman ha cumenzà a sa differenziar dals ulteriurs primats (ils mammals ils pli sviluppads) cun far diever da guaffens e dominar il fieu. Noss emprims perdavants vivevan en las regiuns chaudas e fritgaivlas da l'Africa. Lur emprims guaffens eran fatgs da crap. A l'entschatta han els chattà craps adattads en la glera; pli tard han els sezs emprendì d'elavurar crappa. Perquai numnan ins quest'epoca temp da crap.

In immens pass enavant en il svilup da l'umanitad ha muntà avant var dus milliuns onns la dominaziun dal fieu. Da pudair tegnair a mastrin quel ed al trair a niz è ina da las differenzas essenzialas tranter uman ed animal. Ils umans n'è betg be sa servids dal fieu per sa stgaudar. La glisch als ha er prolungà il di. Cun agid dal fieu pon ins preparar mangiativas che sa laschan mastegiar pli tgunsch e digerir meglier. Il coier gida ad eliminar scherms infectus. Il fimentar renda la charn conservabla. E la glisch dal fieu protegia a moda fidabla d'animals selvadis.

A l'entschatta na pudevan noss antenats però betg far sezs fieu. Els stuevan spetgar sin il culp d'in chametg, in incendi da guaud u da steppa. Il fieu da la stirpa stueva vegnir mantegnì di e notg, sur generaziuns. Quai ha mussà als umans d'avair disciplina. T'imaginescha ch'il responsabel sa durmenta ed il fieu stizza! Tge catastrofa! Quant ditg ston ins bain spetgar, fin ch'in chametg envida en vischinanza in fieu? Da dumandar ils ‹vischins› na gieva strusch, pertge ch'i n'era betg simpel da chattar in'autra stirpa. Il mund era be pauc populà. Tar temperaturas bassas decideva il possess da fieu davart vita e mort. Da colonisar ils territoris situads pli lunsch vers nord, pli frestgs, na fiss strusch stà pussaivel senza fieu.

Cun agid dal fieu han ils antenats producì avant radund 30 000 onns novas materialias. Els han tegnì minerals da colur sur il fieu e colurà cun quests tuns cotschens lur cuvels. Pli tard han ils umans cumenzà a far vaschs or d'arschiglia, creond uschia per l'emprima giada en grond stil in product artifizial. Silsuenter han ils umans er emprendì da far diever dal fieu per elavurar metals, ed els han producì utensils ed armas d'arom e bronz. L'elavuraziun da bronz ha midà talmain la vita dals umans preistorics ch'ins discurra dapi lura dal temp da bronz. Pli tard han fier e vaider – medemamain uffants dal fieu – procurà per ulteriur progress.

L'agricultura sa lascha cumprovar dapi ca. 9500 a.C. en il Vegl Orient; alura suondan la China (7000 a.C.) e l'America Centrala (3000 a.C.)

Ils emprims umans gievan a chatscha d'animals selvadis e rimnavan sems, ragischs e fritgs mangiabels. Pli tard han els chattà or co ch'ins po dumestitgar animals selvadis e cultivar ers. Da racoltar prads ed ers e da pertgirar muvel e mazzar en cas da basegn in animal, è savens pli fidabel e main privlus che d'ir a chatscha sin animals selvadis. Cun l'invenziun da la cultivaziun dad ers e l'allevament da muvel èn ils umans vegnids sedentars, els han construì chasas stablas e na duvravan betg pli ir suenter als animals da preda. Ils emprims champs da graun èn vegnids cultivads avant ca. 10 000 onns en la Siria, Palestina ed Israel. Er en auters lieus dal mund han ins, independent dal svilup en il Proxim Orient, scuvert co che plantas selvadias sa laschan plantar intenziunadamain e meglierar tras cultivaziun. Uschia han ins cultivà en l'India ris, en il Mexico tirc, en l'America dal Sid tartuffels, fava e manioc, en China panitscha, furment e ris, en l'Africa dal Vest sorgum, en la Nova Guinea jam e patat dultsch.

Davart la preistorgia è uschiglio enconuschent fitg pauc. Da craps ed ossa ch'ins chatta èsi grev d'eruir co che noss perdavants vivevan. Cun l'invenziun da la scrittira è quai sa midà. Grazia al grond dumber da contracts, documents da furniziun, quints, brevs e blers auters scrits avain nus da qua davent enconuschientschas bundant pli precisas davart las singulas culturas. Perquai vala l'invenziun da la scrittira sco lingia da separaziun tranter preistorgia ed antica.

Da tge temp che derivan ils pli vegls documents en scrit, variescha da regiun tar regiun. En l'Egipta cumenza l'antica ca. 3500 a.C. cun l'invenziun da la scrittira d'ieroglifas. En l'Europa Centrala è quai per gronda part il cas l'onn 15 a.C. cun l'occupaziun tras ils Romans ed en autras parts dal mund anc bler pli tard. A partir da quel mument discurran las istoriografas ed ils istoriografs da l'‹istorgia› per propi.

Da las cuminanzas originaras a las culturas autas da l'antica

Abitadis stabels

Model da Çatalhöyük (7500–5700 a.C.) – in dals pli vegls abitadis enconuschents (situà en la Tirchia odierna)

Noss perdavants han emprendì da cultivar granezza ed auters fritgs dal funs ed èn daventads sedentars. Il graun sa lascha conservar fitg bain ed ils umans han cumenzà ad endrizzar graners en lur culegnas. Uschia pudevan els surviver ina nauscha racolta. I pudevan vegnir nutrids dapli umans che cun ir a chatscha u rimnar coclas selvadias. Oravant tut n'eran uss betg pli tut ils umans occupads cun procurar mangiativas, ed intgins pudevan enstagl sa spezialisar sin lavurs da mastergnant.

Il proxim grond pass ha furmà l'allevament d'animals. La cultivaziun da plantas e l'allevament d'animals sa cumplettavan fitg bain: Suenter la racolta pudevan ils animals da chasa magliar giu la stubla e ladavan a medem temp ils champs. Durant il temp avant la proxima racolta vegniva alura fatg batgaria.

La populaziun è creschida, ils abitadis èn daventads pli e pli gronds, ins ha fundà adina novas culegnas. Las distanzas tranter ils singuls abitadis èn vegnidas pli e pli pitschnas ed ils abitants dals lieus vischins s'entupavan pli savens e barattavan lur rauba e lur experientschas.

Ils animals selvadis na bastavan betg pli per nutrir l'entira populaziun. La racolta stueva vegnir magasinada per ch'ins haja mintga di da mangiar avant la proxima racolta. Quai era vaira pretensius: Sch'ins na fascheva betg attenziun, gieva la racolta en mal u vegniva magliada da mieurs. Er la semenza stueva vegnir magasinada a moda segira. Il meglier reussiva la conservaziun en vaschs d'arschiglia.

Spartiziun da la lavur

L'origin da la rudella da vaschler tanscha enavos var 7000 onns

Per pudair magasinar l'entira racolta, duvravi fitg blers vaschs. Perquai èn intgins abitants sa spezialisads a vaschlers. Avant 5000 onns è vegnida inventada la rudella da vaschler. Perquai ch'i vegnivan duvrads utensils per la lavur sin il funs, èn sa sviluppads ulteriurs mastergns. In mastergnant che producescha di per di ils medems products e ponderescha permanentamain co meglierar la producziun, daventa svelt in maister. La savida acquistada vegniva dada vinavant als figls, perquai che scolas professiunalas na devi betg anc.

Eran las producziuns fitg bunas, vegnivan ellas er manadas en lieus vischins. Martgadants gievan da lieu tar lieu e barattavan rauba nizzaivla ed infurmaziuns. Pli lunsch ch'els gievan, e pli interessanta ed exotica che daventava la rauba. Uschia è sa sviluppà il commerzi a lunga distanza.

Retgs e guerriers

En il temp preistoric era la terra pauc populada ed ils umans da differentas stirpas sa scuntravan be fitg darar. Esters vegnivan savens resguardads sco concurrents en il revier da chatscha e cumbattids. Era la gruppa ostila pli gronda che l'atgna, stuevan ins per il pli sa render en in auter territori.

Cur ch'ils umans èn vegnids sedentars, na pudevan els betg pli simplamain fugir en in auter lieu en cas da smanatscha. Cultivaturs dad ers ed elevaturs d'animals na pudevan betg prender cun sai ils champs, la racolta e la semenza en cas da privel. Da l'autra vart furmavan las provisiuns e las muntaneras miras fitg attractivas per rubadurs: D'engular ina muntanera protegida mal muntava d'avair vivonda per bleras emnas ed era pli simpel che da far chatscha sin in singul animal da preda. Per sa defender cunter rubadurs che giravan enturn, stuevan ils sedentars s'unir ed organisar la defensiun. Ils mastergnants han fabritgà armas, ins ha erigì mirs e fortificaziuns. Cun ils vischins han ins fatg allianzas. La professiun dal schuldà è sa sviluppada: Ils schuldads protegivan la citad ed exercitavan en gieus da cumbat il cas d'urgenza.

Figuras da lain che represchentan schuldads (or da la fossa dal farao Mesehti, ca. 2000 a.C.)

Cun questa spezialisaziun da las professiuns ed adina dapli incumbensas purtadas da l'entira cuminanza, n'ha il simpel stgomi da rauba betg pli pudì tegnair pass. Il guerrier per exempel na producescha nagina rauba ch'el pudess stgamiar sin fiera. Tge valur da stgomi ha la segirezza? E l'armament n'era er betg bunmartgà. Perquai èsi daventà necessari d'incassar taglias: Mintgin deva ina part da ses products per pussibilitar la defensiun, la construcziun dal mir da la citad ed autras incumbensas communablas. Sa chapescha ch'i stueva vegnir nudà precis, tgi ch'aveva gia pajà cumplettamain sia taglia, e tgi che spetgava anc sin la racolta per pudair pajar sia part.

Cur ch'ils umans vivevan anc en stirpas eri il manader da quella che prendeva bleras decisiuns, e tar dumondas spezialmain impurtantas sa radunava in cussegl. Tras il dumber d'abitants creschent ed adina dapli chaussas ch'eran da reglar e manischar, è l'organisaziun da tut quai daventada adina pli gronda e cumplexa. Uschia han ins er cumenzà tar l'administraziun a sparter las lavurs: Intgins abitants, ils antecessurs dals funcziunaris dad oz, s'occupavan per incumbensa dals abitants da l'administraziun e defensiun da la citad. In dad els, il retg, aveva en tuttas decisiuns l'ultim pled. Per il pli eri usità che l'uffizi dal retg vegniva dà vinavant da quel a ses emprim figl. Quai n'era betg nunpratic: Quel pudeva emprender da ses bab e sa preparar durant si'entira uffanza sin sias incumbensas futuras, igl era quasi sco ina furmaziun professiunala. Cur ch'el daventava alura retg, era el gia infurmà davart tut l'impurtant. Tras quai eran sias decisiuns fundadas e per il pli sabias e vegnivan respectadas e documentadas.

Svilup e necessitad da la scrittira

Svilup supponì da la scrittira

Ils origins da la scrittira èn da chattar en la pictura da cuvels. Igl èn sa mantegnidas bleras represchentaziuns fitg detagliadas d'animals en veglias taunas. En il decurs dal temp èn ils maletgs daventads pli abstracts (simpels) ed ins na stueva betg pli esser in grond artist per als pudair dissegnar suenter. Ils bustabs da las differentas scrittiras èn savens simbols per animals, fenomens da la natira e chaussas dal mintgadi. Spezialmain bain vesan ins quai vi da las ieroglifas egipzianas, ma il medem vala er per las letras chinaisas e per noss alfabet. Il bustab ‹A› per exempel steva oriundamain sin il chau e mussava il chau d'in bov cun ses corns. Ils fenizians ch'han inventà quest bustab al numnavan ‹aleph›, quai che munta ‹bov›. Tar ils Grecs sa numnava quel alura ‹alpha› e tar ils Romans be pli ‹A›. A moda sumeglianta èn er sa sviluppads ils ulteriurs bustabs, ils quals han sinaquai furmà ensemen ina scrittira.

Igl è però er daventà adina pli necessari da stgaffir ina scrittira. Ultra da la taglia (cf. il chapitel precedent) stueva numnadamain vegnir nudà anc bler dapli. Cur ch'ils chatschaders returnavan antruras cun ina selvaschina, savevan els precis tgi ch'aveva contribuì il pli fitg al success da chatscha e survegniva il pli grond toc. Auter era quai tar la cultivaziun dad ers: Davent dal semnar fin la racolta passavan plirs mais. Perquai stuevan ins nudar insaco, tgi ch'aveva contribuì quant, per ch'i na dettia nagina dispita tar la repartiziun da la racolta.

Cur ch'ils umans han emprendì da sauar, vul dir da manar aua sin lur champs, èsi stà pussaivel da racoltar pliras giadas ad onn. L'aua era perquai daventada in bain ordvart custaivel e stueva vegnir repartida a moda gista.

Uschia èn daventadas necessarias adina dapli cunvegnientschas per reglar la convivenza. Quai na gieva betg bain senza ina scrittira che gidava a fixar quellas a lunga vista. Mintgin pudeva sa laschar preleger d'in scrivant, tge ch'el aveva da resguardar. Vegniva in nov regent a la pussanza, stueva quel per il pli engirar da tegnair las leschas relaschadas da ses antecessurs. Savens cuntegnevan ils documents explicitamain frasas sco «Quest contract vala en perpeten». Che las leschas eran fixadas en scrit procurava per segirezza giuridica. Uschia eran las decisiuns main arbitrarias ed ils abitants sa sentivan pli segirs en lur citad.

Adina pli savens èn er vegnidas fatgas cunvegnas ed allianzas militaras cun ils lieus vischins. En quest connex era la scrittira spezialmain impurtanta: Cunvegnas, communicaziuns e contracts vegnivan savens spedids tras mess – il retg sez na pudeva betg bandunar trasor sia citad e laschar quella senza regenza. Perquai eri decisiv che mintga pled dal messadi vegnia consegnà senza naginas midadas e ch'il messadi derivia dal dretg speditur. Per quest motiv vegnivan tals documents sigillads.

Civilists

Meds e Persians unids en il medem reginavel (Apadana, Persepolis)

Civilists numnan ins umans che na tutgan betg tar il militar, la polizia u autras organisaziuns armadas – ditg curt: umans betg armads.

Ils abitants da la citad vegnivan protegids tras reglas e leschas. Tgi ch'aveva cuntrafatg a quellas, vegniva manà dals armads dal retg davant dretgira. Ils chastis eran savens crudaivels sco tagliar giu ad in lader il maun u ad in assassin il chau. Ins pudeva er vegnir bittà en praschun e murir là da la fom. Questas puniziuns severas duevan starmentar auters da surpassar las leschas. Ils abitants, protegids da las leschas e dals armads, pudevan sa sentir segirs. Els na duvravan betg metter avant che ir a letg in stilet sut il plimatsch e pudevan bandunar la chasa senza cuirass e spada.

La civilisaziun cumenza pia, cur che umans normals pon bandunar la chasa senza stuair prender cun sai armas (‹en civil›) e cur ch'els schlian differenzas d'opiniuns e dispitas senza la forza (‹a moda civilisada›).

Pertge che civilisaziuns svaneschan

L'uschenumnada erupziun minoica ha destruì en il 17avel/16avel tschientaner a.C. sin l'insla Santorin ina colonia colliada cun la cultura minoica. Sin la fotografia or da l'aria èn visiblas las restanzas da la chaldera dal vulcan

Extirpaziun durant guerras: Millennis a la lunga ha mintga regent che sa sentiva pussant avunda empruvà d'engrondir ses territori e si'influenza tras guerras. Era l'adversari sa defendì spezialmain ditg ed aveva chaschunà a l'attatgader grondas sperditas, gieva la guerra savens a fin cun in mazzament en massa: Tut ils umens e giuvens vegnivan mazzads «per precauziun», sinaquai ch'i na dettia nagina sullevaziun u vendetga. Las dunnas e mattas vegnivan messas en sclavitid, la citad sblundregiada ed arsa.

Ils conquistaders mainan cun sai lur cultura: Betg adina è il conflict tranter dus pievels ì a finir a moda sanguinusa. Ils victorisads stuevan però emprender ed utilisar la lingua da lur conquistaders. Tras quai è la lingua oriunda daventada cun il temp ina segunda lingua.

Intgins conquistaders han lubì als victorisads da mantegnair lur cultura e religiun (t.a. Persians, Hetits, per part ils Romans). Auters victurs han però persequità senza remischun mintga persuna d'autra confessiun (t.a. ils Romans ils emprims cristians, ils conquistadores ils Aztecs, ils catolics e refurmads in l'auter durant la Guerra da trent'onns).

Bandischada e sparpagliaziun: Magari èn pievels sa sparpagliads suenter catastrofas u fominas en tuttas direcziuns. Els han prendì cun els be il pli urgent. Pitschnas gruppas da quests fugitivs èn magari vegnidas recepidas d'auters pievels ubain ch'els han fundà novas colonias. Las gruppas dals survivents eran memia pitschnas per pudair mantegnair l'entira cultura da lur pievel. Tutta savida stueva vegnir dada vinavant a bucca. Per il pli furmavan ils magis u spirituals ils conservaturs da la savida. I deva be paucs ch'eran abels da leger e scriver ch'avessan pudì scriver in cudesch davart las veglias isanzas. Tras la convivenza cun ils novs vischins èn ils usits oriunds sa midads plaunsieu. Suenter intginas generaziuns è la lingua veglia vegnida duvrada adina pli pauc.

Midadas dal clima: Franc has ti gia udì da temps da glatsch e temps chauds, ed er tranter ils temps da glatsch hai adina puspè dà fluctuaziuns pli grondas. Qua be dus exempels:

L'onn 476 s.C. (destituziun da l'ultim imperatur roman Romulus Augustulus) marchescha per ordinari la fin da l'Imperi roman occidental

Vers 2500 a.C. hai dà in temp chaud ch'ha durà var milli onns. Durant quest temp han ils Sumers sviluppà ina cultura auta. Alura è suandada ina fasa pli frestga e sitga ch'ha durà bundant milli onns. Ils umans han stuì cumbatter per surviver e bler savida da pli baud è ida a perder.

Vers 100 a.C. ha cumenzà in stgaudament che vegn designà sco optimum dal temp roman e ch'ha durà var 600 onns. Silsuenter è il clima danovamain daventà pli criv. En l'Europa dal Nord hai dà da quel temp adina pli savens nauschas racoltas: Capitava quai uschiglio en media trais giadas en tschient onns, è il dumber s'augmentà uss sin var 40 nauschas racoltas en 100 onns. Ina part da la populaziun che pativa fom è migrada vers sid, en regiuns pli chaudas. Quest temp da la gronda migraziun dals pievels germans ha durà tranter 370 e 570 s.C.