Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Ebrers

Tgi eran ils Ebrers ed en tge pajais vivevan els? modifitgar

 
Situaziun a la costa orientala da la Mar Mediterrana vers 830 a.C.

En il segund millenni a.C. designavan ins ils nomads en la regiun tranter la Siria, l'Egipta e Kuwait sco Ebrers. Els abitavan en tendas e vivevan da l'allevament d'animals (bovs, asens, chamels) e da la cultivaziun dad ers. Vers l'onn 1250 a.C. èn gruppas dad Ebrers immigrads en la regiun enturn Jericho (‹Exodus or da l'Egipta›). Plaun a plaun han els colonisà il pajais Canaan ch'era pauc populà. Canaan sa chatta a la costa orientala da la Mar Mediterrana e cumpiglia ils territoris, sin ils quals sa chattan oz ils stadis Israel, Jordania, Libanon e Siria.

Jacob, in nev dad Abraham, vala sco progenitur dals Ebrers. El ha survegnì da ses dieu il num d'onur ‹Israel›. Jacob aveva dudesch figls. Quels han fundà las dudesch stirpas che sa designeschan communablamain sco pievel dad Israel. Il retg Salomon ha unì las stirpas en il reginavel dad Israel. Suenter la mort da Salomon è Israel sa dividì en ils reginavels dal nord e dal sid. Il pli grond da quel, il settentriunal, han ils Assirs sut il retg Sargon II conquistà l'onn 722 a.C. Las duas stirpas meridiunalas restantas, Juda e Benjamin, han ins designà tenor il num da la stirpa pli gronda sco gidieus.

Co vesevan or lur chasas? modifitgar

En il clima chaud dal Proxim Orient n'eran chasas betg uschè impurtantas. La gronda part da la vita da famiglia sa splegava al liber. Las dunnas cuschinavan en la curt, e tar ils negozis sa tractavi simplamain da stans ch'eran averts vers la via. Damai ch'i na deva a Canaan nagins guauds pli gronds, era la laina fitg chara.

Cur ch'ils Ebrers eran anc nomads, vivevan els en tendas. Er pli tard, cur ch'els eran sa chasads en colonias stablas, vegnivan las tendas anc stimadas fitg. En la Tora vegnan savens menziunadas tendas ed er dal temp da David e Salomon eri usità, surtut per glieud pli simpla, da viver en tendas.

In'ulteriura pussaivladad era da viver en taunas. Per quest intent vegnivan engrondidas averturas natiralas ed erigì davant l'entrada in mir da protecziun. Uschia sa transfurmavan taunas en abitaziuns.

La glieud pli bainstanta abitava en chasas fatgas da quadrels d'arschiglia ch'ins aveva laschà siar a l'aria. Quellas avevan tetgs plats, uschia ch'ils abitants pudevan passentar la saira frestga al liber ed er durmir la stad sin tetg. Ils animals da chasa vegnivan tegnids en il plaunterren, nua ch'els vivevan ensemen cun ils umans. I na deva nagin chamin. Il fim dal fieu che serviva a cuschinar e stgaudar sortiva tras las fanestras. Las mobiglias da las chasas ebraicas eran fitg simplas. Igl aveva ina sort divan che steva vi da la paraid u simplamain intginas mattas che vegnivan messas la notg giun plaun per durmir e rudladas ensemen durant il di. Alura avevi anc ina maisa e sutgas. En il chantun steva in grond vasch da provisiun per granezza ed ultra da quai devi anc auters, per exempel per aua, vin u ieli. En ina nischa da paraid steva la lampa.

Fitg loschs eran ils Ebrers dal Tempel da Jerusalem. Igl han existì dus tempels: L'emprim aveva il retg Salomon laschà eriger. El aveva laschà manar natiers dal Libanon lain da ceder savurus e nobel e surtrair las paraids ed ils palantschieus dal tempel cun aur. En la part la pli sontga a la fin dal tempel vegniva conservada l'arca d'allianza.

Cur ch'ils Gidieus èn vegnids bandischads l'onn 586 a.C. en la praschunia babilonica, è l'emprim tempel vegnì destruì. Suenter ch'ils Gidieus èn returnads 536 a.C. da la praschunia, han els cumenzà ad eriger in segund tempel. Quest tempel è sa mantegnì fin tar sia destrucziun tras ils Romans l'onn 70 s.C. Dal segund tempel è be pli avant maun il mir occidental, il qual è per ils gidieus in lieu sontg. Quel vegn er numnà Mir da las lamentaziuns.

Tge mangiavan els? modifitgar

Ils Ebrers sa nutrivan a moda sumeglianta sco auters pievels mediterrans. Impurtantas spaisas eran lentiglias, chaschiel-chaura, ulivas e fritgs frestgs. Las chasarinas faschevan paun en gronds furns d'arschiglia che sa chattavan en la curt. Charn devi per ordinari be tar occurrenzas spezialas; pesch percunter pli savens. Vin era la bavronda preferida.

En in reguard sa differenziava il da mangiar ebraic però dad auters pajais: quel stueva esser koscher. Koscher pon esser da tuttas sorts mangiativas. Charn ch'è koscher sto per exempel derivar d'animals specifics ch'ins ha mazzà en ina moda speziala. Ils animals da maz ston esser mammals cun unglas pèr e remagliaders. La charn na dastgava betg vegnir en contact cun products da latg ed i stuevan passar intginas uras, avant ch'ins dastgava mangiar suenter la charn products da latg. Ils peschs stuevan avair nudaglias e squamas per pudair esser koscher. E la producziun da vin stueva vegnir survegliada da tut temp d'in Ebrer.

Tge vestgadira purtavan els? modifitgar

 
Ebrers che vegnan deportads en autras parts dal reginavel assiric (ca. 700 a.C.)

Ils umens e las dunnas ebraics purtavan ina lunga chamischa che vegniva tegnida ensemen d'ina tschenta e suravi in vestgì, in schal ed ina cuvrida-chau. La vestgadira dals umens e da las dunnas sa differenziava però areguard il stil ed ils musters. Ils vestgids da las dunnas eran pli lungs ed avevan er mongias pli lungas. La vestgadira da las dunnas ritgas era bler pli luxuriusa che quella dals umens.

Co veseva or lur scrittira? modifitgar

Ils Ebrers eran scrivants inschignus. Gia fitg baud han els cumenzà a nudar lur istorgias, lur leschas e lur normas religiusas. Tut questas scrittiras furman ensemen il Tenach. Ils emprims tschintg cudeschs dal Tenach numnan ins Tora.

La gronda part da las scrittiras dal Tenach èn scrittas en lingua ebraica. Quella vegniva scritta da dretga a sanestra (sco en l'arab) e la scrittira consistiva be da consonants. Ils cudeschs vegnivan scrits sin grondas pergiaminas ed alura rudladas ensemen.

En tge crajevan els? modifitgar

Ils Ebrers èn stads in dals emprims pievels dal Proxim Orient ch'ha gì ina religiun monoteistica. Sco monoteissem designesch'ins la cretta en in sulet dieu. La gronda part dals pajais vischins dals Ebrers eran politeists, vul dir ch'els crajevan en blers dieus e dieuas che sumegliavan en lur cumparsa e lur cumportament ils umans. L'idea ch'i dettia be in sulet dieu tutpreschent, il qual ins na possia ni vesair ni descriver ed il qual enconuschia ils patratgs da tut ils umans, era per quel temp in'imaginaziun dal tuttafatg nova.

Tenor la Tora è Abraham stà l'emprim uman ch'ha cumenzà a derasar la cretta en in sulet dieu.

Tgi dad els èn anc oz enconuschents? modifitgar

Nus enconuschain oz anc blers Ebrers or dals raquints da la Bibla. La Bibla è il cudesch il pli derasà en tut il mund, e damai che grondas parts da la Bibla tractan dad Ebrers, èn blers dals vegls Ebrers famus. Blers cudeschs, maletgs e films tractan dad els. Igl èn quai surtut:

  • Ils trais progeniturs biblics Abraham, Isaak e Jakob.
  • Il figl giuven da Jakob, Joseph, è naschì cur che ses bab era gia fitg vegl. Tenor la Tora è el vegnì vendì en la sclavaria ed è uschia arrivà en l'Egipta, nua ch'el ha lavurà per il farao. Sia lezia la pli famusa è stà d'interpretar ils siemis dal farao. Uschia al èsi reussì da preservar l'Egipta da la fomina ch'ha tutgà ils auters pajais dal mund.
  • Per blers è Moses il pli grond manader dal pievel giudaic e tenor la Tora ha el furmà l'uman il pli modest ch'ha vivì insacura. La Tora raquinta co ch'el ha manà ils Ebrers or da la sclavaria en Egipta. Tras el ha Dieu tramess als Egipzians diesch turments e dividì la Mar Cotschna. El ha retschet la Tora, ils Diesch cumandaments e las leschas dals Gidieus ch'èn vegnidas dadas vinavant a bucca, ha fundà ils tribunals gidieus e manà il pievel giudaic a Canaan – en il pajais ch'era vegnì empermess ad Abraham da Dieu per ses pievel.
  • Il retg David è stà in dals trais retgs dal vegl reginavel dad Israel ed ha regì quel dal temp da sia pli gronda extensiun. El è stà in impurtant manader militar ed ha manà l'armada israelita al success en bleras battaglias. El ha er cumponì la gronda part da las chanzuns en il cudesch da psalms.
  • Il retg Salomon ha – tenor il Tenach – laschà eriger l'emprim tempel. Durant ses domini è il reginavel avanzà ad ina da las pli grondas pussanzas commerzialas ed ha cuntanschì sia pli gronda bainstanza. El è enconuschent per sia gronda sabientscha e giustia. Anc oz designeschan ins ina fitg greva, sabia decisiun sco ‹salomonica›.
  • Esther, la regina da la Persia, ha spendrà tenor il Tenach il pievel gidieu dals plans malizius dal minister Haman, il qual vuleva laschar mazzar tut ils Gidieus dal reginavel persian. Oz regorda il firà gidieu purim a quest eveniment.

Tge è sa mantegnì fin oz dad els? modifitgar

 
Restanzas dal Tempel da Jerusalem ch'ils Romans han destruì l'onn 70 s.C.

La Judea ha pers en l'emprim tschientaner s.C. si'independenza envers Roma. Ina sullevaziun gidieua ils onns 132 fin 135 han las legiuns romanas abattì a moda sanguinusa. Ils Romans han renumnà la provinza Judea en Palestina. Millis Gidieus èn vegnids crucifitgads per lung las vias vers Jerusalem, ed als Gidieus survivents è vegnì scumandà da sa trategnair en la regiun da Jerusalem. Perquai ha la gronda part dals Gidieus vivì duamilli onns sparpagliads en tut il mund. En intgins pajais han els furmà cuminanzas pli grondas ed han uschia pudì conservar lur religiun, lingua e tradiziuns. L'onn 638 han ils Arabs conquistà la Palestina, l'onn 691 han ils muslims erigì sin las ruinas dal Munt dal Tempel a Jerusalem il Dom sin il grip. Cun la fin da l'Imperi roman èn ina part dals Gidieus puspè returnads en lur pajais d'origin; blers èn però restads en l'Europa resp. èn emigrads pli tard en l'America. Cun excepziun da curtas interrupziuns han pia adina vivì Gidieus sin il territori dal stadi d'Israel odiern.

En l'Europa cristiana ed en territoris muslims èn ils Gidieus savens vegnids sbittads, persequitads e stgatschads. Pertge atgnamain? Ils motivs èn multifars e savens d'attribuir a l'ignoranza envers usits e cuntegns da cretta gidieus, cun tendenzas d'unifurmitad (tgi ch'era auter vegniva marginalisà e fatg responsabel per da tuttas sorts mals e malsognas) sco er cun il sentiment da superiuradad religiusa. Dapi il 19avel tschientaner èn perquai adina dapli Gidieus returnads en il territori dal stadi Israel odiern (uschenumnà zionissem).

En l'Emprima Guerra mundiala è l'Imperi osmanic dà dapart ed ils Brits han surpiglià l'administraziun da la Palestina. In terz dal pievel gidieu è daventà l'unfrenda da la Segunda Guerra mundiala e surtut da l'extirpaziun intenziunada tras ils naziunalsocialists (uschenumnà holocaust). L'onn 1947 ha l'UNO decidì cun maioritad da dus terzs da divider la Palestina. Ils 14 da matg 1948 è il mandat britannic ì a fin ed il stadi Israel è vegnì fundà.