Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Tudestg

Nua discurran ins tudestg e quantas persunas discurran questa lingua? modifitgar

 
Territori da derasaziun da la lingua tudestga

Tudestg sco lingua naziunala discurran ins en Germania, Austria, Svizra (sper trais autras linguas uffizialas), Liechtenstein e Belgia (sper duas autras linguas uffizialas).

La lingua d'ina minoritad (pitschna gruppa da la populaziun) è il tudestg en il Luxemburg (lingua naziunala è il luxemburgais, sper tudestg e franzos), Frantscha (Alsazia-Lorena), Pajais Bass, Italia (Tirol dal Sid), Namibia e Danemarc (en ina part dal Jutland dal Sid). Ultra da quai datti anc bleras pitschnas vischnancas en tut il mund (p.ex. en la Brasilia u en Russia) en las qualas vegn discurrì tudestg. Il tudestg è la lingua la pli frequenta en l'Europa. Ed en tut il mund sa chatta ella sin plaz 10.

Tut en tut discurran var 110 milliuns umans tudestg sco lingua materna. E radund 120 milliuns umans han emprendì tudestg e discurran la lingua sco segunda lingua.

Tge scrittira dovra questa lingua? modifitgar

Il tudestg vegn scrit cun ils bustabs da l'alfabet latin. Quels vegnan er duvrads en auters pajais europeics, sco per exempel en l'englais, il franzos u il rumantsch. Ma i dat intgins bustabs spezials che las autras linguas n'enconuschan betg: il ß e las stgirentadas ä, ö ed ü. Ils Englais na discurran er nagin ö e nagin ü.

Tge savain nus davart l'istorgia da questa lingua? modifitgar

 
Il ‹Hildebrandslied›, in impurtant document scrit en vegl tudestg (ca. da l'onn 830)

Il pli impurtant eveniment istoric ch'ha furmà la lingua tudestg è stà la segunda midada da suns ca. dal temp tranter 500 e 700. Sut quella chapesch'ins la separaziun da l'aut tudestg dals dialects vestgermans. Questa separaziun consista en quai ch'ils pledaders da l'aut tudestg han cumenzà a pronunziar autramain ina retscha da consonants. Consonants èn bustabs sco p, f, m, n etc. che tunan pir, cur ch'ins als pronunzia ensemen cun vocals (a, e, i, o, u). En rom da la midada da suns hai per exempel dà dal ‹p› in ‹pf› e dal ‹t› in ‹z› u ‹s›. Enstagl ‹planten› han ins cumenzà a dir uss ‹Pflanzen›, ‹Pfeffer› enstagl ‹pepper› e ‹Wasser› al lieu da ‹water›.

I dat anc oz regiuns tudestgas, nua ch'ins n'ha betg fatg questa midada da suns: En il bass tudestg (en la Germania dal Nord) di la glieud anc ‹Planten› per ‹Pflanzen›. Ed ils Englais, ils quals han surpiglià pleds germans senza la midada da suns, din er anc ‹plants›.

La Germania odierna ha cumpiglià sur lung temp blers stadis pitschens. Tge che pudeva anc tegnair ensemen il pli tgunsch quests stadis e manar ad in'uniun, è stada ina lingua communabla. Ed uschia han intgins scienziads ed ulteriuras persunas che scrivevan bler empruvà da scriver en in dals dialects tudestg che vegniva chapì d'uschè blers Tudestgs sco pussaivel. Cur che Martin Luther (1483–1546) ha translatà la Bibla (il 1522 il Nov Testament), devi gia ina tala lingua che vegniva chapida en blers lieus e vi da la quala el ha pudì sa tegnair. Igl era quai il tudestg mesaun.

Plaun a plaun è sa sviluppà da quai ina lingua da standard, vul dir ina lingua, tenor la quala tuts sa drizzan per pudair sa chapir meglier. Fin che l'aut tudestg è stà derasà en tala moda, è anc passà intgin temp, numnadamain fin enturn il 1800. Ed alura era er pir la lingua da scrittira daventada pli u main unitara. Ins ha lavurà vinavant vi da quella e n'ha betg numnà la lingua unitara ‹lingua da standard›, mabain tenor ses origin ‹aut tudestg›.

Ma la lingua discurrida era enturn il 1800 en la Germania dal Nord anc fitg differenta da quella en la Germania dal Sid. Er en las citads da la Germania dal Nord han ins l'emprim stuì emprender l'aut tudestg scrit. Igl era bunamain sco ina lingua estra. Tar la pronunzia èn ins sa tegnì fitg datiers dals bustabs scrits. Questa pronunzia è daventada en il decurs dal temp il standard ch'ha definì, co che tudestg discurrì duaja tunar.

L'emprim grond pledari tudestg, il ‹Deutsches Wörterbuch›, è stà in'ovra dals frars Jacob e Wilhelm Grimm che ti enconuschas nà da las paraulas da Grimm. En betg main che 16 toms han ins rimnà a partir dal 1852 tut ils pleds da l'aut tudestg. Ma ils pleds vegnivan anc adina scrits a moda differenta. Intgins scrivevan ‹Thier›, auters ‹Tier›. Tge che mancava uss anc, era in'ortografia unitara, pia reglas co ch'ils singuls pleds duain vegnir scrits. Talas reglas ha Konrad Duden empruvà d'introducir l'onn 1880 cun si'ovra, la quala ins numna oz curtamain ‹Duden›. Il Duden è adina puspè vegnì midà e cumplettà, per exempel cun la gronda refurma da l'ortografia ch'è entrada en vigur il 1998.

Tge impurtantas scripturas e scripturs han scrit en questa lingua? modifitgar

 
Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832) vala sco pli impurtant autur en lingua tudestga

I dat in grond dumber da scienziads e poets en lingua tudestga ch'i vala la paina d'enconuscher pli da rudent. Qua intgins dals impurtants:

  • Walther von der Vogelweide (1170–1230) ha scrit poesias d'amur ch'intgantan fin oz.
  • Il predicatur e refurmatur Martin Luther (1483–1546) ha translatà la Bibla (guarda survart).
  • Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781) ha scrit il toc da teater ‹Nathan der Weise›. En quel mussa el la via co schliar il conflict tranter las religiuns che perdura fin oz. Las trais grondas religiuns (giudaissem, cristianissem, islam) na duain betg manar cumbats per decider, tgenina che saja la meglra religiun, mabain concurrer ina cun l'autra tgenina che saja la pli benefizienta per ils umans.
  • Friedrich Schiller (1759–1805) ha tematisà sco poet sin tribuna la libertad dal patratg e da s'exprimer. El ha scrit tocs da teater e poesias, era daspera però er filosof ed istoriograf. Schiller derivava da relaziuns plitost povras. Tuttina ha el pudì visitar la scola da latin e studegiar pli tard medischina. Anc durant il studi ha el cumenzà a scriver l'onn 1777 si'ovra da giuventetgna maisterila ‹Die Räuber›. Quella è vegnida represchentada l'emprima giada l'onn 1782. La protesta passiunada cunter ils embrugls dals pussants è dalunga vegnida chapida sco critica sociala e recepida a moda euforica. Ma betg tar ils regents! Schiller è vegnì en praschunia, ha survegnì adossà in scumond da scriver, ha stuì fugir. Ma el ha chattà amis ch'al han gidà. E Schiller ha gì success ed è vegnì renconuschì dals gronds pensaders da ses temp. Cun Goethe (guarda sutvart) al ha collià ina stretga amicizia. Ensemen han els fundà il teater a Weimar che furma oz il Teater naziunal tudestg. Gia avant era Schiller daventà professer en la citad da Jena vischina. Ma deplorablamain senza paja fixa. Uschia ha el patì tut sia vita da mancanza da daners. Schiller è mort en la vegliadetgna da 45 onns da la tuberculosa.
  • Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832) descriva en ses ‹Faust› l'uman modern che perscrutescha senza paus, che vul savair adina dapli, ma che na daventa tuttina betg cuntent, perquai che si'olma tschertga adina anc insatge auter. Goethe ha vivì fitg ditg ed è stà fitg multifar: El è stà poet, dramaticher, scriptur da romans, scienzià e politicher. Diesch onns ha el lavurà sco in dals pli auts funcziunaris a la curt dal duca Karl August a Weimar. Goethe è forsa il pli impurtant scriptur tudestg insumma. El ha vivì e gidà a furmar numerusas epocas:
    • L'illuminissem, segnà da l'opposiziun da l'uman cunter la pussanza da la baselgia e da l'aristocrazia sco er da la voluntad da vulair pensar sez e decider sez. Igl è il cumenzament da refurmas cuntinuantas en la furmaziun, en il dretg penal ed en l'administraziun publica.
    • Il Sturm und Drang, l'atmosfera da malruaus (intern) e da partenza ch'aveva tschiffà dal temp da l'illuminissem surtut la generaziun giuvna.
    • L'uschenumnà sentimentalissem, il return tar il mund dals sentiments sco reacziun sin la classica e l'illuminissem segnads da l'intelletg.
    • La romantica, orientada a l'istorgia che vegniva resentida sco profunda ed a la natira che valeva sco buna.
L'operar da Goethe ha gì effect lunsch sur il territori da lingua tudestga or. Sias ovras èn la funtauna inexauribla da novas ideas. Quellas han servì ad intunar chanzuns ed operas ed han furmà il punct da partenza da patratgs filosofics.
  • Ils frars Grimm (Jacob 1785–1863, Wilhelm 1786–1859) èn gia vegnids menziunads survart. Els han rimnà las paraulas tudestgas, en las qualas uffants emprendan a moda ludica chaussas ch'ins dovra pli tard en grevas situaziuns da la vita e las qualas ins na po betg emprender cun l'intelletg: per exempel da betg perder la speranza en situaziuns che paran desperadas (Gionin e Grettina), ubain d'er lavurar bain sch'i n'è en vista nagina paja (Dunna Holla).
  • Ingeborg Bachmann (1926–1973) vala sco ina da las pli impurtantas scripturas da lingua tudestga dal 20avel tschientaner. Ella ha tranter auter scrit poesias, raquints e gieus auditivs. Er ils librets tar duas operas da Hans Werner Henze derivan dad ella. Heinrich Böll, in auter impurtant scriptur tudestg, l'ha caracterisà en in necrolog sco «excellenta intellectuala, la quala ha ni pers en sia poesia la sensualitad ni negligì l'abstracziun». Dapi il 1977 vegn surdà mintg'onn en rom da la concurrenza da litteratura da Klagenfurt il Premi dad Ingeborg Bachmann; quel vala sco in dals pli impurtants premis da litteratura dal territori da lingua tudestga.