Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Scripturas e scripturs

Jeremias Gotthelf modifitgar

 
Jeremias Gotthelf, purtret da ca. 1844

Jeremias Gotthelf aveva atgnamain num Albert Bitzius ed era da professiun plevon refurmà. El vala oz sco in dals pli enconuschents scripturs da la Svizra.

Gotthelf ha scrit bundant tschient artitgels da gasetta e dapli che ventg cudeschs. Blers enconuschan ovras sco ‹Uli der Knecht› e ‹Uli der Pächter› ubain ‹Die schwarze Spinne›. Da bleras da quellas èn er vegnids fatgs pli tard films ubain ch'ellas vegnan represchentadas en furma da teater, savens er sco gieu al liber.

Ses num d'artist n'ha l'autur betg elegì casualmain: Jeremias era in profet en il Vegl Testament; ed il num da famiglia Gotthelf duai exprimer che Dieu duaja gidar ils umans. Jeremias Gotthelf enconuscheva numnadamain spezialmain bain la glieud povra ed è s'engaschà persuenter ch'i giaja meglier cun quella. Ses cudeschs èn atgnamain predis zuppads.

Naschì è Albert Bitzius l'onn 1797 a Murten, ina pitschna citad al cunfin tranter ils chantuns da Friburg e da Berna. Ses bab era gia stà plevon refurmà. Albert ha anc gì in frar pli giuven.

Albert ha visità la scola a Murten e studegià silsuenter teologia a Berna. Alura è el daventà plevon en il vitg Lützelflüh. El è s'engaschà fitg ferm per ils umans, ma betg be cun predis en baselgia.

El ha maridà Henriette Zeender, la figlia d'in professer da teologia. Els han gì ensemen duas figlias e tranteren in figl, il qual els han medemamain numnà Albert. Er quel è daventà pli tard plevon.

En la vegliadetgna da 57 onns è Gotthelf mort da malcostas.

Gia sco giuven plevon era Jeremias Gotthelf s'engaschà persuenter che tut ils uffants possian e stoppian ir a scola. Da lez temp n'era quai anc betg il cas. Medemamain è el sa dustà che orfens, pia uffants senza geniturs, stoppian adina be lavurar en famiglias estras.

In auter champ d'acziun da Gotthelf è stà il cumbat cunter l'alcoholissem. El ha cumbattì la nauscha disa da blers babs da duvrar ils daners per alcohol, uschia che las famiglias stuevan per part endirar fom. Gotthelf era er commember en la cumissiun da scola ed ha en pli gidà a fundar ina chasa per uffants povers.

Sco plevon na dastgava el a ses temp betg sa maschadar en la politica. El scriveva perquai artitgels da gasetta, senza che ses num vegnia enconuschent. En quels è el adina puspè sa defendì cunter quai che glieud povra vegnia nizzegiada or.

Ses emprim cudesch porta il titel ‹Der Bauernspiegel›. Sia pli enconuschent'ovra è la novella ‹Die schwarze Spinne›. Quella na tracta però betg d'in dretg filien. Il filien è plitost in simbol per il nausch tranter ils umans. Gotthelf mussa co ch'ins ha pudì victorisar quel.

Johanna Spyri modifitgar

 
Johanna Spyri vers il 1890

Johanna Spyri è naschida l'onn 1827 a Hirzel en il chantun Turitg. Ses bab Johann Jakob Heusser era medi, sia mamma poeta. Johanna aveva tschintg fragliuns. En la vegliadetgna da 26 onns ha ella maridà Bernhard Spyri. Els han gì be in uffant, il qual els han numnà Bernhard sco il bab. La lètg n'ha betg rendì cuntenta Johanna Spyri. Er las lavurs da chasa na la plaschevan betg.

En la vegliadetgna da 44 onns ha ella scrit ses emprim roman. Cun quel ha ella dalunga gì success. Ma propi famusa dueva ella daventar nov onns pli tard cun il roman ‹Heidis Lehr- und Wanderjahre›. Il segund tom sa numna ‹Heidi kann brauchen, was es gelernt hat›. L'ovra è pli tard vegnida translatada en bundant 50 linguas. Da ‹Heidi› datti er numerus films, films da dissegns animads, musicals e comics. Tut en tut ha Johanna Spyri scrit dapli che 30 romans.

 
Heidi è daventà ina da las pli enconuschentas figuras da la litteratura per uffants insumma

Da tge tracta il roman ‹Heidi›? Heidi è in orfen che viva en las Alps grischunas. Sia onda Dete la maina tar il tat da Heidi che vegn numnà Alpöhi. Quel viveva fin qua tut persul si d'alp. El remartga però svelt che la vita è pli agreabla ensemen cun Heidi. Il Geissenpeter daventa bainspert l'ami da Heidi.

L'onda lavura en il fratemp a Francfurt. Suenter in temp vegn ella si d'alp e maina cun sai Heidi. A Francfurt vegn quella plazzada en la chasa da la famiglia Sesemann, sco cumpogna da la figlia schirada Klara.

Tranter Klara e Heidi sa sviluppa svelt in'amicizia. Mo cun la guvernanta, Fräulein Rottenmeier, na funcziuneschi betg uschè bain. Heidi na sa numnadamain betg leger e scriver. Quai emprenda ella però. Ma Heidi sa senta uschè mal ch'ella vegn malsauna. Sin cussegl dal docter, il bun ami da signur Sesemann, la tramettan ins puspè enavos en las muntognas, nua ch'ella sa revegna svelt.

En la segunda part dal roman passenta alura Klara la stad si d'alp tar Heidi e l'Alpöhi. Il Geissenpeter è l'emprim schiglius e lascha rudlar la sutga cun rodas da Klara da la spunda giu, uschia che quella va en tocca. Ma Klara emprenda la finala dad ir sezza. Tuts èn surstads da quai, il pli fitg il bab e la tatta da Francfurt ch'èn vegnids en visita. Da spir plaschair ed engraziament empermetta il bab Sesemann da prender en tgira Heidi per cas che l'Alpöhi na fiss betg pli bun da far quai pervi da sia vegliadetgna.

Max Frisch modifitgar

 
Ils dus scripturs Max Frisch (a sanestra) e Friedrich Dürrenmatt

Max Frisch è stà scriptur ed architect. El è naschì l'onn 1911 a Turitg. Sco autur è Frisch enconuschent en tut ils pajais da lingua tudestga e lunsch sur quels or. Quai tranter auter pervi da ses tocs da teater ‹Herr Biedermann und die Brandstifter› ed ‹Andorra› ubain per il roman ‹Homo Faber›. L'ovra da Frisch tracta savens umans che vegnan stuschads a l'ur perquai ch'els èn auters che la maioritad.

Gia ses bab era stà architect. Max Frisch sez ha studegià litteratura tudestga ed istorgia d'art. Pir pli tard ha el studegià architectura e terminà il studi ch'el aveva gia sur 30 onns. Sper duas chasas è però be vegnì realisà in da ses projects: il bogn avert Letzigraben a Turitg. Cun quel ha el bain gudagnà cunter 50 concurrents, ma ulteriurs success n'ha el betg gì sco architect.

Pitschens tocs da teater ha Max Frisch gia scrit durant ses temp da scola. Quels n'èn però betg vegnids represchentads. L'onn 1934 è alura cumparì ses emprim roman. Ina grond'onur èsi stà per el, cur ch'el ha retschet l'onn 1958 il Premi Georg Büchner. Quai è in fitg impurtant premi per auturs che scrivan per tudestg.

En la vegliadetgna da 31 onns ha el maridà l'architecta Gertrud von Meyenburg. Els han gì ensemen trais uffants. El è però sa separà da sia famiglia avant ch'ils uffants eran creschids. Silsuenter è el stà lià intgins onns cun la scriptura Ingeborg Bachmann. Pli tard ha el maridà Marianne Oellers ch'era bler pli giuvna ch'el. El ha vivì durant sia vita en blers differents lieus ed è mort a Turitg l'onn 1991, pia cun 80 onns.

Friedrich Dürrenmatt modifitgar

Friedrich Dürrenmatt ha scrit dramas, raquints ed essais. Per ses texts ha el survegnì numerus premis. Er oz anc vegnan sias ovras legidas en scola e represchentadas sin tribuna.

Dürrenmatt è naschì l'onn 1921 a Konolfingen en il chantun Berna. Suenter il gimnasi vuleva el daventar pictur artist. Auters artists han però discurrì a moda negativa davart ses maletgs, perquai n'ha el betg cuntinuà cun quai. Enstagl ha el studegià divers roms a l'universitad. En ses temp liber malegiava el vinavant ed ha er cumenzà a scriver texts.

Suenter avair terminà ses studi ha el maridà l'actura Lotti Geissler. Els han gì ensemen trais uffants ed abità en divers lieus en Svizra. Ils uffants eran gia creschids cur che lur mamma è morta. Suenter ha Dürrenmatt maridà la realisatura da films Charlotte Kerr.

Enconuschentas ovras da Dürrenmatt èn ils dramas ‹Der Besuch der alten Dame›, ‹Die Ehe des Herrn Mississippi› ubain ‹Die Physiker› sco er il raquint ‹Der Tunnel›. Dürrenmatt è mort l'onn 1990 a Neuchâtel.