Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Algords/Introducziun

Vita ed ovra

Ils ‹Algords› da Giovannes Mathis han enconuschì in'istorgia da publicaziun in pau cumplitgada, per betg dir disgraziada. Ma tut da bell'entschatta!

La lunga vita e ritga operusitad da Mathis sa lascha divider en tschintg fasas:

1824–1839: Uffanza e giuventetgna a Crasta/Celerina (fin la vegliadetgna da 15 onns)
1839–1864: Pastizier a Brüssel e Toulon (fin la vegliadetgna da 40 onns)
1864–1877: Hotelier a Crasta/Celerina ed il 1869 cuvitg (fin la vegliadetgna da 53 onns)
1877–1890: Pastizier a Genua (fin la vegliadetgna da 66 onns)
1890–1912: Saira da la vita a Crasta/Celerina (mort en la vegliadetgna da 88 onns)

Cumenzà a scriver ha Mathis ils onns 1860 a Celerina (emprimas poesias portan la data dal 1866). Ma la gronda part da ses operar litterar ha surtut gì lieu la fin dals onns 1870 e durant ils onns 1880 a Genua, sco che Mathis scriva sez en ils ‹Algords› (en il chapitel da cumià avant che returnar en patria, ‹L'adieu a Fossetel›, dals 21 da november 1886):

Ma i ma serra er il cor ta schend «Adieu!», avend jau scrit qua tut mias lavurs litteraras che segir pli tard vegnan ad avair anc dapli valur per ils mes e per auters. Surtut ‹Amicizia ed amur› ed ‹Angelina› (deditgada a mi'amada figlia che, tgi sa, vegn er ella a far pli tard quai che fascheva Angelina). Nua che jau hai scrit mes ‹Algords d'infanzia e giuventüna›, deditgads a mes figl amà che segir cur che jau na sun betg pli, vegn a leger gugent mias lavurettas che, schebain ellas èn imperfetgas, han tuttina lur valur.

Ed en il chapitel retrospectiv ‹Lecturas›, scrit vers la fin da sia vita, cumplettescha el:

A Genova hai jau (...) scrit la gronda part da mias lavurs, mes roman ‹Amicizia ed Amur› sco er autras da mias novellas. Mi'ovra dramatica ‹L'orfna da Segl u l'Inozainta› hai jau scrit qua e quella è vegnida giugada l'onn 1897 da la societad dramatica da Samedan. Dapi l'onn 1890, che jau ma trategn qua a Crasta, hai jau er scrit fitg bleras poesias (u prosa) dumandadas per festas, nozzas ed er per occasiuns da malencurada.

Gia a Genua aveva Mathis laschà circular tranter las famiglias da Randulins copias da sias lavurs en foliants, munids cun la suandanta dedicaziun:

A nossas Damas quia d'l'ameda Engiadina

Hé dedichò la prosa e que ch'eau nomn ils vers;

Na Times, Figaro, Secul! Be d'Crasta Giasettina,

In nossa lingua chera, ch'eau scriv d'sair'a temp pers. [= Lansel, IX]

Returnà en la patria, ha l'autur alura procurà per la stampa da sias ovras. Quellas èn – suenter emprimas poesias e singulas scenas comicas a partir dal 1879/1880 – cumparidas a moda vaira concentrada ils onns 1889–1901, entant ch'èn suandads ils ultims onns da sia vita surtut poesias d'occasiun, singulas scenas comicas e teaters pli curts ed in u l'auter pitschen tractat istoric. Sco meds da publicaziun al han servì en emprima lingia las ‹Annalas› ed – en furma da ‹romans› en cuntinuaziuns – il feuilleton dal ‹Fögl d'Engiadina› ed il supplement da quel, la ‹Dumengia Saira›.¹

In sguard a las ediziun da texts autobiografics d'enfin qua

Gia da bell'entschatta na sa maschaidan en l'activitad publicistica da Mathis betg mo poesias, dramas e prosa, mabain – entaifer quest'ultima che stat qua en il focus – texts autobiografics e ficziunals. Sco tratg communabel resorta bain er da l'entira ovra narrativa (novellas, raquints, skizzas ed anecdotas) l'intenziun da l'autur da conservar ed intermediar eveniments, persunas, usits ed isanzas da l'Engiadina da pli baud. Tuttina hai num – tegnend quint dal ‹patg autobiografic› tenor Philippe Lejeune – da differenziar tranter texts en ils quals Mathis dat perditga da quai ch'el ha sez vis e vivì, e texts che sa basan sin raquints da terzs, sin la tradiziun orala ubain sin documents istorics. Ed entaifer ils texts autobiografics fa Mathis sez allusiun da tractar ils ‹Algords d'infanzia e giuventüna› sco unitad narrativa per sasez, separond quels da las ulteriuras reminiscenzas dals onns d'uffanza e dals texts che tractan la vita professiunala e privata da pli tard (cf. ‹L'adieu a Fossetel› cità survart; medemamain fa Lansel valair repetidamain ch'ils ‹Algords› eran destinads oriundamain be per la famiglia, p.ex. en l'ediziun dal 1924, p. IX ubain en ‹Fögl d'Engiadina›, 5-1-1923).

Partind da questas ponderaziuns da basa sa laschan trair en consideraziun las suandantas opziuns co edir ils texts autobiografics da Mathis:

a. Publitgar, a basa dal manuscrit dal 1883 (cf. ‹Annalas› 1900, p. 2), ils ‹Algords d'infanzia e giuventüna› a moda stgetta, per conservar uschia la cumposiziun originala dal text. Applitgond ils criteris preschentads qua sutvart cumpiglian quels var la mesadad da la part autobiografica cuntegnida en l'ediziun dal 1924 (ca. 85 000 segns).

b. Cumplettar ils ‹Algords› cun ulteriurs texts autobiografics che tractan da l'emprima fasa da sia vita (fin la partenza da chasa cun 15 onns).

c. Extender las memorias d'uffanza e giuventetgna ad ‹Algords› en general che cumpiglian er las ulteriuras staziuns da sia vita (pia inclus Brüssel/Toulon, hotelier a Celerina, Genua sco er la saira da la vita a Celerina).

d. Agiuntar als texts numnads – en ils quals l'autur discurra explicitamain al jau – ulteriurs raquints ed anecdotas che tractan eveniments dals quals Mathis è sez stà perditga u è vegnì a savair da sia proxima vischinanza (applitgond pia ina definiziun in pau pli vasta da la noziun ‹perditgas autobiograficas›).

Ed opziunalmain, sco eventualas pussaivladads da reducziun resp. exclusiun entaifer ils texts numnads:

e. Reducir il corpus autobiografic cumplessiv (tenor c/d) sin texts che tractan l'Engiadina (= la perspectiva che dominescha cleramain en l'entir relasch litterar da Mathis e ch'el applitgescha a moda stgetta en ses ‹Algords d'infanzia e giuventüna›).

f. Stgalprar or da tut ils texts in'‹autobiografia da Randulin›, pia reducir quels sin las passaschas che mettan en il focus l'emigraziun (= be pussaivel cun intervenziuns redacziunalas pli grondas ed il resultat avess inevitablamain in caracter fragmentar).

Fin uss èn (sper ils texts edids da l'autur sez, cf. sutvart) cumparidas las suandantas collecziuns da texts autobiografics da Lansel:

Rudolf Antoni Gianzun: Giovannes Mathis, en: ‹Annalas› 14, 1900, p. 1–19 (restampà il 1907 en ‹Crestomazia Retorumantscha›, tom VIII, p. 523–538). [Biografia che sa basa sin ils ‹Algords› nunpublitgads e sin ulteriurs texts autobiografics gia cumparids. Citats per part extendids or da ‹La scola›, ‹Ils tramegls en chasa mia›, ‹La festa da la Lia a Tavau›; ‹Mes frar Peter›, ‹Nossa veglia ura da stiva›, ‹Ina marenda en la Valletta da Samedan›, ‹Mia partenza per l'ester›, ‹Mes emprim viadi a chasa›].
Peider Lansel: Algords da mia infanzia e giuventüna, en: ‹Algords insembel ad otras prosas e rimas da Giovannes Mathis (1824–1912)›, 1924, p. 1–103. [Cuntegn cf. sutvart]. Entaifer la publicaziun furma quest corpus autobiografic l'emprima da sis parts che duevan porscher ina survista cumplessiva da l'operar litterar da Mathis.
Giovannes Mathis da Schlarigna, en: ‹L'Aviöl. Gazettina pels scolars› 37, 1955, p. 1–15. [Versiun scursanida dals chapitels (en questa successiun): ‹Mia derivanza›, ‹La scola›, ‹Noss gieus›, ‹Ils negoziants da zulprins›, ‹Las batgarias en chasa mia›, ‹Mes bab e Gian Marchet Colani›, ‹L'auazun dals 20 d'avust 1834›, ‹Mia partenza per l'ester›, ‹Mes emprim viadi a chasa›, ‹Ils salips ed ils chapels da las damas›].
Giovannes Mathis: Algords (‹Chasa Paterna› 100), 1980. [Identic cun l'ediziun dal 1924, ma senza ‹Souvenir da Toulon› ed ‹Algordanza da Genova›].

Questas ediziuns sa laschan attribuir sco suonda a las pussaivladads editorialas preschentadas survart:

La biografia da Gianzun – cumparida curt suenter il 75avel anniversari da Mathis – fa per l'emprima giada insumma menziun dals ‹Algords d'uffanza e giuventetgna›. L'autur ha pudì sa servir dal manuscrit e citescha extendidamain londeror, ma er or da divers ulteriurs texts davart ils onns d'uffanza e giuventetgna che gia Mathis sez aveva publitgà. => b/[c]
Lansel ha publitgà ils ‹Algords› «per l'emprima giada a moda integrala» e cumplettà quels «cun fragments stampads gia pli baud» (cf. si'introducziun, p. XIII). Essend questas ulteriuras regurdientschas dal temp d'uffanza inseridas en successiun pli u main cronologica, n'è la structura oriunda dals ‹Algords› deplorablamain betg pli visibla. L'ultim terz da la part autobiografica cumpiglia ultra da quai episodas or da la vita da creschì da Mathis che tanschan fin vers il 1900. => c
L'ediziun dal 1955 vul intermediar ad uffants da scola las experientschas che Mathis aveva fatg en la medema vegliadetgna. Cun laschar davent tscherts raquints, sa restrenscher en ils ulteriurs al coc narrativ e raquintar quel cun agens pleds han ils editurs stgaffì ina sort ‹easy reader› dals ‹Algords d'uffanza e giuventetgna›. Pudì desister fitg bain avess ins da l'episoda finala che gioga il 1899 (cur che Mathis aveva 75 onns). => a/[b], en furma scursanida
L'ediziun dal 1980 suonda Lansel, lascha però davent ils dus chapitels che giogan exclusivamain a l'exteriur, focussond en questa moda pli ferm (ma betg dal tuttafatg consequent) sin l'Engiadina. A la fin suondan ils ‹Algords auncha da pü bod› (= la segunda part da l'ediziun dal 1924); qua sa preschenta l'autur però sco cronist ed istoriograf, uschia che questa part è qua plitost deplazzada. => c/[e]

*

Tant enavant las publicaziuns d'enfin qua e lur specificaziuns editorialas. Survesend l'entira istorgia d'ediziun dals ‹Algords› sa laschan constatar trais svilups resp. accents che n'èn tuts betg libers d'ina tscherta problematica:

Gia avant Lansel (e tar quel tant pli) vegnan agiuntads als ‹Algords d'infanzia e giuventüna› ulteriurs texts che tractan ils onns d'uffanza. Da quest'intervenziun editoriala resulta ina maschaida pauc cuntentaivla: En ils ‹Algords› sa stenta Mathis numnadamain da crear ina tempra d'uffanza uschè autentica sco pussaivel; quests ultims han percunter in caracter plitost retrospectiv e reflexiv, sumegliant als texts autobiografics che tractan sia vita da creschì (sco che mussan p.ex. las ‹Algordaunzas› edidas da Mathis sez, cf. ‹Annalas› 1901).
Quest process d'alienaziun dal caracter oriund dals ‹Algords› dueva culminar en l'ediziun giubilara dal 1924. Betg mo che Lansel amalghescha qua il manuscrit integral dals ‹Algords› cun tut ils ulteriurs texts en ils quals l'autur discurra al jau, na, el tschenta l'entir (!) corpus autobiografic sut il titel ‹Algords d'infanzia e giuventüna› (e lascha anc suandar a quel ‹Algords› istoriografics).
Apparentamain conscients ch'ils ‹Algords› dal 1924 n'eran betg dal tut omogens, èn ins sa stentads en las ediziuns dal 1955 e 1980 da deliberar il corpus da ballast nunnecessari u ‹sfalsifitgant›: ina giada cun vulair sa restrenscher als onns d'uffanza, l'autra giada cun laschar davent las episodas che giogan exclusivamain a l'exteriur – omaduas giadas a moda betg dal tut persvadenta (cf. survart).

La recepziun da Mathis stat e croda per gronda part cun l'ediziun giubilara dal 1924. A Lansel è d'attestar grondamain d'avair salvà il relasch da Mathis d'ir en emblidanza, ed el èsi er stà a publitgar l'emprima giada ils ‹Algords d'infanzia e giuventüna› a moda cumplessiva. Ch'el ha cumplettà quels cun ulteriurs texts autobiografics e cumpilà l'entira ediziun sco potpurri che dueva preschentar l'autur èn si'entira varietad, è senza dubi succedì cun bunas intenziuns. Ma gist il fatg che l'ediziun da Lansel è stada da muntada absolutamain centrala per l'ulteriura recepziun da Mathis renda, en la part autobiografica, tant pli fatala la maschaida nuntransparenta da texts da differenta derivanza che sugereschan unitad nua ch'è en vardad avant maun gronda diversitad. En la recepziun ha quai manà a duas faussas conclusiuns: per l'ina ch'ils ‹Algords› publitgads da Lansel sajan identics cun ils ‹Algords d'uffanza e giuventetgna› da Mathis; per l'autra ch'i sa tractia tar ils texts autobiografics da Mathis da reminiscenzas d'ina vita da Randulin (uschia scriva per exempel Clà Riatsch en il Lexicon Istoric Retic, 2012: «La collecziun autobiografica ‹Algords› dat in'invista en la vita d'in emigrant dal 19avel tschientaner»).

Tgi che prenda enta maun ils ‹Algords› per vegnir a savair dapli da la vita dals Randulins vegn en tutta cas ad esser trumpà! Per l'ina tanghescha be ina pitschna part dal corpus autobiografic insumma aspects da l'emigraziun; per l'autra han ils chapitels che fan quai ina posiziun marginala, èn quasi plazzads a l'ur da l'autobiografia che drizza uschiglio l'egliada cleramain sin l'Engiadina. Quai resorta dal fatg ch'ils raquints en connex cun l'emigraziun tractan en emprima lingia l'ir e vegnir (‹Mes frar Peter›, ‹Mia partenza per l'ester›, ‹Mes emprim viadi a chasa›, ‹L'adieu a Fossetel›) e che er l'encreschadetgna vegn tematisada be da la patria anora (‹Nossa veglia ura da stiva›). Ed ils chapitels che giogan explicitamain a l'exteriur han – forsa cun excepziun da la descripziun dal segiurn a Brüssel en ‹Mia partenza per l'ester› – in caracter dal tuttafatg episodic (‹Souvenir da Toulon›, ‹Algordanza da Genova›) e conferman be che l'autur n'ha gì naginas ambiziuns da vulair porscher in maletg cumplessiv dal viver e lavurar en terras estras.

Igl è tuttavia giustifitgà che Mathis e si'ovra cumparan en ils cumpendis da litteratura rumantscha en il context dals Randulins, essend el indubitablamain in represchentant classic da quels. Ma tuttina sco tar blers auters emigrants è il basegn da scriver naschì tar el or da la brama suenter la patria: Sa retrair a Genua davos la scrivania era per Mathis quasi in'emigraziun interna temporara, in return imaginar en l'Engiadina, ed oramai insatge tut auter ch'il basegn da vulair documentar ses mintgadi da pastizier a l'ester. E questas ragischs engiadinaisas vuleva el er tegnair vivas e fermas tar sia descendenza, a la quala el na deditgescha betg per casualitad parts centralas da ses opus narrativ.

L'ediziun preschenta

Uschè lunsch l'analisa da las ediziuns dals ‹Algords› cumparidas fin qua. In desiderat resta in'ediziun critica, fatga a basa dal relasch da Mathis (che vegn conservà en la biblioteca da la Chesa Planta a Samedan). Ina tala lavur na sa e vul l'ediziun preschenta betg prestar. Ma ella emprova tuttina da regruppar e cumplettar a moda raschunaivla il material ch'è gia publitgà.

Punct da partenza per far quai furma il material autobiografic cuntegnì en l'ediziun da Lansel. La tabella che suonda reproducescha 1:1 la tavla da cuntegn da quest'emprima part da l'ovra festiva dal 1924. Per noss intents è quella vegnida munida cun ils suandants agids per la lectura: 1) Ina lingia libra fa resortir la partenza per l'ester da Mathis l'onn 1839, la cesura che sparta ses onns d'uffanza e da giuventetgna da la vita da Randulin. 2) Tar tut ils texts che Mathis aveva gia sez publitgà, suonda suenter il titel l'indicaziun bibliografica respectiva.

Part autobiografica tenor l'ediziun da Lansel (1924)

Mia derivanza
Urar
Noss gieus
Las pli grondas afflicziuns da mi'uffanza
Ils negoziants da zulprins
In batten a San Murezzan
Muments stgirs
Ils chavals si dal Tirol
Maschel Gian Pitschen Palliopp
Las batgarias en chasa mia
La scola
La festa da la Lia a Tavau [Annalas 1900 (tenor text: scrit ca. 1895)]
Mes bab e Gian Marchet Colani
Ina marenda en la Valletta da Samedan [Annalas 1890 (tenor text: scrit ca. 1880)]
Ils tramegls en chasa mia
L'auazun dals 20 d'avust 1834
Mes frar Peter [Dumengia saira 1895 (sut il titel: ‹Avant 50 onns›)]
Confirmaziun
Mes emprim tramegl or da vischnanca [Annalas 1901]

Mia partenza per l'ester [Helvetia 1896]
Mes emprim viadi a chasa [Helvetia 1896]
Mes ultim tramegl or da vischnanca [Annalas 1901]
In spusalizi a Sta. Maria
Ina famiglia
Lecturas (incl. uffanza)
Souvenir da Toulon [Annalas 1901]
Nossa veglia ura da stiva [Annalas 1891 (tenor text: scrit 1884)]
Raquint da mia mamma [Fögl d'Engiadina 1900]
Marti, il figl da Marti il sunader [Annalas 1901]
Algordanza da Genova [Annalas 1901]
L'adieu a ‹Fossetel› [tenor text: scrit 1886]
Ils salips ed ils chapels da las damas [Fögl d'Engiadina 1897]
Tge stratga! [Fögl d'Engiadina 1900 (incl. reminiscenza da 1837/38)]
Il spiert ed il bal da strias sin Brattas [Chalender ladin 1912]

L'ovra preschenta cumpiglia percunter da nov trais parts: in'emprima che s'avischina tant sco pussaivel als ‹Algords d'infanzia e giuventüna›, ina segunda che reproducescha las ulteriuras reminiscenzas dal temp d'uffanza ed ina terza cun ils texts autobiografics da la vita da creschì e da Randulin. Ils texts marcads grass en la tabella survart midan posiziun e cumparan da nov en la segunda part: quatter texts d'avant il 1839 perquai ch'els na fan betg part dals ‹Algords d'infanzia e giuventüna› (essend gia stads publitgads avant il 1924 resp. vegnids scrits explicitamain suenter il 1883), e trais texts da suenter il 1839 perquai ch'els tractan episodas dal temp d'uffanza e betg da creschì.

Questa segunda ed en singuls cas er la terza part cumpiglian en pli (tenor litera d da las opziuns editorialas descrittas survart) texts da caracter autobiografic che n'èn betg cuntegnids en ils ‹Algords› da Lansel ed en las ulteriuras ediziuns d'enfin qua – bain savend ch'ina cunfinaziun clera envers ils texts ficziunals n'è betg adina pussaivla. Per meglra survista èn quests texts supplementars marcads qua sutvart grass e munids cun las indicaziuns bibliograficas respectivas. En parantesa suonda en pli a mintga titel l'indicaziun dal temp, uschè lunsch sco ch'ina tala resorta dal cuntegn.

Cuntegn da l'ediziun preschenta (2024)

Part I:

Mia derivanza (1824)
Urar («mias pli emprimas regurdientschas»)
Noss gieus («nus pli pitschens», ma er da pli tard)
Las pli grondas afflicziuns da mi'uffanza (ca. 4–6 onns)
Ils negoziants da zulprins («var 7 onns»)
In batten a San Murezzan (ca. 6–7 onns)
Muments stgirs («6 u 7 onns»)
Ils chavals si dal Tirol (ca. 7–8 onns)
Maschel Gian Pitschen Palliopp (sa referescha al raquint precedent)
Las batgarias en chasa mia (da «jau vegn ad avair gì 5 ni 6 onns» enfin «nus mats pli gronds»)
La scola (1831/1832 ed onns proxims)
Mes bab e Gian Marchet Colani (t.a. «cun 11 onns», ma er da pli baud)
Ils tramegls en chasa mia («da mias pli veglias regurdientschas» enfin il 1839)
L'auazun dals 20 d'avust 1834
Confirmaziun (1839)

Part II:

Mes frar Peter (1835)
La festa da la Lia a Tavau (1836)
Ina marenda en la Valletta da Samedan (1837)
Mes emprim tramegl or da vischnanca (1839)
Nossa veglia ura da stiva (uffanza en survista)
Raquint da mia mamma («en la flur da lur vita» = onns 1830)
Il pover tschorv Schwarz! (presumablamain onns 1830 [ubain raquint or da l'ambient uffantil da l'autur]; Annalas 1890)
Maister H. Allemann ed il chalender d'Appenzell («cur che jau era giuven», ca. onns 1830; Gazetta Ladina 1924)
In curius mantun da fain («dal temp che jau pudeva avair 8 u 9 onns», ca. 1832; Fögl d'Engiadina 1895)
Dus turists englais arrivads a Pontresina avant 60 onns (1835; Fögl d'Engiadina 1895)
Il spiert ed il bal da strias sin Brattas (t.a. 1837)
Ils barometers da noss buns vegls e per part er d'ozendi («Barometer da maschel G.P.» = presumablamain Gian Pitschen Palliopp; Fögl d'Engiadina 1898)
Batten da temp vegl e d'ozendi («da temp vegl ed anc da mias regurdientschas»; Fögl d'Engiadina 1897)

Part III:

Mia partenza per l'ester (1839)
Mes emprim viadi a chasa (1845)
Mes ultim tramegl or da vischnanca (1849)
In spusalizi a Sta. Maria (ca. 1849/1850)
Souvenir da Toulon (tranter 1842 e 1864)
Marti, il figl da Marti il sunader (1885)
Algordanza da Genova (1886)
L'adieu a ‹Fossetel› (1886)
Ina famiglia (scrit suenter il 1891)
Lecturas (scrit suenter il 1897)
Be in Crasta (1897; Fögl d'Engiadina 1897)
Ils salips ed ils chapels da las damas (1899)
Tge stratga! (1900)

L'ediziun dal 2024 – che cumpara precis 200 onns suenter la naschientscha da Mathis e 100 onns suenter l'ediziun da Lansel – sa chapescha pia, sco las publicaziuns d'enfin qua, en emprima lingia sco ediziun da lectura. Ma ella sa serva tuttina da criteris d'ediziuns criticas per regruppar la part autobiografica cuntegnida en l'ediziun dal 1924; ed ella furma ina sort ‹ediziun extendida›, perquai ch'ella cumpiglia texts supplementars, il caracter autobiografic dals quals n'è betg vegnì tratg en consideraziun en las publicaziuns precedentas. Sco cumpromiss envers la recepziun da Mathis d'enfin qua po valair la menziun da la ‹vita da Randulin› er en il titel – schebain ch'igl è sa mussà che questa vart ha occupà bler dapli spazi en sia vita reala che en si'ovra litterara.

* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'october 2024. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

––––––––––––

¹ Infurmaziuns davart vita ed ovra tenor Rudolf Antoni Gianzun: Giovannes Mathis, en: Annalas 14, 1900, p. 1–19; Peider Lansel: Giovannes Mathis e sias ovras, en: Algords insembel ad otras prosas e rimas da Giovannes Mathis (1824–1912), 1924, p. VII–XIV; Men Rauch: Homens prominents ed originals dal temp passà in Engiadin'ota e Bravuogn, 1951, p. 253–259; Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 372–379; Gian-Paul Ganzoni: Monografia da Schlarigna, Samedan 1982/1990, p. 195–200; Giovannes Mathis: Algords (Chasa Paterna 100), 1980; Gion Gaudenz: Giovannes Mathis: Algords, en: Litteratura 4, 1981, p. 208–213; Giovannes Mathis: Amicizcha ed amur. Costüms, modas, üsaunzas, superstiziuns e linguach in l'Engadina dal 18vel secul (Chasa Paterna 106/107), 1986/1988; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 72–74; Id.: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, 1991, p. 207–213; Id.: La spina ella spatla (Ischi 80, 2001), p. 49–60; Clà Riatsch: Giovannes Mathis, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012; Göri Klainguti: Giovannes Mathis, en: Chalender ladin 102, 2012, 114–122; Annetta Ganzoni: Peider Lansel scu editur da Giovannes Mathis, en: Annalas 126, 2013, p. 25–39; Clà Riatsch: Ils menüs da Giovannes Mathis, en: Annalas 126, 2013, p. 41–53; Rico Valär: Mehrsprachigkeit und Sprachvarietäten bei Giovannes Mathis, en: Sprachsprünge. Poetiken literarischer Mehrsprachigkeit in Graubünden, p. 85–100.