Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Giacun Hasper Muoth/Introducziun

L'autur

Giacun Hasper Muoth è naschì ils 29 da settember 1844 a Breil. Suenter la scola dal vitg ha el passentà ses onns sco gimnasiast a Feldkirch, Mustér, Sviz e Friburg. Alura èn suandads studis d'istorgia, filologia e filosofia a Losanna e surtut a Minca (1868–1873). Ils onns 1873 fin 1905 è Muoth stà professer d'istorgia, tudestg e linguas classicas (ed a partir dal 1895 er da rumantsch) a la Scola chantunala a Cuira.

Ses renum sco poet ha Muoth cuntanschì cun l'idilla ‹Las spatlunzas› ch'è vegnida publitgada il 1872 e recensada a moda ordvart positiva. Entant che l'ovra narrativa da Muoth è restada modesta (cf. sutvart), dueva el sa sviluppar en la poesia al poet epic rumantsch il pli inspirà dal 19avel tschientaner, il qual vegn er numnà il «prencipoet» sursilvan. Si'ovra cumpiglia tranter auter las idillas ‹Il Gioder› (1886) ed ‹A mesiras› (1896) e las balladas istoricas ‹La vusch de S. Gliezi› (1872), ‹La dertgira nauscha de Valendau› (1882), ‹Igl eremit s. Sigisbert› (1885), ‹Il tirann Victor› (1887) e ‹La vendetga dils Grischs› (1893). Il 1896 è cumparì ‹Il Cumin d'Ursèra de 1425› che vegn savens considerà sco si'ovra principala. In grond dumber da las poesias da Muoth è er vegnì mess en musica, tranter auter da Duri Sialm, Hans Erni e Tumasch Dolf.

Daspera è Muoth s'engaschà a favur da la pressa rumantscha, è stà cunfundatur da la Societad Retorumantscha, è s'occupà da dumondas linguisticas ed ha edì studis istorics e linguistic-etnografics. L'onn 1902 ha la Regenza incumbensà Muoth da scriver in'istorgia cumplessiva dal Grischun, ma ils 6 da fanadur 1906 è el mort durant la fasa preparatorica da quella.¹

L'ediziun

La fin da december 1874 cumpara a Cuira il numer d'emprova da la nova gasetta da tempra liberala ‹Il Patriot›. Tranter auter pon ins leger là: «La redacziun dal feuilleton ha surpiglià ina giuvna forza rumantscha, bain versada en prosa e poesia. Raquints morals ed instructivs, biografias dad umens impurtants, anecdotas, descripziuns, poesias etc. èn il cuntegn dal feuilleton.» Tar questa «giuvna forza» sa tracti da Giacun Hasper Muoth ch'aveva gist cumplenì 30 onns e ch'era dapi l'onn da scola 1873/74 professer a la Scola chantunala.

En il decurs da l'onn 1875 cumparan en ‹Il Patriot› ils dus raquints ‹Marionna› (nrs. 1–9) e ‹Pregiudezis› (nrs. 36–49) che duevan restar las duas sulettas ovras narrativas da Muoth. Entant che ‹Pregiudezis› (en las reediziuns per part er numnà ‹Il Scheiver de Cresta›) vegn preschentà sco «novella originala», sa tracti tar ‹Marionna› – sco che Muoth scriva sez en la reediziun dal text en ‹Las Seras d'Unviern› (1893) – d'ina «novella imitada» (che duai sa referir – però a moda vaira libra – a la vita da la pictura artista Angelika Kauffmann).

Sco che gia Reto R. Bezzola renda attent, na pon ins betg discurrer tar quests dus texts da novellas en il senn classic: «Il pled ‹novella› vegniva duvrà en Surselva en in senn bler pli lartg, pli u main sinonim d'istorgia u raquint popular.» Perquai cumparan els er en questa ediziun sut il titel ‹Raquints›.

Ils dus raquints da Muoth èn vegnids reedids il 1893 en ‹Las Seras d'Unviern› ed il 1932 en il ‹Tschespet›; ‹Pregiudezis› cumpara parzialmain er en la ‹Crestomazia retorumantscha› (1896) ed en la gasetta ‹Il Grischun› (1906). Omaduas ‹novellas› mancan però en l'‹Ediziun da Breil› da las ovras da Muoth cumparida ils onns 1994–2000 (quai ch'è, ord vista editoriala, pli che discutabel). Percunter èn enumeradas là (tom 6, p. 366–372) las singulas publicaziuns e translaziuns dals dus texts, sco er la litteratura secundara che s'occupa da l'ovra narrativa da Muoth.

La retscha

La retscha ‹Prosa rumantscha› preschenta l'ovra narrativa d'auturas e d'auturs rumantschs. La selecziun ed ediziun dals texts vegn fatga tenor ils suandants criteris:

I vegnan edids be corpus litterars dals quals il dretg d'autur è sparì (70 onns suenter la mort da l'autur). Er la transposiziun en rumantsch grischun vegn relaschada en la domena publica.
L'ovra narrativa vegn publitgada – sche betg nudà autramain – a moda integrala. Vul dir: L'ediziun sa stenta da resguardar l'entir corpus da texts da prosa da l'autur respectiv (raquints, novellas e.a.), laschond però d'ina vart l'ovra dramatica e poetica.
L'ediziun sa basa tant sco pussaivel sin ils texts originals (emprima ediziun en gasettas, periodicas u en furma da cudesch resp. ultima ediziun tgirada da l'autura / da l'autur). Uschia sa laschan guntgir eventualas adattaziuns linguisticas u scursanidas d'ediziuns posteriuras.
La transposiziun en rumantsch grischun vegn fatga ‹datiers da l'original›. Ella vul esser istorica ed autentica e sa stenta da preservar il colorit dal temp, singulas expressiuns idiomaticas resp. dialectalas ed atgnadads stilisticas da l'autur. Intervenziuns modestas succedan be là nua che quai serva a la legibladad / ad in stil fluid en la lingua d'arriv.
Sche betg inditgà autramain suonda er la structura dal text l'original (titels, dumber e numeraziun dals chapitels etc.). Suletta excepziun: Per correspunder meglier a la disa da leger d'ozendi vegnan passaschas pli lungas per part sutdivididas en alineas supplementaras. En il cas dal raquint ‹Pregiudizis› servan en pli asteriscs a dar al text in'ulteriura structuraziun.

* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il november 2018. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

––––––––––––

¹ Infurmaziuns biograficas davart Giacun Hasper Muoth tenor Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 344–356; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 142–154; Id.: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, 1991, p. 115–146; Id.: La spina ella spatla (Ischi 80, 2001), p. 61–84; Ursina Guldemond-Netzer: Giacun Hasper Muoth, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012. Ovra cumpletta en sis toms: Iso Camartin, Leo Tuor (ed.): Ovras da Giacun Hasper Muoth (Ediziun da Breil), Cuira 1994–2000.