Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Gion Antoni Bühler II/Introducziun

Cuntegn dal segund tom modifitgar

Quest segund tom1 da l'ediziun cumplessiva da las novellas da Gion Antoni Bühler cumpiglia – en successiun cronologica – las novellas 7–12 ch'èn cumparidas ils onns 1886–1893 en las ‹Annalas› (ed er sco stampats separads). Tranter la publicaziun da las novellas 1–6 (‹Il Novellist› 1867–1868) e da las ultimas sis novellas giascha pia in interval da radund 20 onns (en il qual Bühler ha publitgà il 1875 poesias sut il titel ‹Rimas›). Era l'autur a l'entschatta da sia producziun litterara sco novellist enturn ils 40, aveva el varghentà tar la publicaziun da la segunda part ils 60. Ils ultims trais onns da sia vita ha el alura anc reedì en las ‹Annalas› las novellas 1–3, ed er per las ‹Annalas› dal 1898 – uschia ses biograf Giacun Hasper Muoth – «aveva el planisà ina novella, e pelvaira puspè ina nova, betg mo ina reproducziun or dal ‹Novellist›»2. Quant lunsch che la lavur vi da quest'ultima era avanzada avant sia mort nunspetgada, ils 24 da december 1897 (en la vegliadetgna da 72 onns), n'è betg enconuschent.

Concernent furma e cuntegn da las novellas 7–12 saja referì qua curtamain quai che gia divers biografs da Bühler han constatà. Per l'ina: Areguard stil e structura, l'ambient en il qual ils raquints èn situads, la caracterisaziun dals protagonists e l'intenziun educativa e morala da l'autur na sa differenzieschan las novellas tardivas betg grondamain da las emprimas. Gia l'emprima novella dal 1867, ‹Il mulin solitari›, cuntegna pli u main «tut ils elements principals da sias ulteriuras raquintaziuns» (Muoth).3

Per l'autra: La segunda perioda da publicaziun cumenza precis dal temp che «l'uniun dels dialects raetho-umantschs»4 avisada da Bühler dueva far naufragi – la Societad Retorumantscha fundada definitivamain il december 1885 vuleva be pli avischinar ils idioms, ed al diever da la lingua da fusiun da Bühler al seminari da scolasts ha Caspar Decurtins mess fin cun ses pled tegnì en il Cussegl grond ils 25 da matg 18875. Quai sa reflectescha en dus reguards en las novellas publitgadas en las ‹Annalas›: D'ina vart na giogan nagins dals novs raquints pli en Surselva – qua era la resistenza cunter il «romontsch fusiunau» stada la pli stinada, uschia che Bühler s'orientescha geograficamain exclusivamain vers il Plaun, il Grischun Central e l'Engiadina. Da l'autra vart ha Bühler reagì sin quest svilup linguisticamain betg mo cun s'allontanar pli e pli dal sursilvan, mabain cun integrar en sia lingua adina dapli furmas estras ed artifizialas e cun dar uschia cun si'atgna testardezza il culp final al project ch'al aveva occupà durant ils ultims trent'onns. A moda eclatanta sa mussa quai cun cumparegliar las novellas 1–3 ch'èn avant maun tant en ina furma tempriva da la lingua da fusiun (dals onns 1860) sco er en ina furma ‹finala› (dals onns 1890). Areguard quellas scriva Muoth: «Ina publicaziun cumpletta da sias novellas, che fiss da giavischar, duess perquai reproducir en quests cas la redacziun dal ‹Novellist› e mai la novissima da las ‹Annalas›»6.

Tirond en consideraziun las expectoraziuns gist fatgas, pudess ins crair che las novellas cuntegnidas en quest segund tom da l'ediziun preschenta portian pauc nov e supplementar. Quai n'è però tuttavia betg il cas. Qua èn senz'auter er da chattar raquints classics ch'han gì l'onur da vegnir resguardads en la ‹Crestomazia retorumantscha› (‹Gianin e Marinella› en tom IV/2, 1912) u ch'han chattà lur public en reelavuraziuns en furma scursanida en sursilvan (‹L'Indian grischun› e ‹ Gianin e Marinella› en ‹Il Tschespet› 1923 e 1928) e surmiran (‹Il chavrer d'Alvagni› e ‹Probitad porta felicitad› en ‹Igl noss Sulom›, 1944 e 1955). ‹L'Indian grischun› dueva la finala, en l'elavuraziun da Hendri Spescha, daventar in veritabel classicher da la litteratura d'uffants e giuvenils rumantscha.7 Sco ediziun separada en rumantsch grischun (identica – ultra dals trantertitels – cun la versiun qua avant maun) è ‹L'Indian grischun› cumparì il 2019.8

7. Gianin e Marinella modifitgar

Temp tractà: 1703 fin ca. 1715

Regiun grischuna: Surses (Salouf, Ziteil) e Val d'Alvra (Alvaschein)

Persunas principalas: Placi Marun e sia dunna Regina cun lur set uffants, t.a. Marinella, la figlia veglia; Gianin Guetgin, figl da la vaiva Gretta Guetgin nata Bischlagna d'Alvaschein; ses aug Caspar Malin da Lantsch; il signur da Modena; il duca da Modena e ses figl, il prinzi ereditar; il proprietari dal bogn d'Alvagni; la giuvna Stina d'Alvagni

Resumaziun: Suenter che ses bab Placi Marun ha gì in grev accident, sto la figlia Marinella gia sa gidar baud cun pertgirar las nursas survart Salouf. Qua emprenda ella a conuscher il giuven chavrer dal vitg vischin. La proxima stad è quest ultim però gia davent, en plazza tar ses aug da Lantsch che fa il viturin a Clavenna. En l'Italia daventa el il charrotschier d'in signur ed accumpogna la finala il figl dal duca da Modena sin ses viadi ch'al maina en la Sicilia ed a Vienna. Davant Palermo spendra el a moda eroica ses signur cur ch'els vegnan assaglids da bandits. Marinella surpiglia suenter la mort dal bab ina plazza en il bogn ad Alvagni. Là emprenda ella er a conuscher la mamma dal chavrer da Mon e refusa in curant sursilvan che dumonda ses maun. Durant in pelegrinadi a Ziteil entaupa ella suenter onns Gianin ch'è returna a chasa per ir a chatscha. Ils dus s'empermettan e maridan suenter che Gianin è returnà definitivamain da ses servetsch a l'ester. (Cf. er Deplazes, Identität, p. 100s.)

Chapitels: I. Sventira en chasa, II. Bellavita da paster, III. En terras estras, IV. In bogn da tschels onns, V. Las flurs messas en salv, VI. Bun return si Ziteil

Aspects istoric-culturals: vita da pasturs; emigraziun; bogn da cura; pelegrinadi a Ziteil

8. Il chavrer d'Alvagni modifitgar

Temp tractà: 1767–1840

Regiun grischuna: Val d'Alvra (Alvagni)

Persunas principalas: Florin Antony Brunner e sia dunna Anna Maria nata Gerber cun lur set uffants, t.a. Meltger il figl vegl, Christian, Catharina e Georg, il figl giuven; Peder Lavagn, il patrun rumantsch a Brescia; Giacum Demerla, il patrun a Ferrara; Christian Antony Brunner, il nev da Meltger

Resumaziun: Meltger è il figl vegl da Florin Antony ed Anna Maria Brunner dad Alvagni. Sco chavrer sa spaventan in di las chauras ed el na ristga betg da vegnir a chasa per tema da vegnir chastià dal bab. Enstagl accumpogna el dus Talians che mainan muvel da fiera vers l'Italia. A Brescia chatta el ina plazza sco gidanter da cuschina en il café d'in Grischun. Suenter esser vegnì en dispita cun in collavuratur sa renda el a Ferrara e fa là carriera sco camerier e chocolatier. Suenter la mort da ses patrun daventa el l'ertavel general. El visita er ils ses da chasa e prenda cun sai en ses affar ses nevs, dal qual in maina vinavant suenter sia mort il café Brunner.

Chapitels: I. Ils Brunners d'Alvagni, II. In terribel embrugl, III. A Brescia, IV. Ina dispita cun consequenzas, V. Cafetier e chocolatier, VI. Il testament

Aspects istoric-culturals: vita da pastur; emigraziun; Grischuns sco cafetiers e chocolatiers en l'Italia

9. Cumbat dal cor modifitgar

Temp tractà: ca. 1470–1570

Regiun grischuna: Surses (Sur); Engiadina (Lavin); Partenz (Serneus)

Persunas principalas: il pauper pur Simon Codain e sia dunna Victoria cun lur tschintg uffants Giulia, Catharina, Caspar, Gudegn ed Aurell (il pli giuven); lur vischins, il pur bainstant Augustin Saragn e sia dunna Lidia cun las figlias Mengia*, Anna ed Emerita ed ils figls Gian e Giacum9; signur Mansan da Lavin; Victoria, la figlia dad Aurell ed Emerita; Roman Ramèr da Claustra

Resumaziun: A Sur en il Surses vivan vers la fin dal 15avel tschientaner il pauper pur Simon Codain e sia dunna Victoria cun lur tschintg uffants. Simon daventà migiur dal pur bainstant Augustin Saragn; la dunna e las trais figlias da quel èn da nobel caracter, il bab ed ils dus figls fan però grev la vita a la famiglia Codain. La finala remetta Simon la migiuria, ma suenter la mort dad Augustin sa maridan sia figlia Emerita ed Aurell, il figl giuven da Simon. I suondan ils onns da la Guerra svabaisa cun la Battaglia a la Chalavaina. Aurell ed Emerita fan sinaquai in temp ils migiurs a Lavin e sa chasan silsuenter cun lur figlia Victoria a Serneus en il Partenz. Là fan la partida rumantscha e la tudestga dispita per la mastralia; suenter la mort dals geniturs refusa Victoria il maun dal bainstant Roman Ramèr da Claustra, damai che quel è in inimi da la partida rumantscha. Ella returna a Sur e daventa là ina benefactura dals uffants.

Chapitels: I. Duas famiglias en disamicizia, II. Nozzas nunspetgadas, III. Tuns da guerra, IV. En il Partenz, V. La benefactura da Sur

Aspects istoric-culturals: discordia tranter pover e ritg; miguria; chatscha e pestga; Guerra svabaisa/Battaglia a la Chalavaina; germanisaziun dal Partenz

10. L'Indian grischun modifitgar

Temp tractà: ca. 1660–1685

Regiun grischuna: Il Plaun (Domat)

Persunas principalas: Andrea Vilan e ses dus figls Giusep e Gion

Resumaziun: L'emprima part (chapitels I–III) sa splega a Domat e tracta ils onns d'uffanza da Giusep, il protagonist principal. La segunda part (chapitels IV–VI) raquinta la fugia ed emigraziun da Giusep fin en il Canada, las aventuras da Gion che va en tschertga da ses frar e lur return mirveglius a Domat. (Cf. er Deplazes, Funtaunas III, p. 83s.).

Chapitels: I. L'orfen, II. Il pur da Saglioms, III. Giusepin va ad alp, IV. Da l'autra vart da l'aua gronda, V. L'Indian, VI. Beads quels che bragian

Aspects istoric-culturals: istorgia ed isanzas da Domat; agricultura, economia d'alp, mastergnanza; emigraziun surmar (Canada)

11. Sinceradad porta beadadad modifitgar

Temp tractà: entschatta dal 17avel tschientaner

Regiun grischuna: Surmeir (Mon e Stierva, Lantsch)

Persunas principalas: Peder Caleira, pur a Sanagn tranter Mon e Stierva, e sia dunna Gnagna nata Giloin, oriunda da Del (Salouf), cun lur numerusa descendenza, t.a. Tgetg, Albert, Paul e Mengia; signur Morin, directur da las minieras da Lantsch, oriund da Clavenna; Fabian Gometti a Plurs e ses uffants Cesar ed Adelina; signur Vertugli, il soci da ses patrun a Bergamo, e sia famiglia, t.a. ils uffants Giovanni, Pietro e Catharina; il negoziant Paolo Fumagalli cun sia famiglia, t.a. la figlia Pelagia; il giuven Giusep Tragn da Lantsch, spus da Mengia

Resumaziun: A Sanagn tranter Mon e Stierva viva la famiglia dal pur Peder Caleira e da sia dunna Gnagna ch'han otg uffants. Ils dus figls ils pli vegls, Tgetg ed Albert, vegnan in suenter l'auter en plazza en las minieras a Lantsch e chattan là in bun patrun, signur Morin oriund da Clavenna. Tgetg accumpogna ses patrun a Clavenna e resta la finala a Plurs sco servient tar l'ami bainstant da ses patrun, signur Gometti. Cun quel fa Tgetg divers viadis ch'al mainan en patria ed a Bergamo, nua ch'el resta en plazza en il negozi dal soci da ses patrun, signur Vertugli. Suenter la bova disgraziusa che sepulescha cun la citadina da Plurs er la famiglia Gometti, sa metta Tgetg en servetsch da la suletta figlia surviventa, Adelina, e sa renda cun quella danovamain a Bergamo. A la fin marida Tgetg Adelina Gometti ed Albert Catharina Vertugli, e suenter la mort dal bab accumpogna er la mamma Tgetg a Bergamo.

Chapitels: I. En las minieras d'aur, II. En servetsch a Plurs, III. A Bergamo, IV. Ina terribla catastrofa, V. Legria e cordoli en chasa Caleira

Aspects istoric-culturals: las fatschentas da minieras d'antruras; la bova da Piuro dal 1618

12. Las trais nuschs modifitgar

Temp tractà: 1680 fin ca. 1700

Regiun grischuna: Domat

Persunas principalas: il pauper pur Florin Junal, sia dunna Tona, nata Vellan, e lur uffants, t.a. Andrea, Tenna e Caspar; mastral Luci Donda e sia dunna Martha cun lur trais figlias Lena, Paulina e Tresa; maister Gudegn Samun e sia dunna Brida; il patrun a Tusaun10; Armando, il signur portugais; Giacum Campin, figl d'ina famiglia bainstanta

Resumaziun: Andrea Junal, il figl dal pauper pur Florin, emprenda da roder a Domat e Tusaun. La finala sa metta el cun in signur sin via vers l'Italia, per grond displaschair da sia famiglia e da si'amia Tenna, la figlia da mastral Donda. La famiglia Donda daventa l'unfrenda d'in grond incendi e perda il bab; Lena refusa il maun da Giacum Campin, quai che chaschuna a la famiglia ulteriuras difficultads. Per grond plaschair da Lena survegn quella in segn da vita dad Andrea or dal Portugal; quel era viagià cun il signur tras l'Italia ed aveva silsuenter accumpagnà quel sin ses viadis da fatschenta tras il Portugal e l'America dal Sid. Returnà a Domat, marida Andrea Lenna e sa renda cun sia dunna a Lissabon, nua ch'el maina cun success ses affar.

Chapitels: I. Andrea daventa roder, II. Si vers l'Italia!, III. Ina trista sort, IV. In segn da vita nunspetgà, V. En il Portugal e vi surmar, VI. Finalmain unids

Aspects istoric-culturals: gieus ed usits da la giuventetgna da Domat; pover e ritg en vischnanca; mastergnanza; emigraziun (Italia, Portugal e surmar); disgrazias (incendi dal vitg, bova); meglieraziun agricula

* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il xx 2024. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 Remartga preliminara: In'introducziun pli lunga cun infurmaziuns generalas davart l'autur e si'ovra è cuntegnida en l'emprim tom da quest'ediziun.

2 Muoth: Bühler.

3 Ibid.

4 Cf. il referat da Bühler en Annalas 1, 1886, p. 38–60.

5 Crestomazia Retorumantscha, tom VI, p. 974–976.

6 Muoth: Bühler.

7 Gion Antoni Bühler: Igl Indian Grischun. Novella adattada per las scolas dil Plaun da Hendry Spescha, maletgs da Mattias Spescha. Cuira, Lia Rumantscha, 1958.

8 Cf. https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs/L%27Indian_grischun.

9 A la fin da part III ed a l'entschatta da part IV numna Bühler la sora dad Emerita che marida Gudegn per sbagl Margretta; midà qua en Mengia.

10 Bain per sbagl dat Bühler al patrun a Tusaun il num dal patrun a Domat.

11 En connex cun la propagaziun dal sauar prads a Domat, che vegn tematisada en il chapitel IV, para Bühler pelvaira d'avair interprendì gia ils onns 1860 pass concrets. Cf. Gion Cahannes: Gion Antoni Bühler. Ina regurdientscha, en: Tschespet 2, 1922, p. 1-14, qua p. 11s.