Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/La Passiun da Sumvitg dal temp dal domini franzos 1801/Introducziun
Tar la Passiun sa tracti d'in drama religius che represchenta ils eveniments da Pasca. En il temp medieval e temp modern tempriv eran tals gieus derasads en l'entira Europa. Entant ch'il gieu da Pasca sez metteva l'accent sin la levada da Jesus, è la represchentaziun da la Passiun s'extendida ad in'inscenaziun cumplessiva che cumpiglia er l'arrestaziun ed il process cunter Jesus, la via da la crusch e sia mort sin il Calvari.
Talas represchentaziuns duravan savens bleras uras u plirs dis. Ellas vegnivan realisadas cun participaziun d'in grond dumber d'acturs laics ed inscenadas avant ina gronda fulla d'aspectaturs. Per tut ils preschents na sa tractavi betg be d'ina represchentaziun da teater, mabain d'in act religius che vegniva celebrà en tutta solennitad.
En las regiuns ch'han aderì a la refurmaziun è questa tradiziun ida a fin en il 16avel tschientaner. Ed er en tscherts territoris catolics n'èn las Passiuns betg vegnidas cuntinuadas sur il temp da la cuntrarefurma or. Autras regiuns percunter – savens territoris rurals e muntagnards – han mantegnì fin oz questa pratica (Baviera, Tirol, ma er Pologna e.a.). Bain la pli enconuschenta inscenaziun da la Passiun è quella dad Oberammergau (Baviera) che vegn dada dapi il 17avel tschientaner senza interrupziun.
Er l'entir intschess rumantsch enconuscheva pli baud la tradiziun dal gieu da la Passiun. Dapi la refurmaziun èn be pli cumprovadas represchentaziuns en il territori catolic, concretamain a Savognin, Lumbrein e Sumvitg. Ils texts ch'èn sa mantegnids valan sco veritabels stgazis da la litteratura e cultura rumantscha. Quels èn vegnids edids en publicaziuns da tempra scientifica (p.ex. en la ‹Crestomazia›), ma er reelavurads en furma litterara (Gion Deplazes, Ursicin Gion Gieli Derungs e.a.).
Adina puspè è er la scienza s'interessada per las Passiuns rumantschas (istoriografia, linguistica, scienza litterara, istorgia dal dretg e.a.). In tal exempel furma il preschent tractat da Pieder Tuor ch'è cumparì oriundamain en versiun sursilvana en l'‹Ischi› (nr. 13, 1911, p. 5–48). En quel descriva l'autur l'inscenaziun dal 1801 – dal reminent la suletta represchentaziun da Sumvitg da la quala la data è enconuschenta. Da quel temp sa chattava il Grischun entamez ils embrugls da las Guerras da coaliziun. E perquai ch'ils Sursilvans eran gia sa rebellads il matg 1799 cunter il domini ester, aveva la regenza franzosa resalvas envers ulteriuras reuniuns dal pievel ed ha empruvà d'impedir la represchentaziun.
Be suenter avair tratg tut ils registers da la diplomazia politica e curiala han ins consentì al plevon Michael Anton Henni da realisar la Passiun; e quai sut la cundiziun ch'i sa tractia d'in act religius che sa restrenschia a sia plaiv e betg d'ina occurrenza cun participaziun da l'entira regiun.1
L'autur dal tractat, Pieder Tuor, è naschì il 1876 ad Aquila, Abruzzas, sco figl da Jacob Anton, commerziant emigrant oriund da Breil, e dad Anna Maria nata Coray da Laax. Suenter la mort prematura dal bab è el creschì si a Laax. El ha frequentà il gimnasi a Mustér ed a Sviz. Silsuenter ha el studegià giurisprudenza a Friburg, nua ch'el ha doctorà (‹Die Freien von Laax›, 1903), ed a Vienna, nua ch'el ha abilità (‹Die mors litis im römischen Formularverfahren›, 1906).
Ils onns 1905–1920 è Tuor sinaquai stà professer da dretg a Friburg (rectur 1918–20), alura enfin il 1946 professer a Berna (rectur 1944–45). Ses cudesch ‹Das neue Recht› (1912, cumparì a partir da la segunda ediziun 1932 cun il titel ‹Das Schweizerische Zivilgesetzbuch›, enfin il 2006 en 12avla ediziun) è daventà in manual da studi general. Tuor è stà in'autoritad sin il champ dal dretg d'ierta (ses commentari da 1100 paginas è cumparì il 1912–29).
Daspera è Tuor stà in Rumantsch fitg engaschà: sco confundatur e commember da la Romania (1896), redactur da l'‹Ischi› (1907–27), translatur e commentader (er) en lingua rumantscha dal ‹Cudesch civil› (1908) e dal ‹Cudesch penal svizzer› (1942), collavuratur da la ‹Gasetta Romontscha› e publicist cunter l'irredentissem. Pieder Tuor è mort l'onn 1957 a Berna.2
La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il mars 2021. Maletg da cuverta: Carl Bloch (1834–1890). Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.
––––––––––––
1 Infurmaziuns davart las Passiuns rumantschas tenor Gion Deplazes: Passiuns rumantschas, en: Lexicon da teater svizzer, 2005; Id.: La Passiun da Sumvitg, en: Lexicon da teater svizzer, 2005; Id.: Gieus sacrals, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012.
2 Infurmaziuns davart Pieder Tuor tenor Augustin Cahannes: Prof. dr. Pieder Tuor, en: Annalas, 71/1958, p. 192–201; Peter Liver: Peter Tuor, en: Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten, tom II, p. 527–531; Adolf Collenberg: Pieder Tuor, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012.
