Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/La Val Müstair. Curt excurs istoric/Introducziun

L'onn 2014 è cumparida l'ovra bilingua ‹La Val Müstair, dal passà al preschaint / Das Münstertal im Wandel der Zeit›. Sin var 500 paginas preschentan la cumissiun da redacziun (Jan Manatschal, Beat Grond, Claudio Gustin, Hans-Peter Schreich) ed ulteriuras auturas ed auturs la vischnanca cun si'istorgia, natira e cultura. Sco editura segna la vischnanca da vallada ch'era sa furmada il 2009 or da la fusiun da las anteriuras vischnancas politicas da Fuldera, Lü, Müstair, Sta. Maria V.M., Tschierv e Valchava.

Sco ch'i resorta da l'editorial e dal pled sin via, sa tracti da l'emprim'ovra che porscha ina survista cumplessiva da l'istorgia da la vallada. Bain existivan singuls tractats regiunals ed en las anteriuras vischnancas politicas ina u l'autra istorgia locala (cf. la survista ibid., p. 28), ma pir la fusiun a la vischnanca da vallada ha dà il stausch da preschentar a moda extendida e detagliada il svilup da la vallada en sia totalitad. Lavur da piunier en quest reguard aveva gia prestà bundant 100 onns pli baud Emil Roussette cun sia lavur ‹La Val Müstair. Cuort excurs istoric›, cumparida – curt suenter sia mort – en las Annalas da la Societad Retorumantscha nr. 25, 1911, p. 1–61.

En quella porscha l'autur l'emprim ina curta survista geografica e politica da la Val Müstair. Silsuenter passa el cronologicamain tras la preistorgia, l'epoca romana, la Currezia, ils tschientaners da la Lia da la Chadé e Republica da las Trais Lias, per terminar cun in curt sguard al temp da la helvetica ed il svilup da la vallada dapi la fundaziun dal Chantun Grischun. L'accent giascha surtut sin il temp medieval e temp modern tempriv, utilisond e citond vastamain documents uffizials, sentenzias ed ulteriuras archivalias (per part tenor l'ediziun da Foffa dal 1864). Gist en quest ultim punct sa differenziescha la lavur da Roussette vaira ferm dals accents tematics da publicaziuns popularas pli novas. L'ovretta – consultada or da la distanza critica da la posteritad – mantegna uschia vinavant sia valur sco impurtanta approfundaziun istorica dal cudesch da vischnanca pli nov.

Il tractat da Roussette vegn edì qua en furma cumplessiva, laschond davent però diversas glistas e tabellas pli lungas (cuntegnend nums da famiglia, ils preditgants da la val, il svilup da la populaziun, quints e spaisas dal temp da guerra etc.). Agiuntads per quest'ediziun èn vegnids trantertitels, medemamain ina u l'autra alinea supplementara che servan a render il text pli survesaivel e bain legibel.

*

L'autur Emil Roussette (1847–1910) è naschì a Caen (Normandia) sco figl da Jules e Marguerite Roussette-Swartz. Quels lavuravan – sco gia lur geniturs – sco pastiziers en Frantscha, derivavan però omadus da famiglias oriundas da la Val Müstair. La schlattaina Roussette, che deriva oriundamain da la Vuclina e da Firenza, è documentada dapi ca. il 1500 en la Val Müstair (oriundamain – vul dir avant l'emigraziun en Frantscha – en las furmas Roset, Russet, Rusett). La schlattaina da la mamma, Swartz (er: Schwarz, Nair), è da chattar dapi ca. il 1510 en la val e deriva probabel da Zernez.

Emil Roussette aveva tredesch onns ed aveva frequentà en Frantscha la scola primara, cur che sia famiglia è returnada en la patria. A Cuira ha el frequentà la Scola chantunala ed acquistà silsuenter la patenta da magister. El ha instruì a Valchava, ma be dus onns. Daspera era el sa fatschentà cun l'agricultura. Ses geniturs avevan surpiglià en il fratemp a San Murezzan ina pensiun ‹Suisse› cun conditoria. Durant trais decennis è Emil Roussette stà alternantamain la stad collavuratur en il manaschi da ses geniturs en l'Engiadina e l'enviern pur en la Val Müstair. L'onn 1897 ha la societad acziunara novfundada Roussette & Co. erigì a San Murezzan il hotel ‹Schweizerhof›. Emil Roussette è stà il manader da construcziun e silsuenter durant dus onns directur dal nov manaschi d'hotel. L'onn 1901 è el sa retratg da quest post ed ha fundà la societad acziunara ‹Schweizerhof› a Sta. Maria, la quala ha erigì là l'hotel da medem num, danovamain sut la surveglianza da Roussette. Emil Roussette è stà l'emprim directur da quel fin il 1909, cur che la societad ha vendì l'hotel en mauns privats.

A l'agricultura en la Val Müstair ed en il chantun Grischun ha Emil Roussette dà novs impuls. El è stà engaschà sco expert tar la premiaziun da taurs en il chantun ed iniziant da la fundaziun da la societad per assicuranza da muvel a Sta. Maria. Vers il 1907/08 ha el er fundà la Societad d'allevament da muvel Sur Tuor.

A la vasta publicitad ha ‹Maschel Emil› servì sco president cirquital e vicedeputà. Mastral Roussette è ultra da quai stà fundatur e promotur da la Societad d'utilitad publica da la Val Müstair e da la Secziun Sta. Maria-Valchava da l'Uniun dals Grischs.

Bleras uras aveva Emil Roussette deditgà a la planisaziun d'ina lingia da viafier sur il Pass dal Fuorn. Quella avess duì furmar ina part (Cuira – Pass dal Fuorn – Meran) da la viafier Engiadina – Orient, projectada dal ‹retg da la viafier› Guyer-Zeller. La concessiun da Zernez fin il cunfin tirolais era gia avant maun, ma la finala è il project ì ad aua pervi dals auts custs.

L'onn 1872 ha Emil Roussette maridà Maria Largiadèr (1852–1917), er ella oriunda da la Val Müstair. Ensemen han els gì trais uffants, dals quals Maria Malgiaritta (*1879) è morta gia cun trais onns e Jules (*1876) tut andetgamain cun 19 onns d'in'inflammaziun acuta dal begl tschorv, curt temp suenter avair terminà la Scola chantunala. Descendents dal figl Peter (1888–1956) vivan fin oz en la Val Müstair.

Emil Roussette ha publitgà divers tractats da tempra socio-economica (‹Die Einweihung der Umbrailstrasse›, 1901; ‹L'educaziun dels infants in famiglia›, 1908; ‹Etwas über die Bewässerung der Wiesen›, 1910) sco er d'istorgia e cultura locala (‹Leschias criminalas et civiles [da la Val Müstair]›, 1889 [cf. er la cuntinuaziun tgirada da B. Puorger en Annalas 1909]; ‹Prova del dialect da St. Maria. Monolog da Tell nella giassa stretta›, 1891; ‹La Val Müstair. Cuort excurs istoric›, cumparì postum il 1911). Sut il pseudonim ‹Barba Jon da la val› èn cumparids da sia plima en il ‹Fögl d'Engiadina› rapports divertents davart schabetgs en sia val. En pli ha Roussette realisà ina translaziun en rumantsch dal drama ‹Rink von Baldenstein› da Placidus Plattner (la quala è però scumparsa).1

*

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'avust 2021. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 Infurmaziuns biograficas davart Emil Roussette tenor N.N.: Emil Roussette [necrolog], en: Volkswirtschaftliches Blatt für den Kanton Graubünden [oz: Bündner Bauer], 1910, nr. 11; Men Rauch: Homens prominents ed originals d'Engiadina Bassa e Val Müstair, Tusaun 1935, p. 316–318, purtret; Chasper Stuppan: Alte Geschlechter des bündnerischen Münstertales, en: Jahrbuch Schweizerische Gesellschaft für Familienforschung 1989, p. 105–159, surtut p. 143s.; Hans-Peter Schreich-Stuppan: Ils craps sepulcrals istorics dal santeri da Sta. Maria V.M., en: Annalas 118/2005, p. 165–300, surtut p. 232s. e 283; Rahel Seraina Schreich: Süllas passidas da l'emigraziun jaura dal 18avel tschientiner fin a la prüma guerra mundiala, en: Annalas 119/2006, p. 197–328, surtut p. 226 e 290s.

Cuverta