Velo

In velo (furma curta da franzos vélocipède ‹pe svelt›; da latin velox ‹svelt› e pes ‹pe›) è in vehichel, per ordinari a duas rodas, che vegn mess en moviment be tras la forza musculara da la persuna ch’al maina. Furmas spezialas tanschan dal velo d’ina roda sur il tandem per duas persunas fin als velos a trais rodas ed a las ricschas. Sper la varianta usitada cun pedals datti er velos che vegnan mess en moviment cun manvellas a maun.

Il velo – bler dapli che ‹be› in med da traffic

Istorgia

Dresina

Il svilup dal velo en survista

L’onn 1817 ha il funcziunari forestal badais Karl Drais preschentà sia maschina dad ir (numnada pli tard dresina) sco alternativa al chaval. Pervi da l’erupziun dal vulcan indonais Tambora l’avrigl 1815 avevi dà da quel temp nauschas racoltas, uschia che blers chavals avevan stuì vegnir mazzads per mancanza da pavel.

La dresina è bain vegnida copiada repetidamain, ma betg sviluppada vinavant ed è la finala ida en emblidanza; per part l’han ins er scumandà pervi dal privel da collisiun cun peduns. Pli tard è sa sviluppada la viafier ed ha uschia purschì in’alternativa a chaval e charrotscha per surmuntar grondas distanzas. Pir en rom da l’auta industrialisaziun en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han ins puspè sviluppà maschinas dad ir, munì quellas bainspert cun pedals e sviluppà vinavant fin ca. 1900 al velo sco ch’ins al enconuscha anc oz.

Pedals

L’emprim ha dominà la grondezza da rodas d’in diameter da 60 cm ch’ins ha surpiglià da la dresina. Gia a partir da pitschnas sveltezzas sa laschava uschia charrar tegnend l’equiliber.

Il 1853 ha Philipp Moritz Fischer da Schweinfurt sviluppà l’emprim velo cun pedalera ch’è cumprovà a moda segira. Ils pedals sa chattavan vi da l’axa da la roda davant. Er il patent american dal Franzos Pierre Lallement – probablamain sviluppà en Frantscha da Pierre Michaux – preschenta ina pedalera ch’è montada directamain vi da la roda davant d’ina dresina (1866).

Velo aut

Cun pedalar enavant vegniva la roda davant adina vieuta levet a dretga u a sanestra, quai che difficultava il ballantschar. Perquai han ins cumenzà a spustar la posiziun da seser enavant e pli ad aut – uschia vegniva la forza plitost da surengiu e la roda sa vulveva damain cun pedalar. En pli sa laschavan uschia cuntanscher pli autas sveltezzas, damai ch’ina pedalada fascheva avanzar il velo per ina pli gronda distanza. En il decurs da quest svilup han ins er prendì en cumpra ch’il velocipedist na cuntanscheva davent dal sez betg pli il fund cun ils pizs dals pes. Successivamain ha quai manà al velo aut (er numnà velo cun roda gronda).

Areguard la segirezza ha il velo aut però furmà in svilup ordvart problematic: Per l’ina seseva il velocipedist fitg enavant, uschia ch’el cupitgava tgunsch davantgiu cun franar u en cas da pitschens impediments; per l’autra seseva el uschè ad aut ch’ina cupitga manava savens a grevas blessuras, tranter auter dal chau. Apaina ch’il velo bass è stà sviluppà, è il velo aut perquai svanì quasi dal tuttafatg. Al privel da cupitgar dal velo aut regorda la noziun englaisa safety bicycle ch’è vegnida en diever per il velo bass da pli tard.

Dal velo aut al velo odiern

Il Rover cun chadaina e rom da bischen d’atschal vala sco prototip dal velo modern

Sco mesira cunter il privel da cupitgar dal velo aut han ins sviluppà ils onns 1879/1884 ina tracziun a chadaina che transmetta la forza d’ina roda gronda sin ina roda pli pitschna, augmentond pia la sveltezza, e montà la pedalera tranter la roda davant e la roda davos. Cun il Rover II dal 1885 è quai daventà l’equipament da standard en la construcziun da velos. Areguard la grondezza da las rodas e la posiziun dal sez è il velo puspè s’avischinà a la dresina d’antruras. Ord vista da la statica e da l’estetica è il rom dal velo sa sviluppà fin la fin dals onns 1880 al ‹rom da diamant› (englais ‹diamond› = rombus) sco ch’el è usità fin oz. Successivamain èn vegnids vitiers ulteriurs elements sco glisch, paralozzas, scalin, portabagascha ed auter ch’han furmà dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner l’equipament da standard dal velo.

A la derasaziun dal velo bass ha – sper ils aspects da segirezza – contribuì il fatg che quel era a la fin dals quints er superiur al velo aut areguard la sveltezza. Dal reminent han ins er sviluppà ils onns 1880 e 1890 las emprimas motos ed ils emprims automobils a basa da la tecnica da velos.

Svilup en il 20avel e 21avel tschientaner

Pervi da ses pretsch relativamain bass è il velo sa sviluppà a l’emprim med da traffic individual ch’ha cuntanschì las massas. En ils pajais industrialisads ha il velo chattà ina vasta derasaziun en il decurs da l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner. Da quel temp è il velo daventà pajabel per ils lavurants; quels èn sa servids da quel per far il viadi al lieu da lavur che daventava adina pli lung pervi da l’industrialisaziun ed urbanisaziun progredenta. En il tranterguerras è il velo avanzà en l’Europa al pli impurtant med da traffic individual insumma. En las citads tudestgas cun dapli che 100 000 abitants gievan per exempel l’onn 1936 tranter 43 e 61 % dals lavurants cun velo a la lavur. Ma er per excursiuns en il temp liber è il velo daventà adina pli popular; l’onn 1938 existivan gia vias da velo d’ina lunghezza da dapli che 10 000 km.

A partir dals onns 1950 ha alura il traffic motorisà stgatschà adina dapli a l’ur il velo. Surtut la bainstanza generala dals onns 1960 en ils pajais industrialisads ha gì per consequenza ch’il velo sco med da traffic il pli frequent è vegnì remplazzà tras motos e la finala tras autos. En pajais main sviluppads ha il velo mantegnì er vinavant ina muntada cumparegliabla a quella en l’Europa da l’entschatta dal 20avel tschientaner; en cas ch’il svilup economic avanza, vegn el però er remplazzà là successivamain tras l’auto (p.ex. en China).

Pir suenter las crisas d’ieli en ils onns 1970 e grazia ad ina pli auta schientscha ecologica ha il velo puspè chattà en ils pajais industrialisads dapli attenziun. Parallelamain è creschì l’interess public da (puspè) etablir il velo en il traffic citadin per reducir las colonnas ed emissiuns dal traffic motorisà. Grazia a las vastas investiziuns en l’infrastructura da velos (vias resp. vials da velo, agens parcadis da velos, sistems d’emprestar velos e.a.) è la cumpart dals velocipedists s’augmentada successivamain. Citads exemplaricas en quest reguard furman Münster e Copenhagen, nua ch’ils velos muntan a dapli che 35 % da l’entir traffic.

In nov svilup furman ils velos a motor electric che cumpletteschan e remplazzan per part ils velos tradiziunals.

Muntada sco med da traffic

Il velo – derasà en tut il mund e duvrà per intents multifars

Dapli che 50 % da tut ils viadis che vegnan fatgs en citads èn pli curts che tschintg kilometers, sa laschan pia far bain cun velo. L’infrastructura publica lubescha en il fratemp er da cumbinar il velo cun il traffic public: En ina gronda part dals trens, bus, trams e metros èsi ozendi pussaivel da prender cun sai il velo. En vischinanza da las staziuns dal tren u da bus sa chattan savens er parcadis da velos.

Er il turissem da velo ha gia cumenzà a sa sviluppar vers la fin dal 19avel tschientaner, inclus cudeschs cun descripziuns da rutas. In fenomen dal turissem da massa è quel però pir daventà ils ultims decennis, surtut grazia a las vias a lunga distanza endrizzadas aposta per velos e grazia a purschidas da velo specificas en ils lieus da vacanzas.

Sia muntada sco med da traffic n’è betg il davos er d’attribuir al fatg ch’il velo furma il med da traffic il pli ecologic insumma. La persuna che va cun velo sa mova cun l’atgna forza e na dovra nagins auters indrizs u carburants, auter che l’agen nutriment. Cuntrari a l’ir a pe vegn la gronda part dal pais dal corp rudlada e betg purtada.

Il velo cun pedals, chadaina e transmissiun ha in’efficacitad da 90 fin 98 %; quai è schizunt pli aut ch’il moviment da las giugadiras da l’uman cun ir a pe (84 %). Nagin’autra moda da sa mover (ni da l’uman ni dals animals) basegna uschè pauca energia chinetica sco l’ir cun velo (0,6 joule per gram e kilometer). L’efficacitad netto da l’ir cun velo giascha tar 20 fin 28 % (quasi tuttina sco dad ir a pe); tar il nudar èn quai per exempel be 3 fin 6 %. La resistenza da rudlar munta a 61 % (tar ina sveltezza normala da 15 km/h), la resistenza da l’aria vegn inditgada cun 16 %.

Construcziun

Furmas da construcziun

Il velo consista per ordinari da duas rodas ed è concepì per ina persuna. Daspera datti er velos per duas persunas (tandems) e construcziuns d’ina roda, da trais rodas u er da quatter rodas.

Tut tenor diever èn sa sviluppadas differentas furmas da construcziun. Quellas servan per exempel a reducir il pais (velo da cursa) u ad augmentar la stabilitad (velo da muntogna). Sper ils velos da citad sa fan valair adina dapli er ils e-bikes u velos electrics.

Construcziuns in pau pli exoticas furman il velo da giaschair e differentas construcziuns cun ina manvella che na vegn betg messa en moviment cun ils pes, mabain cun ils mauns.

Las parts dal velo

Las singulas parts dal velo en survista

Tar las parts essenzialas dal velo tutgan:

• il rom (A)
• la furtga ed il guvernagl (C)
• las rodas (che sa cumponan da mosel, fis, giavegl e pneu) (B)
• il sez u la sella dal velo (26)
• la pedalera cun la curuna dentada ed ils pedals (9–13)
• la chadaina (10)
• ils frains per la roda davant (21) e la roda davos (6)

Tut tenor vegn la funcziunalitad cumplettada tras ils suandants elements:

• il scalin
• la glisch
• la midada da girs (7/8)
• la protecziun da la chadaina
• il paralozza
• il portabagascha
• il portavelos

Svilup e moda da construcziun da singulas parts

Rom dal velo

Vers il 1880 è sa messa tras la furma da construcziun dal rom cun in trapez sco part principala ed in triangul dubel per la construcziun da la part davos.

Il rom da la dresina era da lain, pli tard èn suandadas construcziuns d’atschal massivas ch’eran correspundentamain grevas. Il 1885 han ils frars Mannesmann laschà patentar ina procedura da construir bischens d’atschal senza cusadira. Questa moda da construcziun è sa messa tras vastamain. Ozendi vegnan per part duvradas ulteriuras materialias sco aluminium u carbon.

Tar il velo da dunnas è usitada da l’entschatta ennà in pau in’autra geometria. Quai betg per motivs anatomics, mabain per pussibilitar d’ir cun velo cun rassa. Pir dapi ca. il 1920 èsi daventà socialmain acceptabel che dunnas portian er chautschas. Il princip da construcziun da velos da dunnas maina a roms main stabils; perquai n’èn quels betg usitads en il sport u per intents da gronda chargia.

Transmissiun a chadaina

La transmissiun en detagl

Contribuì a moda essenziala al svilup dal velo odiern ed a la vasta derasaziun da quel ha l’invenziun da la transmissiun a chadaina, medemamain enturn il 1880.

Cun installar rodas dentadas da differenta grondezza vi da la manvella (pedalera) e l’ischigl da la roda davos han ins surpiglià per il velo il princip da la transmissiun: Tut tenor la relaziun da transmissiun sa volva la roda davos pliras giadas cun ina suletta rotaziun da la manvella. Sper la midada da girs a basa da pliras rodas dentadas exista er la transmissiun cun agid d’in mosel ch’è integrà en l’ischigl da la roda davos; quest’ultima construcziun è pli greva e betg tuttina efficazia ed è e perquai main derasada.

La roda libra, vul dir l’indriz che procura ch’ils pedals sa movan be cun muventar quels activamain, è usitada dapi ca. il 1890.

Pneus

Oriundamain eran las rodas dal velo munidas cun tschertgels da fier, pli tard cun tals da gumma. Il 1888 ha il veterinari scot John Boyd Dunlop inventà per la segunda giada suenter Robert William Thomson il pneu emplenì cun aria. Quel moderescha ils culps da las malgulivezzas sin via ed augmenta l’aderenza al terren. Ils emprims pneus demontabels han sviluppà ils frars Michelin l’onn 1890 en Frantscha. A l’entschatta èn ils pneus emplenids cun aria fruntads sin gronda sceptica; sa mess tras èn els pir cur ch’ins ha cuntanschì cun quels adina dapli success tar cursas da velo.

Ulteriurs svilups

Ulteriurs svilups, sper la construcziun da las parts centralas numnadas, han tranter auter pertutgà ils frains (dal frain a cuntrapedal als frains a giavegl; ils ultims decennis per part frain a rudella); la suspensiun (surtut per velos da muntogna ed en spezial da downhill) e la glisch (dal dinamo a LED).

Il svilup actual il pli marcant, che s’effectuescha adina dapli er sin il traffic sin via, è la derasaziun creschenta dals velos electrics (e-bike). Damai che l’atgna forza da tracziun dal velocipedist vegn sustegnida qua tras in motor, sa tracti tar quel d’ina furma intermediara tranter velo e traffic motorisà.

Segirezza sin via

Per ir cun velo en il traffic sin via n’èsi betg necessari da far in examen ed er betg d’avair in permiss spezial. Tuttina valan sa chapescha las prescripziuns da traffic, las qualas ston esser enconuschentas er als velocipedists.

In velo sto esser equipà cun pneus pumpads e cun dus frains ferms. Obligatorics èn er reflecturs davant (alv) e davos (cotschen) sco er – cun excepziun dals velos da cursa – vi dals pedals (oransch). Ultra da quai ston velos e mountainbikes esser equipads cun almain ina glisch alva che traglischa en moda quieta e permanenta vers enavant e cun ina glisch cotschna che traglischa en moda quieta e permanenta vers enavos, apaina che las autras persunas ch’utiliseschan er la via n’als pon betg pli percorscher ad ura. Ulteriuras glischs sbrinzlantas èn permessas. La vignetta da velo è vegnida abolida il 2012. Dapi il 2017 n’è er il scalin betg pli obligatoric.

Cumbain ch’i n’è betg prescrit, vegni cusseglià d’avair si ina chapellina per ir cun velo. Mintg’onn datti 26 000 accidents da velo, 1600 cun grevas blessuras dal chau. Ina chapellina da velo mitigescha il culp en cas d’ina collisiun e reducescha las blessuras dal chau per 70 %. La chapellina duai esser munida cun l’indicaziun EN 1078 e s’adattar bain a la furma dal chau. L’ur davant da la chapellina duess sa chattar dus dets sur la ragisch dal nas. Ins duai stender bain ils bindels da mintga vart da la chapellina e la metter si er per distanzas curtas.

Traffic da velo a Copenhagen

Per prevegnir ad accidents èsi impurtant che persunas e vehichels vegnian vesids baud. Blers accidents pudessan vegnir evitads, sche las manevras da franar e da guntgir vegnissan cumenzadas ad ura. La notg è la ristga d’in accident bler pli gronda ch’il di. Igl è evident ch’il vesair e ch’il vegnir vesì èn gist l’enviern – pervi da la stgirezza che dura pli ditg e pervi da las relaziuns meteorologicas – spezialmain impurtants. Ils velocipedists èn spezialmain periclitads: Pervi da lur siluetta graschla èn velos mal perceptibels la notg e perquai er suttamess ad ina gronda ristga d’accidents. Per quest motiv èsi fitg impurtant da resguardar sin far notg – e sche l’aura pretenda er il di – las prescripziuns areguard la glisch davant e davos ed ils reflecturs. Ultra da quai vegn cusseglià oravant tut a peduns, dentant er a velocipedists e manischunzs da mopeds, da purtar vestgadira clera e/u materials reflectants la notg u sin far notg.

Segns corrects procuran per clerezza: Blers velocipedists midan direcziun senza mussar quai al traffic restant cun far in segn cun il maun. Tenor la statistica d’accidents datti savens grevs accidents da traffic cun donns da persunas e da material, perquai ch’ins ha emblidà da dar segn. Mintga midada da direcziun, mintga midada da vial u vial da circulaziun è d’annunziar ad uras e precisamain. Quai vala en mintga cas, pia independentamain sch’in auter participant al traffic è da manaivel u sch’ins è sulet sin via. Attenziun speziala merita il traffic circular: Cun entrar en il giratori na ston ins betg dar segn. Avant che bandunar quel ston ins dar segn cun il maun. Quai na dastga betg succeder memia baud per ch’ils manischunzs ch’entran na sajan betg irritads.

Prescripziuns per velos electrics

En connex cun velos electrics sto vegnir distinguì tranter velos electrics plauns (assistenza dal pedal fin 25 km/h) e velos electrics svelts (assistenza dal pedal fin 45 km/h). La vegliadetgna minimala per tut ils velos electrics è 14 onns. Velos electrics plauns dastgan vegnir guidads a partir da 16 onns senza permiss da manischar. Giuvenils che possedan in permiss da manischar da la categoria M (velos a motor) dastgan guidar a partir da 14 onns velos electrics plauns. Per velos electrics svelts dovri en mintga cas in permiss da manischar (almain da la categoria M). Cun velos electrics ston ins ir sin vias e sin vials da velo. Cun velos electrics plauns dastgan ins ir sin vias ch’èn signalisadas cun in «scumond da traffic per velos a motor». Per velos electrics svelts vala quai mo, sch’ins metta giu il motor. Velos electrics svelts dovran vinavant in numer d’immatriculaziun ed ina vignetta. I vegn recumandà da purtar ina chapellina. Per velos electrics svelts è quai obligatoric.

Litteratura

• Werner Aidn: Diamant. Fahrräder, Motorräder, Radsport. Maxime, Lipsia 2010, ISBN 978-3-931965-25-9.
• Peter Appeltauer: Das Kleingedruckte beim Radfahren. Physikalische Hintergründe Ihres Radsportalltags. Maxime, Lipsia 2013, ISBN 978-3-931965-41-9.
• Richard Ballantine, Richard Grant: Richard’s Bicycle Repair Manual. Dorling Kindersley, 1994.
  • Bike-Reparatur-Handbuch. Delius Klasing, Bielefeld 1994, ISBN 3-7688-0867-X.
• Béatrice Couzereau: Fachwörterbuch der Zweiradtechnik/Two Wheeler Technical Dictionary. BVA, Bielefeld 1990, ISBN 3-87073-054-4.
• Pryor Dodge: The Bicycle. Flammarion, 1996
  • Faszination Fahrrad. Geschichte – Technik – Entwicklung. Vorwort von Hans-Erhard Lessing. Moby Dick, Kiel 1997, ISBN 3-89595-118-8; Delius Klasing, Bielefeld 2007, ISBN 978-3-7688-5253-1.
• Florian Freund: velo evolution – Fahrradgeschichte. Entwicklung – Design – Hintergründe. Maxime, Bern 2014, ISBN 978-3-931965-26-6.
• Michael Gressmann: Fahrradphysik und Biomechanik. Technik – Formeln – Gesetze. Moby Dick, Kiel 1987; 9avla ediziun repassada ed augmentada: Delius Klasing, Bielefeld 2005, ISBN 978-3-7688-5222-7.
• Heinrich Horstmann: Meine Radreise um die Erde. Der Bericht des ersten deutschen Fahrradweltreisenden anno 1895. Maxime, Lipsia 2007, ISBN 978-3-931965-06-8.
• Jesús Ilundáin-Aguruzza, Michael W. Austin & Peter Reichenbach (ed.): Die Philosophie des Radfahrens. Mairisch-Verlag, Hamburg 2013, ISBN 978-3-938539-26-2
• Hans-Erhard Lessing: Automobilität. Karl Drais und die unglaublichen Anfänge. Maxime, Lipsia 2003, ISBN 3-931965-22-8.
• Hans-Erhard Lessing. (ed.): «Ich fahr’ so gerne Rad…» Geschichten vom Glück auf zwei Rädern. dtv, Minca 2007, ISBN 978-3-423-20985-4.
• Hans-Erhard Lessing: Karl Drais. Zwei Räder statt vier Hufe. Braun, Karlsruhe 2010, ISBN 978-3-7650-8569-7.
• Gustav Steinmann: Das Velocipede, seine Geschichte, Konstruktion, Gebrauch und Verbreitung. Hyperion, Neufahrn 2008, ISBN 978-3-89914-018-7.
• Fritz Winkler, Siegfried Rauch: Fahrradtechnik. Konstruktion, Fertigung, Instandsetzung. Bielefelder Verlagsanstalt, Bielefeld 1980; 10avla ediziun repassada ed actualisada 1999, ISBN 3-87073-131-1.

Colliaziuns

 Commons: Velos – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Wikipedalia – wiki davart il velo
• Smolik Velotech
• Sheldon Brown
• European Cyclists’ Federation (ECF)
• Pro Velo Svizra
• Cun velo en Svizra