Albert Einstein

Albert Einstein (* 14 da mars 1879 ad Ulm, Württemberg, Imperi tudestg; † 18 d’avrigl 1955 a Princeton, New Jersey, Stadis Unids) vegn considerà sco il pli impurtant fisicher teoretic da l’istorgia da la scienza e vala sco il pli famus scienzià dal temp modern en tut il mund. Sias perscrutaziuns areguard la materia, il spazi ed il temp sco er sias scuvertas en connex cun la gravitaziun han midà a moda essenziala il maletg dal mund tenor Newton che dominava pli baud.

Albert Einstein, purtret dal 1921

Signatura dad Albert Einstein

L’ovra principala dad Einstein, la teoria da la relativitad, al ha fatg enconuschent en tut il mund. L’onn 1905 è cumparida sia lavur ‹Zur Elektrodynamik bewegter Körper›, il cuntegn da la quala vegn numnada oz teoria da la relativitad speziala. Il 1915 ha el publitgà la teoria da la relativitad generala. Er davart la fisica dals quants ha el scrit impurtantas lavurs. «Per ses merits a favur da la fisica teoretica, en spezial per sia scuverta da la lescha da l’effect fotoelectric» ha Einstein retschet il 1921 il Premi Nobel, il qual al è vegnì surdà il 1922. En connex cun la construcziun da la bumba atomara ed il svilup da l’energia nucleara han sias lavurs teoreticas – cuntrari a l’opiniun derasada – però be giugà ina rolla indirecta.

Albert Einstein vala sco incarnaziun dal perscrutader e dal scheni. Da si’enconuschientscha e reputaziun extraordinaria ha el er fatg diever ordaifer la scienza, surtut en rom da ses engaschament a favur da la chapientscha tranter ils pievels e la pasch. En quest connex considerava el sasez sco pacifist, socialist e zionist.

En il decurs da sia vita è Einstein stà burgais da plirs stadis: La naziunalitad acquistada tras naschientscha era quella dal Württemberg. Dal 1896 fin il 1901 è el stà senza naziunalitad, a partir dal 1901 fin sia mort burgais da la Svizra ed il 1911/12 en l’Austria-Ungaria er burgais da l’Austria. Dal 1914 fin il 1932 ha Einstein vivì a Berlin ed ha, sco burgais da la Prussia, danovamain appartegnì al territori da l’Imperi tudestg. Cur che Hitler è arrivà il 1933 a la pussanza ha Einstein cedì definitivamain il pass tudestg; il 1934 è el vegnì privà per forza da la naziunalitad tudestga. Ultra da sia naziunalitad svizra è el daventà l’onn 1940 burgais dals Stadis Unids.

Vita

Uffanza e giuventetgna

Perdavants e famiglia

Einstein sco giuvenil il 1893

Ils geniturs Hermann Einstein (1847–1902) e Pauline Einstein, nata Koch (1858–1920), derivavan omadus da famiglias gidieuas che vivevan gia dapi tschientaners en la regiun svabaisa. Il tat e la tatta da vart da la mamma avevan midà lur schlattaina Dörzbacher en Koch. Il tat e la tatta da vart dal bab han anc purtà nums gidieus tradiziunals, Abraham e Hindel Einstein. Cun ils geniturs dad Albert Einstein è quai sa midà.

Ses bab derivava da la citadina Buchau en la Svevia Superiura. L’onn 1869 è el ì a star cun ses frars ad Ulm. Là ha el maridà l’onn 1876 Pauline Koch e vivì a la Bahnhofstrasse B135, nua che Albert Einstein è naschì ils 14 da mars 1879. Albert è creschì si en ina famiglia assimilada, betg ortodoxa, ch’appartegneva a la classa mesauna.

Tar sia cusrina Lina Einstein che viveva ad Ulm e ch’era pauc pli veglia ch’el, ha Albert Einstein mantegnì il contact er suenter avair bandunà sia citad natala. Si’emprova da procurar pli tard per Lina ina lubientscha d’emigrar en ils Stadis Unids ha fatg naufragi; il 1942 è Lina Einstein vegnida deportada en il champ da concentraziun Theresienstadt e mazzada il medem onn en il champ d’exterminaziun Treblinka.

Minca e scolaziun fin il 1894

Curt suenter la naschientscha dad Albert è la famiglia ida a star l’onn 1880 a Minca, nua che ses bab e ses aug han manà in pitschen manaschi d’installaziun da gas e d’aua. Damai che las fatschentas flurivan, han els decidì il 1885 da fundar cun sustegn da l’entira famiglia in’atgna fabrica per apparats electrics (Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie). La firma ha gì success ed ha furnì apparaturas per las ovras electricas a Minca-Schwabing, Varese e Susa (Italia). Dus onns e mez suenter Albert è naschida sia sora Maja (1881–1951). Schebain Albert è gia arrivà da quel temp a l’Isar u pir l’onn 1885, en la vegliadetgna da sis onns, è contestà tranter ils biografs. En tutta cas abitava la famiglia en in edifizi che fa oz part dal cumplex Lindwurmstrasse 127 en il quartier da la citad da Minca Isarvorstadt.

Che Albert fiss stà fitg talentà n’è betg sa mussà en ses onns d’uffanza. Uschia ha el cumenzà a discurrer pir cun trais onns. En scola valeva el sco scolar sveglià, per part rebellant. Sias prestaziuns eran bunas fin fitg bunas, main bunas en las linguas, ma excellentas en las scienzas natiralas. Einstein legeva cudeschs da la scienza populara ed ha sez s’acquistà ina survista dal stadi actual da la perscrutaziun. L’onn 1884 ha el cumenzà a giugar violina ed ha survegnì instrucziun privata. In onn pli tard ha el frequentà la scola populara, a partir dal 1888 ha el visità il gimnasi (che sa numna oz – suenter avair midà pliras giadas lieu – Albert-Einstein-Gymnasium).

La firma dal bab e da l’aug che Albert stimava fitg era vegnida serrada en il fratemp e la famiglia aveva fatg midada a Milaun. Albert, ch’aveva da quel temp quindesch onns, dueva restar al gimnasi fin l’abitur. El è però vegnì en conflict cun il sistem da scola da l’Imperi tudestg ch’era orientà ad urden e disciplina. Il directur al ha insultà ed ils magisters al faschevan la reproscha che sia mancanza da respect haja in nausch effect sin ses conscolars. La fin da l’onn 1894 ha Einstein tratg las consequenzas, ha bandunà la scola senza diplom da finiziun ed è suandà sia famiglia a Milaun. In ulteriur motiv per quest pass pudess esser stà da mitschar uschia al servetsch militar. Fiss Einstein sa trategnì fin en la vegliadetgna da 17 onns en Germania, fiss el vegnì clamà sut las armas – ina perspectiva ch’al fascheva snavur.

Svizra 1895–1914

La via al studi: matura ad Aarau

Attestat da matura

La primavaira e stad 1895 è Einstein sa trategnì a Pavia, nua che ses geniturs vivevan per il mument, ed ha gidà là en la firma. El ha fatg excursiuns en las Alps ed en las Apenninas ed ha visità ses aug Julius Koch a Genua. Durant quest temp ha Einstein er scrit cun 16 onns si’emprima lavur scientifica, in essai cun il titel ‹Über die Untersuchung des Ätherzustandes im magnetischen Felde›. Quella ha el tramess a ses aug Caesar Koch (1854–1941) che viveva en Belgia per al dumandar ses parairi. La lavur n’è però mai cumparida en ina revista sco contribuziun scientifica.

Al giavisch da ses bab da studegiar electrotecnica n’ha Einstein betg dà suatientscha. Enstagl ha el suandà il tip d’in ami da la famiglia ed è s’annunzià per ina plazza da studi a la Scola politecnica federala a Turitg. Damai ch’el na possedeva anc nagin abitur resp. matura, ha el stuì far l’october 1895 in examen d’admissiun; quel n’ha el – sco pli giuven participant cun 16 onns – betg dumagnà. Bain ha el briglià en las scienzas natiralas, ma pervi da las mancanzas da franzos è el vegnì renvià.

Sin intermediaziun dal professer da construcziun da maschinas Albin Herzog, ch’era persvadì dad el, ha Einstein sinaquai frequentà la scola professiunala a la scola chantunala dal chantun Argovia per prender suenter la matura. Durant quest temp en l’ambient liberal dad Aarau ha el vivì tar la famiglia Winteler; lur figl Paul dueva maridar il 1910 la sora dad Einstein Maja. L’entschatta 1896 ha Einstein renunzià a sia naziunalitad württembergaisa ed uschia er tudestga ed ha a medem temp sa laschà registrar sco appartegnent a nagina cuminanza religiusa. Ils proxims tschintg onns è el restà senza naziunalitad.

L’attestat da matura dad Einstein da l’october 1896 mussa tschintg giadas la meglra nota pussaivla, in da sis. La mendra nota è stà in da trais en franzos. La fama che Einstein saja stà in nausch scolar è faussa: Quella deriva da ses emprim biograf ch’aveva confundì il sistem da notas svizzer cun il tudestg.

Studi a la Scola politecnica a Turitg

Suenter avair prendì suenter la matura a la Scola chantunala ad Aarau, ha Einstein cumenzà l’onn academic 1896 ses studi a la scola per scolasts spezialisads dal Politecnicum a Turitg.

Einstein na vuleva betg be s’acquistar savida formala, mabain sa sentiva attirà da projects da pensar teoretic-fisicals. Cun sia stinadadad ha el savens sveglià malaveglia. Tge ch’al disturbava era la furmaziun matematica abstracta; quella resguardava el sco impediment per il fisicher orientà a la schliaziun da problems. En las prelecziuns è el surtut dà en egl al professer tras si’absenza. Per sa preparar sin ils examens è el sa laschà sin il script da ses commilitons. Quest’ignoranza n’ha betg be impedì ch’el possia far carriera a l’atgna scola auta; el è il pli tard er s’enriclà cur ch’el ha sviluppà la teoria da la relativitad generala che tschenta fitg autas pretensiuns matematicas. Ses collega da studi Marcel Grossmann al dueva pli tard anc esser in grond agid sin quest sectur.

Einstein ha bandunà la Scola politecnica l’onn 1900 cun in diplom sco scolast dal rom da matematica e fisica.

Dal magister privat a l’Uffizi federal da patentas a Berna

Academia Olimpia – Habicht, Solovine ed Einstein (1903)

Las candidaturas dad Einstein per ina plazza sco assistent al Politecnicum ed ad autras universitads èn tuttas vegnidas respundidas a moda negativa. El ha gudagnà ses da viver sco magister privat a Winterthur, Schaffusa e la finala a Berna. L’onn 1901 han ins acceptà sia dumonda da daventar burgais svizzer. Il zercladur 1902 ha Einstein la finala obtegnì in engaschament stabel, e quai sin recumandaziun da ses ami Marcel Grossmann: El è daventà expert tecnic da terza classa a l’Uffizi federal da patentas a Berna.

Durant ses temp d’emprova a l’uffizi da patentas han cumenzà ils inscunters regulars cun il student da filosofia Maurice Solovine ed il student da matematica Conrad Habicht. Quest’uschenumnada ‹Academia Olimpia› ha durà fin il 1904.

Situaziun famigliara

Mileva Marić ed Albert Einstein, 1912

Durant ses studi aveva Einstein emprendì a conuscher sia commilitona e dunna da pli tard, Mileva Marić, oriunda da Novi Sad. Suenter la mort dal bab dad Einstein han els maridà il schaner 1903 a Berna, e quai cunter la veglia da las duas famiglias. Cun Marić ha Einstein gì dus figls, Hans Albert (1904–1973) ed Eduard (1910–1965). L’onn 1987 èn vegnidas publitgadas las brevs dad Einstein a Marić dals onns 1897 fin 1903; da quellas resorta che Marić aveva gia parturì il schaner 1902 la figlia communabla, numnada Lieserl, a Novi Sad. Davart il destin da la mattatscha na san ins nagut, si’existenza è vegnida taschentada dals geniturs. Forsa è ella morta il 1903 da la stgarlattina ubain ch’ella è vegnida dada libra a l’adopziun.

Da l’october 1903 fin il matg 1905 han Einstein e Marić vivì en la citad veglia bernaisa a la Kramgasse 49, la Chasa dad Einstein odierna en la quala sa chatta in museum.

Da las emprimas publicaziuns a la famusa furmla E = mc² (1905)

L’onn 1905, en la vegliadetgna da 26 onns, ha Einstein publitgà intginas da sias pli impurtantas ovras:

• Il matg ha el terminà sias lavurs areguard l’effect fotoelectric, las qualas el ha silsuenter publitgà sut il titel ‹Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichts betreffenden heuristischen Gesichtspunkt›.
• L’avrigl ha el terminà sia dissertaziun ‹Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen›. Quella ha el inoltrà il fanadur a l’Universitad da Turitg tar ils professers Alfred Kleiner e Heinrich Burkhardt. El ha elegì l’Universitad da Turitg, damai ch’el ha uschia pudì desister dal rigorosum (examen e bucca), e quai pervi d’ina cunvegna da l’Universitad cun il Politecnicum, al qual Einstein aveva studegià. En sia dissertaziun calculescha el la grondezza da moleculs da zutger en soluziuns ed or da quella ina valur per la constanta d’Avogadro. La publicaziun stat en connex cun sia lavur dal medem onn davart il moviment molecular brownian. Cun sias perscrutaziuns ha Einstein sustegnì l’ipotesa d’atoms ch’era anc contestada da quel temp tar intgins dals pli impurtants fisichers (sco p.ex. Wilhelm Ostwald ed Ernst Mach). Burkhardt e Kleiner han acceptà relativamain svelt la lavur; la procedura da promoziun è stada terminada il fanadur. Paul Drude, l’editur da las ‹Annalen der Physik›, al qual Einstein aveva tramess sia lavur, n’è però betg stà cuntent cun la valur che quel aveva chattà per la constanta d’Avogadro. El ha dumandà Einstein d’eliminar intgins sbagls ed ha er survegnì da quel las correcturas giavischadas. Uschia è la publicaziun sa retardada per in mez onn e la promoziun è stada terminada formalmain pir il schaner 1906. Quatter onns pli tard (1909), cur ch’èn vegnids enconuschents ils experiments da Jean Perrin, è Einstein sa drizzà a quel cun la dumonda da verifitgar a moda experimentala sias supposiziuns teoreticas. A medem temp ha Ludwig Hopf, il qual Einstein aveva dumandà da controllar sia dissertaziun, chattà in sbagl en quella, il qual aveva falsifitgà il resultat. Einstein ha sinaquai tramess il 1911 ina correctura a las ‹Annalen der Physik›.
• Il matg 1905 è suandada sia publicaziun davart il moviment molecular brownian: ‹Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen›.
• Il zercladur 1905 ha Einstein inoltrà sia lavur ‹Zur Elektrodynamik bewegter Körper›. Pauc pli tard ha el furnì si’agiunta ‹Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?› Quest’ultima cuntegna per l’emprima giada explicitamain la furmla ch’è daventada bain la pli famusa en tut il mund, E = mc² (L’energia è equivalenta a la massa multiplitgada cun la sveltezza da la glisch en quadrat, curt: equivalenza da massa ed energia). Ensemen vegnan las duas lavurs numnadas oz teoria da la relativitad speziala.

Il 1905 è pia stà in onn ordvart fritgaivel, ins discurra er da l’Annus mirabilis (onn miraculus). Carl Friedrich von Weizsäcker ha scrit pli tard en quest connex: «Il 1905 è segnà d’ina veritabla explosiun da scheni. Quatter publicaziuns davart divers temas, da las qualas mintgin, sco ch’ins di oz, fiss stada degna dal Premi Nobel: la teoria da la relativitad speziala, l’ipotesa dals quants da glisch, la confermaziun da la construcziun moleculara da la materia tras il ‹moviment tenor Brown›, l’explicaziun da la chalur specifica da corps solids tenor la teoria dals quants.»

Ils singuls pass fin la nova teoria da la gravitaziun

Tavla commemorativa a Prag

Cur che Einstein sa metta il 1907 sin la lunga via che dueva manar da la teoria da la relativitad speziala a quella generala, è el anc adina l’emploià nunenconuschent en l’Uffizi federal da patentas a Berna. A la fin da questa via, il 1915, vegn el percunter ad esser il professer autstimà a Berlin, las prestaziuns dal qual, sco che Max Planck ha ditg pli tard, pon be pli vegnir cumparegliadas cun Kepler e Newton.

La via vers la teoria da la relativitad generala ha d’ina vart cumenzà cun l’idea spontana, la quala Einstein dueva numnar pli tard «il patratg il pli fortunà da mia vita», da l’autra vart cun ina limitaziun da sia lavur vi da la relativitad da fin qua ch’è stada da natira fundamentala. Quest’ultima è stada l’enconuschientscha che la sveltezza da la glisch na furmia sut l’influenza da la gravitaziun nagina constanta, vul dir che la teoria da la relativitad speziala possia be valair sut la cundiziun ch’i na prevalia nagina gravitaziun. En in tractat dal 1911 repeta el questa enconuschientscha sco suonda: «Da la teoria da la relativitad è resultà che la massa inerta d’in corp crescha cun il cuntegn d’energia da quel. (...) Il resultat uschè cuntentaivel da la teoria da la relativitad, tenor il qual il teorem dal mantegniment da la massa va si en il teorem dal mantegniment da la materia, na fiss pia betg pli valaivel.»

L’idea scheniala ch’al è vegnida tut spontanamain ha percunter pertutgà l’equivalenza tranter massa inerta e greva, pia l’accordanza tranter l’acceleraziun constanta d’in sistem da referenza e la gravitaziun: «Jau seseva sin mia sutga en l’Uffizi da patentas a Berna, cur che m’è tuttenina vegnì il suandant patratg: ‹Sa chatta ina persuna en crudada libra, alura na senta ella betg l’agen pais.› Jau sun stà perplex. Quest simpel patratg ha fatg sin mai ina profunda impressiun. El m’ha manà en direcziun d’ina teoria da la gravitaziun».

Fin l’emprima scrittira, en la quala quest patratg sa transfurma en ina formulaziun fisicala, duevan però anc durar bundant trais onns, pertge che «tranter il december 1907 ed il zercladur 1911 (...) na s’exprima Einstein betg davart la dumonda da la gravitaziun.»

Dal 1908 datescha però ina novaziun revoluziunara, la quala Einstein ha l’emprim giuditgà a moda sceptica e schizunt crititgà sco «perdertadad inutila»: la formulaziun matematica dal spazitemp tras ses anteriur magister Hermann Minkowski. Che quest concept derivia da lez, ha Einstein pli tard renconuschì ed undrà explicitamain.

Cun introducir in’unitad da temp imaginara sa lascha la relaziun relativa da las grondezzas spazi e temp entaifer la teoria da la relativitad speziala illustrar en il spazi da Minkowski sco rotaziun. Pir il 1912 ha Einstein sa laschà persvader dals avantatgs dal spazi da Minkowski.

I suonda ina survista d’intgins dals pli impurtants tractats da la teoria da la relativitad generala da pli tard:

• ‹Über das Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogenen Folgerungen›.
• ‹Über den Einfluß der Schwerkraft auf die Ausbreitung des Lichtes›. Sa basond qua anc sin il princip da Huygens constatescha Einstein ina deviaziun dals radis da glisch da stailas fixas en vischinanza dal sulegl da 0,83 secundas d’artg; la valur dal 1915 tenor las equaziuns dal champ ha muntà a 1,7 secundas d’artg.
• ‹Entwurf einer verallgemeinerten Relativitätstheorie und einer Theorie der Gravitation›. Emprima part fisicala dad Albert Einstein. II. Segunda part matematica da Marcel Grossmann.
• ‹Nordströmsche Gravitationstheorie vom Standpunkt des allgemeinen Differentialkalküls›. Ensemen cun A.D. Fokker. I sa tracta d’ina reacziun sin la teoria da gravitaziun alternativa da Gunnar Nordström.
• ‹Zur allgemeinen Relativitätstheorie›. Cumparì ils 4 da november 1915.

Einstein il 1920 a Berlin

La definiziun convenziunala da la distanza en il spazi da Minkowski planiv (betg stort) na sa lascha betg applitgar en medema maniera en il spazitemp stort ed ha perquai stuì vegnir remplazzada tras in’expressiun abstracta. Medemamain è stada necessaria ina geometria cun la quala la teoria da la surfatscha tenor Gauss ha pudì vegnir extendida sin spazis storts en quatter dimensiuns. Las enconuschientschas matematicas da las qualas Einstein disponiva da quel temp na bastavan betg per chattar schliaziuns per quests problems; perquai è el sa drizzà il 1912 a ses anteriur commiliton Marcel Grossmann ch’era uss professer da matematica a Turitg. Einstein al haja «supplitgà da guardar en la biblioteca sch’igl existia ina teoria adattada per tractar talas dumondas. L’auter di saja Grossmann vegnì (...) ed haja ditg ch’igl existia propi ina tala geometria, numnadamain quella da Riemann.»

Sinaquai n’ha Grossmann betg be consultà las lavurs da Riemann, mabain er quellas da Christoffel, Ricci e dal scolar da quel Levi-Civita. Quels avevan sviluppà en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner l’instrumentari matematic per descriver spazis storts, il qual dueva sa mussar uss sco indispensabel per formular la teoria da la relativitad generala.

Igl ha però anc durà trais onns per chattar ina furmla che descriva in champ da gravitaziun, en il qual la metrica dal continuum dal spazitemp stort a quatter dimensiuns ed ils facturs da l’energia e da l’impuls han in’influenza reciproca. Quai è reussì ad Einstein en sia publicaziun dal november 1915.

Professura

La dumonda dad Einstein da pudair sa habilitar il 1907 a l’Universitad da Berna è l’emprim vegnida refusada; pir l’onn proxim ha el gì success. Il 1909 al han ins clamà sco docent per fisica teoretica a l’Universitad da Turitg, nua ch’el è bainspert avanzà al professer extraordinari. Il schaner 1911 è el vegnì nominà tras l’imperatur Franz Joseph I sco professer ordinari da fisica teoretica a l’universitad tudestga da Prag. Uschia è el daventà burgais austriac. L’october 1912 è Einstein ì a Turitg per perscrutar e docir a la Scola politecnica federala; el è pia returnà sco professer en ses lieu da studi. Stgars ventg onns pli tard – il 1930, a chaschun dal giubileum da 75 onns da l’instituziun – ha la Scola politecnica federala surdà ad Einstein il Dr. h.c.

A Berlin 1914–1932

Inscunters professiunals e cesuras famigliaras

L’onn 1913 èsi reussì a Max Planck da gudagnar Einstein en uffizi cumplain sco commember da l’academia da las scienzas prussiana a Berlin. Là è Einstein arrivà l’avrigl 1914 cun sia famiglia; pervi da differenzas privatas è sia dunna però bainspert returnada cun ils uffants a Turitg. Einstein ha survegnì l’autorisaziun d’instruir a l’Universitad da Berlin, ma senza esser obligà da far quai. Liberà da tutta activitad sco docent, ha Einstein chattà a Berlin il temp e ruaus necessari per manar a fin sia grond’ovra, la teoria da la relativitad generala. El l’ha pudì publitgar il 1916, ensemen cun ina lavur davart l’effect Einstein-de Haas. L’october 1917 è Einstein daventà directur da l’institut da fisica ed è restà en questa posiziun fin il 1933. Dal 1923 fin il 1933 è el er stà commember dal senat da la societad da l’imperatur Wilhelm.

Tavla commemorativa a Berlin

Tranter il 1917 ed il 1920 ha sia cusrina Elsa Löwenthal (naschida Einstein; 1876–1936) tgirà Einstein ch’era malsanitsch; igl è sa sviluppada ina relaziun romantica. En vista a quai ha Einstein sa laschà sparter da Mileva; pauc pli tard ha el maridà Elsa ch’aveva gia duas figlias. Il temp suenter l’Emprima Guerra mundiala è stà collià cun ulteriuras cesuras en la vita privata: Pervi da la situaziun politica tendida na pudeva el betg avair contact cun ses figls en Svizra. A medem temp è sia mamma vegnida l’entschatta 1919 grevamain malsauna ed è morta l’onn proxim. Ultra da quai èsi reussì a Kurt Blumenfeld d’interessar Einstein per il zionissem.

Ils onns a Berlin èn er stads segnads d’in contact intensiv cun Max Wertheimer, il fundatur da la teoria da la furma. Tranter ils dus scienziads è sa sviluppà in stgomi ordvart fritgaivel. Uschia ha Einstein per exempel scrit in’introducziun tar ils tractats da Wertheim davart vardad, libertad, democrazia ed etica. Insumma ha el cumenzà a s’avrir adina dapli per dumondas politicas.

Conferma experimentala da la deviaziun da la glisch calculada ordavant (1919)

Durant la stgiradetgna dal sulegl dals 29 da matg 1919 han observaziuns dad Arthur Eddington confermà che la deviaziun da la glisch d’ina staila tras il champ da gravitad dal sulegl sa chatta pli datiers da la valur preditga tras la teoria da la relativitad generala che tras la teoria corpusculara da la glisch tenor Newton. Joseph John Thomson, il president da la Royal Society, ha commentà quai cun ils pleds: «Quest resultat è ina da las pli grondas prestaziuns dal pensar uman.»

La conferma experimentala da la predicziun dad Einstein, ch’aveva parì avant curiusa, ha fatg sensaziun en tut il mund. Ils referats dad Einstein han sinaquai giudì gronda popularitad – mintgin vuleva avair vis persunalmain il famus scienzià. Ils onns 1920 fin 1924 han ins installà a Potsdam la Tur dad Einstein, e quai sin iniziativa dad Erwin Freundlich ch’aveva collavurà sur blers onns cun Einstein. Quella serva dapi lura ad observaziuns astronomicas, betg il davos cun l’intent da far ulteriuras examinaziuns en connex cun las teorias das Einstein.

Surdada dal Premi Nobel (1922)

Il Premi Nobel da fisica da l’onn 1921 è vegnì surdà pir il november 1922, e quai ad Albert Einstein «per ses merits a favur da la fisica teoretica, en spezial per sia scuverta da la lescha da l’effect fotoelectric». Einstein sa chattava però sin in viadi da referats en il Giapun e n’ha perquai betg pudì prender part da la ceremonia a Stockholm ils 10 da december 1922. A ses lieu ha l’ambassadur dal Reich tudestg prendi en consegna il premi. La summa dal premi ha Einstein surlaschà a sia dunna spartida cun ils dus figls.

Princeton 1932–1955

Viadis extendids e privaziun dal dretg da burgais

Albert Einstein ed Elsa Löwenthal (ca. 1921)

Da ses renum creschent ha Einstein profità per far numerus viadis: Cun consentiment dal ministeri da cultus prussian ha el tegnì prelecziuns en tut il mund. Il 1921 è el viagià l’emprima giada en ils Stadis Unids, nua ch’el è sa trategnì plirs mais. El ha survegnì plirs titels da docter honoris causa, tranter auter da la Princeton University, nua ch’el dueva sa trategnair pli tard. El ha ponderà da viver da qua davent la mesadad da l’onn a Princeton, New Jersey, e l’autra a Berlin. A Berlin sez èn però proruttas debattas publicas pervi da sia tenuta pacifistica. Il december è el danovamain viagià en ils Stadis Unids, a Pasadena, California. Suenter ch’ils naziunalsocialists han surpiglià il schaner la pussanza, è el viagià il mars/avrigl 1933 en l’Europa. A l’ambassada tudestga a Brüssel ha el dà enavos ses passaport tudestg.

A l’Academia da las scienzas prussiana, a la quala el aveva appartegnì durant 19 onns, ha el communitgà il mars 1933 en scrit sia demissiun. El ha deplorà da stuair far quest pass ed ha undrà ils stimuls ch’el haja retschet là sco er ils contacts umans. Uschia è Einstein prevegnì a si’exclusiun; quella daventava adina pli probabla suenter la publicaziun d’ina decleraziun pacifistica (che n’era oriundamain betg stada previsa per la pressa). Da quel temp eran er gia vegnidas exclusas autras persunas ch’avevan segnà l’appel drizzà cunter la surpigliada da la pussanza dals naziunalsocialists (numnadamain Heinrich Mann e Käthe Kollwitz).

Sinaquai han ins stritgà la commembranza dad Einstein er en autras academias e gremis scientifics en Germania ed annullà sia naziunalitad tudestga. Ils 10 da matg 1933 ha il minister da propaganda Joseph Goebbels proclamà: «L’intellectualissem gidieu è mort» ed ha er laschà brischar scrittiras dad Einstein a chaschun da las brischadas da cudeschs simbolicas. En pli è Einstein vegnì a savair che ses num sa chattava sin ina glista d’attentat, cun ina premia da 5000 dollars.

Tschertga suenter ina teoria cumplessiva

Il 1933 è Einstein daventà commember da l’Institute for Advanced Study, in institut da perscrutaziun privat ch’era vegnì fundà avant curt temp en vischinanza da la Princeton University. Da l’avust 1935 fin sia mort ha Einstein vivì a la Mercer Street 112 a Princeton. La citad furmava da quel temp in microcosmos da la perscrutaziun moderna. Einstein ha bainspert cumenzà a s’occupar d’ina teoria dal champ unifitgà. Quella dueva unir sia teoria da champ da la gravitaziun (la teoria da la relativitad generala) cun quella da l’electromagnetissem. Fin sia mort ha el empruvà adumbatten da chattar ina teoria cumplessiva (‹teoria da tut› u ‹furmla dal mund›) – quai che n’è fin oz er reussì a nagin auter.

Situaziun privata en l’exil

Ses ultim viadi a l’exteriur suenter esser sa domicilià en ils Stadis Unids ha Einstein fatg l’onn 1935 sin las Inslas da Bermuda ch’appartegnan a la Gronda Britannia. Igl è quai stà in segiurn sfurzà per motivs formals, damai ch’el n’era da quel temp anc betg burgais american.

L’onn 1936 è morta la dunna dad Einstein Elsa. Il 1939 è sia sora Maja vegnida a Princeton – però senza ses um Paul, il qual n’aveva retschet nagin’autorisaziun d’entrada en il pajais. Ella ha abità fin sia mort il 1951 tar ses frar.

L’onn 1938 ha Einstein gidà ensemen cun Thomas Mann a procurar ch’il scriptur Hermann Broch possia medemamain emigrar en ils Stadis Unids. Suenter l’annexiun da l’Austria era quel vegnì mess en fermanza per curt temp. Daspera ha Einstein gidà tras brevs da recumandaziun ed expertisas l’architect Konrad Wachsmann e numerus auters artists e scienziads gidieus d’emigrar da la Germania e d’immigrar en ils Stadis Unids.

L’october 1940 è Einstein daventà burgais dals Stadis Unids. La naziunalitad svizra ha el mantegnì vinavant.

La suttascripziun dad Einstein en connex cun la bumba atomara

Albert Einstein e Robert Oppenheimer (ca. 1950)

Il december 1938 han Otto Hahn e Fritz Straßmann scuvert a Berlin la fissiun nucleara. Ils scienziads en tut il mund han immediat realisà che quai pudess manar ad ina smanatscha atomara. L’avust 1939, curt avant il cumenzament da la Segunda Guerra mundiala, ha Einstein signà ina brev formulada da Leó Szilárd e drizzada al president american Franklin D. Roosevelt; en quella han ils scienziads avertì d’ina «bumba d’in nov tip», la quala la Germania sviluppia eventualmain e possia bainspert posseder. En vista a rapports correspundents dals servetschs secrets, han ins dà suatientscha a quest appel e mess a disposiziun ulteriurs daners da perscrutaziun cun la finamira da sviluppar ina bumba atomara (Project da Manhattan).

En sias regurdanzas scriva Einstein ch’el haja sa laschà persvader da levsenn da suttascriver questa brev. Il november 1954 ha el ditg a ses vegl ami Linus Pauling: «Jau hai fatg in grond sbagl en mia vita – cur che jau hai suttascrit la brev al president Roosevelt cun la recumandaziun da construir la bumba atomara; ma i deva ina tscherta giustificaziun per far quest pass – il privel ch’ils Tudestgs construeschian ina tala.»

Vi da las lavurs sco talas n’è Einstein però insumma betg stà participà. Il december 1941 al ha Vannevar Bush bain dumandà per cussegl en connex cun in problem che concerneva la separaziun d’isotops. Per il FBI e las instanzas uffizialas a Washington valeva el però sco risico da segirezza, tranter auter pervi da sias simpatias per il communissem ch’el n’ha mai zuppentà; perquai è el vegnì observà dals servetschs secrets americans e na dastgava betg vegnir mess al current areguard ils detagls tecnics dal project. Einstein è però stà interessà da collavurar cun il militar american ed ha cusseglià a partir dal matg 1943 l’US Navy en connex cun materials explosivs e torpedos. Sco contribuziun als sforzs da guerra ha Einstein mess a disposiziun ses manuscrit original davart la teoria da la relativitad speziala dal 1905; a chaschun d’in’aucziun a Kansas City il favrer 1944 è quel vegnì vendì per 6,5 milliuns dollars, ils quals èn vegnids investids en emprests da guerra dals Stadis Unids.

L’onn 1945, suenter la capitulaziun da la Germania, ha Leó Szilárd danovamain contactà Einstein, questa giada per prevegnir a l’utilisaziun d’armas atomaras tras ils Stadis Unids. Einstein ha bain scrit per Szilárd ina brev da recumandaziun drizzada a Roosevelt; ma pervi da la mort dal president è quella restada senza effect. Suenter il bumbardament da Hiroshima e Nagasaki è Einstein, ch’aveva l’emprim taschì, vegnì dumandà da prender posiziun, e quai tant pli che ses scriver dal 1939 a Roosevelt è vegnì enconuschent. En in’intervista dal settember 1945 cun in schurnalist da la ‹New York Times› è Einstein s’exprimì a favur d’ina regenza mundiala per evitar guerras futuras. Er en rom d’in pled ch’el ha tegnì il december 1946 è el revegnì a quai ed è s’engaschà en in Emergency Committee of Atomic Scientists che Szilárd aveva inizià. Ses engaschament a favur d’ina controlla internaziunala d’armament ha er cuntinuà suenter ch’il comité numnà aveva sistì sia lavur il 1948. En connex cun il fatg ch’el aveva gidà a metter ad ir il Project da Manhattan ha Einstein ditg en in’intervista en la ‹Newsweek› dal mars 1947 ch’el n’avess mai fatg quai, sch’el avess savì quant plaun ch’ils Tudestgs sajan avanzads en lur project da la bumba atomara; e dal reminent avessan ins er mess ad ir il project senza sia participaziun.

Emeritaziun

Suenter la guerra ha la publicitad surtut percepì il maletg dal vegl professer a Princeton cun sia chavellera spelada e vestgì a moda in pau negligenta. Savens è Einstein vegnì dumandà da prender posiziun tar questa u l’autra dumonda scientifica u da la politica mundiala; ed adina puspè al han visità schefs da stadi ed autras persunalitads (p.ex. il primminister da l’India Jawaharlal Nehru). Er suenter si’emeritaziun il 1946 ha Einstein cuntinuà a lavurar ensemen cun assistents a l’Institute for Advanced Study, tschertgond da finalisar sia teoria dal champ unifitgà. Ses ultims onns èn stads turblads da la mort da sia sora Maja il 1951 e d’auters amis. Il matg 1953 ha el prendì posiziun en ina brev publitgada en la ‹New York Times› cunter l’anticommunissem da McCarthy. Il 1954 ha el sustegnì Robert Oppenheimer cur che quel è vegnì suspectà da collavurar cun ils soviets.

Tenuta envers la Germania

Monument al lieu da la chasa natala dad Einstein ad Ulm

Fin la fin da sia vita è la tenuta dad Einstein envers la Germania stada segnada d’ina refusaziun generala. En ina brev dal december 1945 drizzada ad Arnold Sommerfeld scriva el: «Suenter ch’ils Tudestgs han assassinà mes frars gidieus en l’Europa, na vi jau avair da far nagut pli cun Tudestgs (...).» Quai valia er per academias ed auters gremis scientifics, resalvond però singulas persunas «ch’èn stadas stataivlas en rom da las pussaivladads».

Er onns suenter la guerra n’è sa mussà per el en Germania nagin sentiment da ricla u da culpa exprimì, ed el ha evità il contact cun tut las instituziuns publicas tudestgas. La dumonda dad Otto Hahn da daventar commember da la Societad da Max Planck ha el renvià gist tuttina sco l’intenziun da Sommerfeld d’al recepir en l’Academia bavaraisa da las scienzas u il contact da Theodor Heuss en connex cun la medaglia Pour le Mérite. Einstein na vuleva er betg che ses cudeschs cumparian en Germania. E sin la novitad che ses ami Max Born veglia returnar en Germania ha el reagì cun nunchapientscha. Da si’aversiun generala cunter la Germania ha el però tuttavia desistì tar singulas persunas u collegas, surtut sche quels avevan, sco Sommerfeld, Max Planck e Max von Laue, tegnì ina tscherta distanza envers ils naziunalsocialists.

Quitads per la pasch

Malgrà ch’el era gia flaivlentà, è Einstein anc s’engaschà curt avant sia mort per sia visiun da la pasch mundiala. Ils 11 d’avrigl 1955 ha el segnà ensemen cun diesch ulteriurs scienziads da renum l’uschenumnà Manifest da Russell ed Einstein per sensibilisar ils umans per il discharmament. Las ultimas notizias dad Einstein pertutgan in pled ch’el vuleva tegnair ils 14 da matg per commemorar il di d’independenza da l’Israel. Vi da quest sboz ha el lavurà ils 13 d’avrigl ensemen cun il consul israelian. Il suentermezdi dal medem di è Einstein dà ensemen ed è vegnì manà dus dis pli tard al Princeton Hospital.

Mort

Einstein è mort ils 18 d’avrigl 1955 en la vegliadetgna da 76 onns a Princeton en consequenza d’in aneurisma (extensiun patologica d’in’avaina), ina malsogna da la quala el pativa gia plirs onns. Pervi da problems da sanadad aveva el gia dapi la fin dals onns 1940 strusch pli bandunà Princeton. Suenter l’obducziun ha il patolog Thomas Harvey conservà il tscharvè ed ils egls dad Albert Einstein, sinaquai che la scienza possia perscrutar pli tard la structura da ses tscharvè ch’è tut tenor unica. Sin giavisch dad Einstein è ses corp vegnì brischà e la tschendra sternida en in lieu nunenconuschent.

Scuvertas ed invenziuns

Fisica

Teoria da la relativitad

Prelecziun dad Einstein ils 11 da fanadur 1923 a Göteborg

Albert Einstein è il fundatur da la teoria da la relativitad fisicala. Quella ha el, suenter impurtantas prelavurs da Hendrik Antoon Lorentz e Henri Poincaré, publitgà il 1905 sco teoria da la relativitad speziala ed il 1915 sco teoria da la relativitad generala. Las ovras dad Einstein han manà entaifer la fisica ad ina veritabla revoluziun; tant la teoria da la relativitad speziala sco er la generala tutgan fin oz tar las ovras fundamentalas da la fisica moderna. Per simplifitgar quella ha el introducì il 1916 la convenziun da summas che lubescha da scriver ils products da tensor a moda pli cumpacta.

Premi Nobel

Dapi l’onn 1910 è Einstein vegnì proponì repetidamain per il Premi Nobel. Quai è surtut er stà il cas dapi il 1919, cur che sia predicziun correcta da la deviaziun da la glisch tras gravitaziun aveva fatg furora. Entaifer il comité dal Premi Nobel hai però adina puspè dà resistenza cunter sia nominaziun; perquai ha er il premi per l’onn 1921 betg pudì vegnir surdà a temp, mabain pir in onn pli tard ensemen cun il premi per il 1922. Blers commembers dal comité dal Premi Nobel tendevan plitost vers la fisica experimentala che vers la fisica teoretica e resguardavan ils svilups teoretics vers la natira da quants da la glisch e vers las duas teorias da la relativitad sco memia speculativs. Entant che la lescha dad Einstein da l’effect fotoelectric aveva pudì vegnir confermada en il fratemp tras mesiraziuns, è l’effect da la lenta gravitaziunala, cun il qual la teoria da la relativitad generala era vegnì confermà, vegnì mess en dumonda perquai che las mesiraziuns sajan vegnidas exequidas a moda memia nunexacta. Surtut Allvar Gullstrand, che crajeva er d’avair chattà divers sbagls en las teorias dad Einstein, è anc s’opponì il 1921, malgrà la grond’approvaziun internaziunala, a la nominaziun dad Einstein.

La finala ha Einstein bain retschet il Premi Nobel da fisica destinà per l’onn 1921, ma pir in onn pli tard, e quai betg per sias teorias da la relativitad ed er betg per si’ipotesa dals quants da glisch, cun agid da la quala el aveva chattà la lescha da l’effect fotoelectric, mabain sulettamain per la scuverta da questa lescha sezza. Per ses pled en rom da la surdada dal Premi Nobel è Einstein vegnì obligà da betg s’exprimer davart la teoria da la relativitad. Pervi d’in segiurn pli lung en il Giapun n’ha Einstein però betg pudì prender part da l’act statal uffizial il december 1922, mabain ha pir prendì encunter il premi ils 11 da fanadur 1923 a Göteborg en rom da la radunanza dals perscrutaders da la natira da l’Europa dal Nord. Per grond plaschair dal retg svedais e dals ulteriurs milli auditurs preschents ha el tegnì qua in pled entitulà ‹Ideas da basa e problems da la teoria da la relativitad›. Fisichers tudestgs da tenuta antisemitica, tranter quels il titular dal Premi Nobel dal 1905 Philipp Lenard, avevan avant anc protestà senza success.

Fisica da quants

Remartgabla è la relaziun dad Einstein tar in ulteriur champ central da la fisica moderna, numnadamain tar la fisica da quants: Per l’ina perquai ch’ina part da si’atgna ovra, sco l’explicaziun da l’effect fotoelectric, furma la basa da quella; per l’autra perquai che Einstein ha pli tard refusà bleras ideas e tesas da la mecanica da quants.

Albert Einstein e Niels Bohr il 1930 a Brüssel

Ina discussiun ch’è daventada famusa collia Einstein cun il fisicher Niels Bohr. Il tema da quella ha furmà lur interpretaziuns divergentas da la nova teoria da quants, la quala Heisenberg, Schrödinger e Dirac han sviluppà dapi il 1925. Surtut envers la noziun da la cumplementaritad che Bohr duvrava aveva Einstein ina tenuta sceptica.

Einstein era da l’avis ch’ils elements casuals da la teoria da quants vegnian a sa mussar pli tard sco betg propi casuals. En quest connex ha el, l’emprima giada en in disput cun Max Born, fatg la remartga ch’è daventada famusa che Dieu na bittia betg il dat. Einstein ha sustegnì sias ponderaziuns cun divers gieus da patratgs, sco per exempel l’experiment dad Einstein-Podolsky-Rosen u la stadaira da fotons. En il discurs scientific però han per ordinari Bohr e ses aderents victorisà; er ord vista odierna pledan las cumprovas experimentalas cunter il puntg da vista dad Einstein.

Laser

Il 1916 ha Einstein postulà l’emissiun stimulada da glisch. Quest fenomen da la mecanica da quants furma la basa fisicala dal laser, il qual è pir vegnì inventà l’onn 1960, pia suenter sia mort. Sper il transistur furma il laser ina da las pli impurtantas invenziuns tecnicas dal 20avel tschientaner che derivan da la fisica da quants.

Condensaziun da Bose-Einstein

Il 1924 ha Einstein preditg ensemen cun Satyendranath Bose in stadi da materia da la mecanica da quants, ma tuttina macroscopic, il qual dueva sa mussar tar temperaturas extrem bassas. Questa transiziun da fasas ch’è pli tard vegnida numnada condensaziun da Bose-Einstein ha pudì vegnir observada l’emprima giada il 1995 en il labor. Il 2005 han ins scuvert a l’Universitad da Leiden in manuscrit dad Einstein da 16 paginas che tracta sia davosa gronda invenziun, la condensaziun da Bose-Einstein.

Teoria dal champ unifitgà

Ils ultims onns ha Einstein empruvà da chattar ina teoria dal champ unifitgà da tut las forzas natiralas a basa da sia teoria da la relativitad generala. Quai n’al dueva betg reussir ed è restà fin oz in problem betg schlià. Savens vegn ditg en quest connex che Einstein refusava l’eter – ina substanza ipotetica ch’è vegnida postulada gia en il 17avel tschientaner sco medium per la derasaziun da la glisch – e vuleva abolir quel. Quai constat però be parzialmain, è el gea adina puspè – per exempel en ses pled tegnì ils 5 da matg 1920 a l’Universitad da Leiden – sa referì a l’existenza d’in tal eter.

Tecnica

Sco fisicher teoretic è Einstein famus en tut il mund. Per sa far in maletg cumplessiv da sia persunalitad scientifica hai però er num d’undrar sias prestaziuns sco fisicher experimental ed inschigner.

Effect dad Einstein-de-Haas

Il 1915 ha Einstein manà tras ensemen cun Wander Johannes de Haas in experiment ordvart difficil. Tras l’effect ch’è oz enconuschent sco effect dad Einstein de-Haas ha el determinà indirectamain la relaziun giromagnetica da l’electron. Damai ch’il spin n’era anc betg enconuschent da quel temp, eran ins da l’avis ch’il ferromagnetissem sa basia sin la rotaziun da l’electron enturn il nuschegl atomic, quai ch’avess muntà in factur da Landé da 1. Pervi da las difficultads da manar tras l’experiment hai dà pli gronds sbagls statistics; ma igl è resultada ina seria da mesiraziuns che vegniva fitg datiers da la valur preditga. Quella han Einstein e de Haas considerà sco cumprova experimentala dal model e publitgà en quest senn. Pli tard han experiments pli precis però mussà ch’i resulta in factur da Landé da ca. 2, sco ch’el resulta per il spin da l’electron or da l’equaziun da Dirac. Questas ultimas scuvertas mussan ch’il ferromagnetissem na resulta betg da l’impuls da rotaziun dals electrons.

Cumpass giroscopic

A la tecnica dals cumpass giroscopics ha Einstein contribuì cun si’invenziun da la rullera electrodinamica e da la tracziun electrodinamica per las piruettas. Las enconuschientschas dal fatg necessarias era Einstein s’acquistà cur ch’el era vegnì dumandà per in’expertisa en la dispita tranter Hermann Anschütz-Kaempfe ed Elmer Ambrose Sperry per il dretg da patentas. Cumpass giroscopics mecanics vegnan construids fin oz tenor la tecnica che Einstein aveva laschà patentar.

Pumpa da sfradentar

Pumpa da sfradentar tenor Einstein

Sco ch’i vegn ditg, duai in accident tragic cun las substanzas da schelentar toxicas ch’eran usitadas da quel temp avair motivà Einstein e ses collega Leó Szilárd da perscrutar en vista ad ina frestgera segira. In dals patents inoltrads dad Einstein e Szilárd pertutgava ina pumpa electrodinamica per ina substanza da schelentar conductiva. En las frestgeras sezzas è sa mess tras il 1929 la substanza da schelentar Freon, uschia che las patentas dad Einstein e Szilárd èn daventadas obsoletas. En in lieu ha lur invenziun però survivì fin oz: Las pumpas per la substanza da schelentar en reacturs rapids, numnadamain per natrium liquid, vegnan anc adina construids tenor il princip dad Einstein.

Alas da goba da giat

Inspirà probabel da Ludwig Hopf ha Einstein cumenzà a s’occupar a l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala cun l’erodinamica d’alas d’aviuns. Il 1916 ha el sviluppà in profil, tar il qual el vuleva reducir la resistenza da l’aria cun desister da l’angul d’attatga. En quest connex ha el publitgà l’avust 1916 la lavur ‹Elementare Theorie der Wasserwellen und des Fluges›. La societad da traffic aviatic a Berlin-Johannisthal ha mess en la pratica las propostas da construcziun dad Einstein; pervi da lur furma pauc eleganta vegnivan las alas numnadas ‹alas da goba da giat›. In sgol da test ha alura però mussà che la construcziun era nunduvrabla pervi da sias nauschas qualitads da sgol. Il pilot da test Paul G. Ehrhardt aveva gì gronda bregia da puspè atterrar l’aviun ed ha numnà quel «in’anda en speranza». Einstein sez è pli tard, bain er en vista ad applicaziuns militaras pussaivlas, stà cuntent che sias propostas èn sa mussadas sco nunduvrablas.

Engaschament politic

Tenuta generala

Gia cun 19 onns, durant l’èra dal wilhelminissem a la fin dal 19avel tschientaner, ha Einstein resentì ina tala aversiun cunter il militarissem e la submissiun a las autoritads en la societad da l’Imperi tudestg, ch’el ha renunzià a sia naziunalitad tudestga.

L’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala ha manà ad in’intensiva occupaziun cun problems politics. Einstein è daventà commember dal Bund Neues Vaterland (che dueva sa numnar pli tard Deutsche Liga für Menschenrechte) ed ha sustegnì la pretensiun da quel da prender en mira ina pasch svelta e gista senza pretensiuns territorialas e da stgaffir in’organisaziun internaziunala che dueva gidar ad impedir guerras futuras. A ses collega Paul Ehrenfest ha el scrit il 1914: «A mai sco uman internaziunal fa la catastrofa internaziunala gronds quitads. Cun far tras quest ‹grond temp› han ins fadia da chapir ch’ins appartegna a questa spezia narra, degenerada che pretenda per sasez da disponer da l’autonomia da voluntad. Sch’i be dess insanua in’insla dals bainvulents e prudents! Là vuless er jau esser in fervent patriot.»

L’onn 1918 ha Albert Einstein fatg part dals signataris da l’appel da fundar la Deutsche Demokratische Partei (DDP) da tenuta liberala da sanestra. Pli tard n’è el però betg pli s’exponì publicamain per questa partida, mabain è s’avischinà pli e pli ad in pensar socialistic a basa umanistica. En il decurs da la Republica da Weimar è el s’engaschà vinavant per la Deutsche Liga für Menschenrechte, e quai surtut cun prender partida per praschuniers politics. En quest connex ha el er lavurà per curt temp per la Rote Hilfe en la quala dominavan ils communists.

L’onn 1932 ha Einstein segnà ensemen cun Heinrich Mann, Ernst Toller, Käthe Kollwitz, Arnold Zweig ed auters l’Appel urgent ch’avisava ina coaliziun antifaschistica da la sanestra (SPD, KPD e sindicats) cun la finamira da prevegnir a la fin da la Republica da Weimar ed al domini smanatschond dal naziunalsocialissem.

Pacifissem

Cumissiun per la collavuraziun spiertala tar la Societad da las naziuns

Suenter che Einstein era gia dà en egl durant l’Emprima Guerra mundiala tras sia posiziun pacifistica, è el daventà il 1922 commember da la Cumissiun per la collavuraziun spiertala tar la Societad da las naziuns da quel temp. Sin proposta da quella ha el cumenzà il settember 1932 ina correspundenza cun Sigmund Freud davart la dumonda ‹Guerra – pertge?›, la quala è vegnida publitgada il 1933. Insumma è el adina puspè sa servì dal med dal scriver brevs per far effect:

En ina brev averta ch’è cumparida il 1931 en la ‹New York Times› ha el per exempel rendì attent ensemen cun Heinrich Mann a l’intellectual croat Milan Šufflay ch’era vegnì assassinà. Il 1935 è el sa participà a la campagna internaziunala ch’ha appellà – cun success – da surdar il Premi Nobel da la pasch a Carl von Ossietzky ch’era empraschunà en in champ da concentraziun. Ed il 1953, dal temp da l’unda anticommunistica sut McCarthy, ha Einstein appellà en ina brev publica da resguardar ils dretgs dals burgais.

L’entschatta da mars 1933, durant in segiurn en ils Stadis Unids, ha el surlaschà a la Lia per cumbatter l’antisemitissem ina decleraziun che n’era oriundamain betg destinada per la publicitad, ma che dueva manar ad in grond resun en la pressa internaziunala. En quella scriva el: «Uschè ditg che quai m’è pussaivel, vegn jau be a ma trategnair en in pajais, en il qual regia libertad politica, toleranza ed egualitad da tut ils burgais davant la lescha. Tar la libertad politica tutga la pussaivladad da pudair exprimer sia persvasiun politica a bucca ed en scrit, e tar la toleranza tutga il respect envers las persvasiuns da mintga individi. Questas premissas n’èn betg dadas actualmain en Germania (...). Jau sper ch’i regian en Germania bainbaud relaziuns saunas e ch’ils gronds umens sco Kant e Goethe na vegnian betg be celebrads là da temp en temp, mabain che las normas propagadas da quels possian er sa far valair en la vita publica ed en la schientscha generala.»

A medem temp ha el modifitgà sia tenuta pacifistica: «Fin il 1933 sun jau m’engaschà per refusar il servetsch militar. Arrivond però il faschissem a la pussanza, hai jau realisà che questa tenuta na sa lascha betg mantegnair, sch’ins vul evitar che la pussanza dal mund vegnia en ils mauns dals pli gronds inimis da l’umanitad. Cunter forza organisada datti be forza organisada; cumbain che jau deploresch quai, na ves jau nagin’autra pussaivladad.»

Er la brev drizzada al president Franklin D. Roosevelt – ch’è precedida al svilup da la bumba atomara – è naschida or da questa tenuta: «Jau crajeva che nus stoppian evitar la pussaivladad che la Germania sut Hitler saja sco suletta en possess da quest’arma. Quai era il privel per propi da lez temp.»

Correspundentamain è el s’engaschà suenter la sconfitta da la Germania naziunalsocialistica sin divers champs a favur d’ina controlla e collavuraziun d’armament internaziunala – confurm al titel d’in pled ch’el ha tegnì il 1945 a New York a chaschun d’in diner commemorativ en connex cun il Premi Nobel: «The war is won, but peace is not». Uschia ha el fundà in Emergency Committee of Atomic Scientists ed ha proponì da furmar ina regenza mundiala.

Einstein aveva er ina tenuta negativa envers violenza cunter animals e simpatisava cun l’idea dal vegetarissem. Probablamain ha el sez però pir cumenzà vers la fin da sia vita a sa nutrir a moda vegetaria.

Socialissem

Einstein ha scrit il 1949 in essai pauc enconuschent, ‹Why Socialism?›, en il qual el expona sia tenuta politica. Vi dal chapitalissem crititgescha el che quel na satisfetschia betg a las pretensiuns che la societad tschentia a l’economia. En il model chapitalistic saja «la producziun qua per il profit, betg per ils basegns». En quest senn pladescha el persuenter ch’ils «meds da lavur daventan possess da la societad e vegnan administrads da quella a moda planisada». En vista al svilup real en il bloc da l’ost (stalinissem) insista el però ch’il socialissem haja da respectar ils dretgs da l’individi.

Pervi da sia tenuta politica è Einstein vegnì surveglià en ils Stadis Unids dal FBI. Agents da quel n’han betg be spiunà ses telefon e legì sia posta, mabain schizunt sfuignà en ses rument. L’acta dal FBI cun uschenumnadas «infurmaziuns engrevgiantas» cunter Einstein cumpiglia en tut 1800 paginas.

Zionissem

Einstein cun impurtants represchentants dal zionissem (segund da sanestra: Chaim Weizmann), 1921

Cur che Einstein è vegnì clamà a l’universitad a Prag (1911) ha el l’emprim declerà d’esser «senza confessiun». Pir suenter che l’administraziun austriac-ungaraisa ha insistì, ha el inditgà d’appartegnair al giudaissem. Pli tard però, sut l’impressiun da la situaziun da fugitivs gidieus da l’Europa da l’Ost suenter l’Emprima Guerra mundiala, è el s’engaschà pli ferm per il zionissem. Documentà è ch’el ha fatg part il 1918 d’in comité provisoric che dueva preparar in congress gidieu en Germania. Da quel temp era l’Imperi tudestg gia segnà d’in antisemitissem creschent.

Einstein ha per gronda part sustegnì ils ideals zionistics, senza però appartegnair sez ad in’organisaziun zionistica. Suenter ch’el era l’emprim sortì sco giuvenil da la cuminanza religiusa gidieua, è el daventà il 1924 commember da la cuminanza gidieua a Berlin; quest pass n’ha el però betg fatg per motivs religius, mabain per demonstrar sia solidaritad cun il giudaissem. Ses num è ultra da quai collià fermamain cun l’universitad ebraica a Jerusalem. L’emprim viadi en ils Stadis Unids ha tranter auter servì a rimnar daners per la fundaziun d’ina tala universitad. Il 1923 è el viagià a la tschentada dal crap da fundament (en la Palestina da quel temp). A chaschun da quest viadi al è er vegnì surdà l’emprim dretg da burgais d’onur da la citad da Tel Aviv. Il 1925 è el daventà commember dal cussegl d’administraziun da l’universitad. E la finala ha Einstein disponì tras testament che ses relasch en scrit duaja vegnir surdà a l’universitad ebraica. Quest archiv privat dad Einstein è arrivà il 1982 a Jerusalem. Il material deriva dals onns 1901 fin 1955 e cumpiglia radund 50 000 paginas – tranter quellas sa chattavan 33 manuscrits ch’eran anc nunpublitgads l’onn da la surdada.

La relaziun dad Einstein tar il giudaissem n’era apparentamain betg da natira religiusa. Uschia scriva el l’onn 1946: «Cumbain che jau sun insatge sco in sontg gidieu, n’hai jau gia dapi uschè daditg betg pli visità ina sinagoga che jau stoss temair che Dieu na m’enconuschess betg pli. Enconuschess el però tuttina mai, fissi bain anc mender.»

Religiun

Fin en il 21avel tschientaner è adina puspè vegnì speculà davart la tenuta religiusa dad Einstein, damai ch’el è per part s’exprimì a moda cuntradictorica areguard questa dumonda. En il fratemp, surtut ils onns 2008 e 2015, èn però vegnidas publitgads diversas brevs dad Einstein che mussan cleramain ch’el era da tenuta betg religiusa. En ina brev dal 1954 s’exprima el per exempel sco suonda: «Jau na crai betg en in Dieu persunal ed jau n’hai mai snegà quai, mabain adina exprimì quai cun clers pleds. Sch’igl exista en mes intern insatge ch’ins pudess numnar religius, alura èsi l’admiraziun infinita da la structura dal mund, uschè lunsch sco la scienza è buna da la revelar.»

Ed en ina brev dal 1949 ch’è vegnida publitgada il 2015 hai num: «Jau hai ditg repetidamain che l’imaginaziun d’in Dieu persunal è tenor mes avis uffantila. (...) Vus ma pudais numnar in agnosticher, ma jau n’hai betg il spiert da cumbat d’in ateist incarnà. (...) Jau preferesch ina tenuta umilitaivla, la quala correspunda meglier a la flaivlezza da nossa chapientscha intellectuala da la natira e da noss esser.»

Scrittiras

Ediziuns cumplessivas

• The Collected Papers of Albert Einstein. Ed. da John Stachel, Martin J. Klein, David C. Cassidy, Robert Schulmann, Ann M. Hentschel, Tilman Sauer, Anne J. Kox e.a., direcziun Diana L. Kormos-Buchwald. Princeton, NJ: Princeton Univ. Press, 1987–. Ediziun cumplessiva cronologica.

Tractats scientifics

• Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen. (Dissertaziun Universitad da Turitg), Buchdruckerei K.J. Wyss, Berna 1905.
• Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt. En: Annalen der Physik, tom 17, 1905, p. 132–148.
• Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen. En: Annalen der Physik, tom 17, 1905, p. 549–560.
• Zur Elektrodynamik bewegter Körper. En: Annalen der Physik, tom 17, 1905, p. 891–921.
• Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?, en: Annalen der Physik, tom 18, 1905, p. 639–641.
• Über das Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogenen Folgerungen. En: Jahrbuch der Radioaktivität, tom 4, 1907, p. 411–462.
• Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung. En: Phys. Z., tom 10, 1909, p. 817–825.
• Einfluss der Schwerkraft auf die Ausbreitung des Lichtes. En: Annalen der Physik, tom 35, 1911, p. 898–908.
• Die formale Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie. En: Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte, 1914, p. 1030–1085.
• Zur allgemeinen Relativitätstheorie. En: Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte, 1915, p. 778–786, 799–801.
• Erklärung der Perihelbewegung des Merkur aus der allgemeinen Relativitätstheorie. En: Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte, 1915, p. 831–839.
• Die Feldgleichungen der Gravitation. En: Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte, 1915, p. 844–847.
• Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie. En: Annalen der Physik, tom 49, 1916, p. 769–822.
• cun Wander Johannes de Haas: Experimenteller Nachweis des Ampèreschen Molekularströme. En: Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft, tom 17, 1915, p. 152–170.
• cun Wander Johannes de Haas: Experimenteller Nachweis der Ampèreschen Molekularströme. En: Naturwissenschaften, tom Band 3, 1915, p. 237–238.
• Albert Einstein: Zur Quantentheorie der Strahlung. En: Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich, 18/1916, e Physikalische Zeitschrift 18/1917, p. 121ss.
• cun Boris Podolsky e Nathan Rosen: Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?, en: Phys. Rev., tom 47, 1935, p. 777–780.

Autras ovras

• Über die spezielle und die allgemeine Relativitätstheorie. s.l., 1916, ISBN 3-540-42452-0.
• Warum Krieg? Correspundenza tranter Albert Einstein e Sigmund Freud. s.l., 1933, ISBN 3-257-20028-5.
• Mein Weltbild. s.l., 1934, 31. ed., Francfurt 2010, ISBN 978-3-548-36728-6.
• cun Leopold Infeld: The Evolution of Physics. s.l., 1938. Tudestg: Die Evolution der Physik, ISBN 3-499-19921-1.
• Why Socialism?, en: Monthly Review, 1949.
• Out of my later Years. s.l., 1950. Tudestg: Aus meinen späten Jahren, ISBN 3-548-34721-5.
• Verehrte An- und Abwesende! Registraziuns sonoras originalas 1921–1951. Supposé, 2004, ISBN 3-932513-44-4.

Ulteriurs texts

• Alice Calaprice (ed.): The quotable Einstein. Princeton University Press, Princeton NJ 1996, ISBN 0-691-02696-3. Ediziun 2011: The Ultimate Quotable Einstein. Ediziun tudestga: Einstein sagt: Zitate, Einfälle, Gedanken. Piper Verlag, Minca/Turitg 1997, ISBN 3-492-03935-9.
• Otto Nathan, Heinz Norden (ed.): Frieden – Weltordnung oder Weltuntergang. Parkland Verlag, Cologna 2004, ISBN 3-89340-070-2.
• Carl Seelig (ed.): Mein Weltbild. 1953.
• cun Mileva Marić: Am Sonntag küss’ ich Dich mündlich. 2005, ISBN 3-492-22652-3.
• La brev dad Albert Einstein al president dals Stadis Unids Roosevelt dals 2 d’avust 1939.
• Luce Langevin-Dubus: Paul Langevin et Albert Einstein d’après une correspondance et des documents inédits. En: La Pensée. 1972.
• Robert Schulmann (ed.): Seelenverwandte – Der Briefwechsel zwischen Albert Einstein und Heinrich Zangger (1910–1947). NZZ Libro, Turitg 2012, ISBN 978-3-03823-784-6.

Litteratura

Biografias

• Nandor Balasz: Albert Einstein, en: Dictionary of Scientific Biography, tom 4, Charles Scribner’s, p. 312–333, e John Stachel en: New Dictionary of Scientific Biography, 2008, tom 2, p. 363–373.
• Thomas Bührke: Albert Einstein. dtv, Minca 2004, ISBN 3-423-31074-X.
• Alice Calaprice, Daniel Kennefick, Robert Schulmann: An Einstein Encyclopedia. Princeton University Press, 2015.
• Ronald W. Clark: Albert Einstein – Leben und Werk, 100 Jahre Relativitätstheorie. Tosa Verlag, Vienna 2005, ISBN 3-85492-604-9.
• Banesh Hoffmann, Helen Dukas: Albert Einstein. Schöpfer und Rebell. Dietikon-Zürich, Belser 1976.
• Albrecht Fölsing: Albert Einstein. Suhrkamp Verlag, 1995, ISBN 3-518-38990-4.
• Ernst Peter Fischer: Einstein für die Westentasche. 2. ed., Piper, Minca 2005, ISBN 3-492-04685-1.
• Philipp Frank: Einstein: Sein Leben und seine Zeit. Paul List Verlag, Minca, Lipsia, Freiburg i.Br. 1949. Reediziun: Vieweg, Wiesbaden 1979, ISBN 3-528-08437-5.
• Armin Hermann: Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie. Piper, Minca 1994, 3. ed. 2004, ISBN 3-492-24036-4.
• Jürgen Neffe: Einstein: eine Biographie. (Rororo-Sachbuch, tom 61937), Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2005, ISBN 3-498-04685-3.
• Abraham Pais: SUBTLE IS THE LORD: The Science and the Life of Albert Einstein. Oxford University Press, New York 1982.
• Ze’ev Rosenkranz: Albert Einstein – privat und ganz persönlich. Albert-Einstein-Archiv e.a. (ed.), 2. ediziun actualisada, Historisches Museum, Berna 2005, ISBN 3-03823-185-1.
• Paul Arthur Schilpp (ed.): Albert Einstein: Philosopher-Scientist. Library of Living Philosophers, Cambridge University Press, tom VII, Londra 1949.

Singuls aspects biografics

• Reiner Braun, David Krieger (ed.): Albert Einstein: Frieden Heute – Visionen und Ideen. Melzer, Neu-Isenburg 2005, ISBN 3-937389-53-9.
• Hubert Goenner: Einstein in Berlin. C.H. Beck, Minca 2005, ISBN 3-406-52731-0.
• Dieter Hoffmann: Einsteins Berlin – Auf den Spuren eines Genies. 1. ed. Wiley-VCH, Weinheim 2006, ISBN 3-527-40596-8.
• Thomas Levenson: Albert Einstein – Die Berliner Jahre 1914–1932. Bertelsmann, Minca 2005, ISBN 3-570-12289-1.
• Siegfried Grundmann: Einsteins Akte. Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-20699-X.
• Jürgen Renn (ed): Albert Einstein – Ingenieur des Universums. 3 toms (Einsteins Leben und Werk im Kontext, Hundert Autoren für Einstein, Dokumente seines Lebensweges). Wiley VCH, Weinheim 2005, ISBN 3-527-40579-8.
• Jürgen Renn e Hanoch Gutfreund: Albert Einstein. Relativity. The Special & the General Theory. Princeton University Press, Princeton NJ 2015, ISBN 978-0-691-16633-9.
• Jürgen Renn e Hanoch Gutfreund: The Road to Relativity. The History and Meaning of Einstein’s ‹The Foundation of General Relativity›. Princeton University Press, Princeton NJ 2015, ISBN 978-1-4008-6576-5.
• Alexis Schwarzenbach: Das verschmähte Genie. Albert Einstein und die Schweiz. DVA, Stuttgart 2005, ISBN 3-421-05853-9.
• Abraham Pais: Ich vertraue auf Intuition. Der andere Albert Einstein. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 1998, ISBN 3-8274-0394-4. (Versiun originala: Einstein Lived Here. Clarendon Press 1994).
• Thomas de Padova: Allein gegen die Schwerkraft. Einstein 1914–1918. Hanser, Minca 2015, ISBN 3-446-44481-5.
• Dietmar Strauch: Einsteins Sommer-Idyll in Caputh. Biographie eines Sommerhauses. Berlin 2015, ISBN 978-3-88777-024-2.
• Michael Hagner: Einstein on the Beach: Der Physiker als Phänomen. Fischer Tb, 2005 Francfurt a.M., ISBN 3-596-16515-6.
• Dieter Hoffmann: Einsteins Berlin. Verlag für Berlin-Brandenburg, Berlin 2018, ISBN 978-3-947215-14-0.

Colliaziuns

 Commons: Albert Einstein – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Mensch Einstein – pagina davart la vita ed ovra dad Einstein dal Rundfunk Berlin-Brandenburg
• American Institute of Physics: Einstein – Image and Impact
• Einstein Archives Online – documents originals online
• Albert Einstein – collecziun da fotografias
• Biblioteca da la Scola politecnica federala a Turitg: Einstein Online – brevs e fotografias originalas
• Chasa dad Einstein a Berna