Emprima Guerra mundiala

L’Emprima Guerra mundiala è vegnida manada tranter il 1914 ed il 1918 en l’Europa, il Proxim Orient, l’Africa e l’Asia da l’Ost ed ha chaschunà radund 17 milliuns victimas. La guerra ha cumenzà cun la decleraziun da guerra da l’Austria-Ungaria a la Serbia ils 28 da fanadur 1914. A quella era precedida l’Attentat da Sarajevo dals 28 da zercladur 1914. La guerra è ida a fin cun l’Armistizi da Compiègne ils 11 da november 1918 ch’ha muntà la victoria da la coaliziun da guerra ch’era resortida da la Tripla Entente.

Emprima Guerra mundiala – stadis cumpigliads: Entente ed alliads (verd), Pussanzas centralas (oransch), neutrals (grisch)

La guerra ha l’emprim gì lieu tranter las Pussanzas centralas (l’Imperi tudestg e l’Austria-Ungaria) e las pussanzas da l’Entente (la Frantscha, la Gronda Britannia, la Russia e la Serbia). Las emprimas victimas èn stadas la Belgia ed il Luxemburg, perquai che las forzas armadas tudestgas èn marschadas tenor il concept dal Plan Schlieffen en quests pajais senza resguardar lur neutralitad. En il decurs da la guerra èn las Pussanzas centralas vegnidas rinforzadas tras l’Imperi osmanic e la Bulgaria, entant ch’il Giapun, l’Italia, il Portugal, la Rumenia, la Grezia ed ils Stadis Unids da l’America han tranter auter prendì part da la guerra sin la vart dals Alliads.

En l’Emprima Guerra mundiala, che vegniva e vegn surtut numnada en Gronda Britannia ed en Frantscha la ‹Guerra gronda›, èn las rivalitads politicas da las pussanzas grondas europeicas escaladas. Durant onns avevan quests conflicts manà ad in rearmament enorm. A la fin da la guerra sa chattavan 25 stadis e lur colonias cun ina populaziun da totalmain 1,35 milliardas umans en guerra – quai correspunda a circa trais quarts da la populaziun da l’entir mund da lez temp. Sin fundament da las consequenzas che l’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà e ch’èn per part anc oz evidentas, vala ella tar blers istoriografs sco ‹catastrofa originara dal 20avel tschientaner›.

Intgins istoriografs considereschan l’entusiassem per la guerra ch’ils intellectuals da blers pajais avevan al cumenzament dal conflict sco resultat da l’opiniun generala en l’Europa a l’entschatta dal 20avel tschientaner, numnadamain che la guerra possia schliar ils conflicts naziunals e socials sco era ils interess opposts da las differentas dinastias e lur reginavels. L’andament da l’Emprima Guerra mundiala documentescha ultra da quai che la classa dominanta europeica n’è ni stada capabla d’identifitgar novaziuns militaras e tensiuns socialas ni d’acceptar quellas.

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’è vegnida manada cun meds materials massivs (artigliaria, eroplans, eronavs) e cun armas da destrucziun massivas (gas toxic). Perquai ch’i na deva ni la tecnica d’armas ni las premissas tacticas e strategicas per ina guerra en moviment, hai dà en pauc temp a tut las fronts ina guerra da posiziun steria. Sin ils champs da battaglia davant Verdun, a la Somme, en Flandra, en las Carpatas ed a l’Isonzo èn milliuns schuldads morts sin omaduas varts, e quai senza che la situaziun militara fiss sa midada a moda decisiva.

Publicaziun da la mobilisaziun dal prim d’avust 1914

Truppas bavaraisas bandunan la staziun da Fürth, avust 1914 (charta postala)

In chanun britannic da sessanta glivras al Cap Helles, Gallipoli (1915)

Schuldads britannics dals Royal Irish Rifles en in foss da protecziun, atun 1916

Suenter bumbardaments d’artigliaria intensivs consista il guaud sper Ypern be pli da bists da plantas (1917)

Revoluziun da november: Ediziun dal Vorwärts dals 9 da november 1918

L’andament da la guerra en furma concisa

Tar l’Attentat da Sarajevo avevan commembers da l’organisaziun clandestina Mlada Bosna assassinà il successur al tron austriac, l’archiduca Franz Ferdinand. Quest’organisaziun steva resp. è vegnida messa en relaziun cun instanzas uffizialas da la Serbia. Sco motiv principal ch’ha manà a l’attentat vala la liberaziun da la Bosnia-Erzegovina dal domini austriac-ungarais cun la finamira d’unir tut ils Slavs dal Sid sut l’egida da la Serbia.

L’Austria saveva bain ch’in proceder cunter la Serbia possia provocar la Russia; perquai ha l’Austria tschertgà cun la Missiun Hoyos il sustegn da l’Imperi tudestg. L’imperatur Wilhelm II ed il chancelier da l’imperi Theobald von Bethmann Hollweg han segirà l’entschatta fanadur a l’Austria-Ungaria lur sustegn senza cundiziuns, l’uschenumnà ‹schec en blanco› (cumenzament da la Crisa dal fanadur). Ils 23 da fanadur ha l’Austria-Ungaria pretendì ultimativamain da la Serbia in’examinaziun giuridica cunter ils participants dal cumplot dals 28 da zercladur, e quai cun la participaziun d’organs da l’Austria-Ungaria. Quest’ultima cundiziun ha la Serbia refusà sco restricziun inacceptabla da l’atgna suveranitad; da far quest pass era la Serbia vegnida encuraschada tras la conferma da la Russia d’assister cun meds militars en il cas d’in conflict. La tenuta da la Russia era tranter auter segnada da motivs panslavistics. A chaschun da la visita uffiziala da la Frantscha a Son Petersburg (dals 20 fin ils 23 da fanadur) è la posiziun da la Russia vegnida sustegnida dals Franzos; confirmond l’allianza franzos-russa ha la Frantscha garantì a la Russia ses sustegn en cas da guerra cun la Germania. Ils 28 da fanadur 1914 ha l’Austria-Ungaria alura declerà la guerra a la Serbia.

La disposiziun dals interess da las pussanzas grondas e la planisaziun militara tudestga han gì per consequenza che la guerra locala è escalada entaifer paucs dis ad ina guerra continentala. Il prim d’avust 1914 ha la Germania declerà la guerra a la Russia ed ils 3 d’avust a la Frantscha. Tenor il Plan Schlieffen èn ils Tudestgs guntgids la tschinta fortifitgada tranter Verdun e Belfort ed han attatgà la Frantscha nà dal nordost. Perquai ch’els han violà tras quai la neutralitad da la Belgia e dal Luxemburg, è er la Gronda Britannia – che furmava la pussanza garantida da la Belgia – entrada en la guerra (ils 4 d’avust 1914).

L’avanzada dals Tudestgs è vegnida retegnida il settember a la Marne; tranter il november 1914 ed il mars 1918 è la front dal vest strusch sa spustada da num. En l’ost ha la Russia cuntinuà a sa participar a la guerra fin la Revoluziun d’october dal 1917 ed il Contract da pasch separat da Brest-Litowsk; perquai è la Germania stada enserrada sur lung temp – ed encunter la planisaziun oriunda – en ina guerra da duas fronts. Ad elements caracteristics dals cumbats militars èn avanzadas las guerras da posiziun e da foss sco er las battaglias da material ch’èn stadas colliadas cun grondas sperditas ma n’han strusch purtà gudogns da terren. Quai ha tranter auter pertutgà la Battaglia da Verdun, la Battaglia a la Somme, endisch da las dudesch Battaglias a l’Isonzo e las quatter Battaglias en Flandra. Sco stgalims d’escalaziun tut spezials valan la guerra chemica, la guerra sutmarina illimitada – ch’ha gì per consequenza ch’ils Stadis Unids èn entrads il 1917 en la guerra cunter las Pussanzas centralas – ed il Genocid envers ils Armens che stat en connex cun ils eveniments da guerra.

Suenter la pasch separada cun ils bolschevics è la Russia extrada da las acziuns da guerra. Quai ha bain pussibilità als Tudestgs l’offensiva da la primavaira 1918, ma la finala è er quella restada senza success. La mancanza da provediment tras la bloccada maritima britannica, la sconfitta dals alliads ed il svilup a la front dal vest durant l’Offensiva da tschient dis dals Alliads han manà la direcziun militara tudestga a la conclusiun che la front tudestga na sa laschia betg pli tegnair. Ils 29 da settember 1918 ha la generalitad infurmà l’imperatur tudestg e la regenza che la situaziun militara saja – encunter tut las annunzias da fin qua – senza speranza. Tras Erich Ludendorff è la direcziun politica dal pajais vegnida dumandada a moda ultimativa d’instradar contractivas d’armistizi. Ils 4/5 d’october 1918 ha il chancelier da l’imperi Max von Baden supplitgà ils Alliads per in armistizi. En il senn d’ina ‹fin onuraivla› ha la generalitad da la marina però relaschà ils 24 d’october 1918 in cumond d’attatga per provocar la battaglia da decisiun cunter la Grand Fleet, la quala era vegnida evitada fin qua. Quest proceder da lur superiurs ha sveglià la resistenza dals marinars ch’han refusà en grond dumber il servetsch ed han inizià uschia la Revoluziun da november. Ils 11 da november 1918 è entrà en vigur l’armistizi. Las cundiziuns da pasch èn vegnidas regladas en il decurs dals onns 1919 fin il 1923 en ils Contracts da Paris. Dals stadis perdents èsi be reussì a la Bulgaria da returnar a las relaziuns territorialas d’avant la guerra. L’Imperi osmanic e l’Austria-Ungaria èn ids en muschna; en la Russia è ì a fin il temp zaristic ed en la Germania il Segund Imperi.

Ma betg mo areguard la charta politica vala l’Emprima Guerra mundiala sco gronda cesura: cun questa ‹Guerra gronda› è ida a fin l’epoca da l’imperialissem ed ha inizià la dumonda da la culpa da guerra che dueva avair grondas consequenzas economicas, surtut per la Germania. Ultra da quai ha questa cesura irradià sin la vita da mintgadi e sin la cultura ed influenzà nundumbraivlas ovras d’art e litteraras. En pli ha l’Emprima Guerra mundiala furnì il terren nutritiv per il faschissem en l’Italia e per il naziunalsocialissem en Germania e gidà a preparar uschia l’andament fatal che dueva ir a finir en la Segunda Guerra mundiala.

Situaziun da partenza politica

Il sistem d’allianzas europeic enturn il 1900 ed il 1910

La situaziun d’allianza uffiziala avant l’entschatta da la guerra

La constellaziun da guerra effectiva entaifer ils cunfins d’avant la guerra

L’Europa Centrala e da l’Ost

A l’entschatta dal 20avel tschientaner devi en l’Europa Centrala ed en l’Ost bler pli paucs stadis ch’ozendi. L’Imperi tudestg, l’Austria-Ungaria e la Russia possedevan la gronda part dal territori. En il sidost da l’Europa sa chattava l’Imperi osmanic che fascheva medemamain politica sco ina pussanza mundiala. Stadis pli pitschens devi mo sin il Balcan. Ils onns precedents era quel stà ina fuaina da revoltas permanenta cun duas Guerras dal Balcan, d’ina vart pervi dals giavischs d’independenza da ses pievels, da l’autra vart pervi dal contact da las pussanzas europeicas expansivas cun l’Imperi osmanic. L’Imperi tudestg, la Russia e l’Austria-Ungaria vegnivan regids a moda monarchica ed avevan sulettamain parlaments pli u main senza pussanza. En quests trais reginavels imperials devi gruppas etnicas che vulevan l’independenza naziunala, perquai ch’ins na tegneva praticamain betg quint da lur giavischs d’autonomia.

En il 19avel tschientaner avev’ins tranter auter supprimì en l’Ungaria ed en la Pologna talas revoltas naziunalisticas. Oravant tut en il stadi multinaziunal Austria-Ungaria ‹buglivi› considerablamain tranter las differentas etnias. Latiers devi in ferm cuntrast tranter la monarchia austriac-ungaraisa ed il reginavel dal zar russ che considerava sasez sco pledader dals pievels slavs che sa chattavan sut ‹domini da Vienna›. El propagava il panslavissem e sa preschentava sco pussanza protectiva dal reginavel (independent) Serbia. La relaziun da l’Austria-Ungaria envers omadus stadis era vegnida messa a la prova pir paucs onns avant, numnadamain durant la Crisa d’annexiun bosniaca dal 1908. Ina crisa ch’avess gia alura pudì finir facilmain en ina guerra. Ma era la populaziun tudestga en l’Imperi tudestg ed en la Cisletania empruvava da defender sia dominanza sur las autras naziunalitads da ses stadi.

L’Europa dal Vest

Ils stadis da l’Europa dal Vest regivan grondas parts dal mund en furma da colonias. La Gronda Britannia che disponiva da spezialmain bleras en l’Africa e l’Asia furmava la pussanza maritima dominanta. Il program da l’Imperi tudestg da construir ina nova flotta era dapi l’entschatta dal tschientaner ina provocaziun per ils Brits. Tenor l’opiniun d’intgins istoriografs ha quai manà a dapli tensiuns durant il davos decenni avant la guerra. En general ha la Gronda Britannia fatg sin il continent ina politica d’equiliber: ins era da l’opiniun ch’il British Empire saja il pli pussant, sch’i na dettia sin il continent nagina gruppa cun dapli pussanza ch’ina autra.

Structuras da bloc

En l’Europa avevi dà dus blocs. D’ina vart las Pussanzas centralas: l’Imperi tudestg e l’Austria-Ungaria. Quels eran alliads cun l’Italia (che na vuleva l’emprim betg entrar en la guerra, perquai ch’ins haja sulettamain fatg in’allianza da defensiun) e cun l’Imperi osmanic (ch’era collià strategicamain cun la Germania tras missiuns militaras tudestgas en la regiun). Da l’autra vart steva l’allianza tranter la Russia e la Frantscha che furmava cun la Gronda Britannia ina Tripla Entente.

Tut ils trais stadis da la Tripla Entente eran vegnids en conflict cun l’Imperi tudestg. Cun lur flotta da guerra ch’els engrondivan provocavan ils Tudestgs la Gronda Britannia sco pussanza maritima (politica tudestga dal Platz an der Sonne). En Frantscha avevan ils naziunalists anc adina quaidas da far vendetga pervi da lur terrada durant la Guerra franco-tudestga dal 1870/71. E las relaziuns da la Russia cun l’Imperi tudestg eran vegnidas mendras dapi il Congress da Berlin. Il reginavel dal zar sa sentiva engianà da Bismarck pervi da sias pretensiuns da territori suenter la Guerra dal Balcan cunter l’Imperi osmanic, la quala ils Russ avevan gudagnà. Il Contract da reassicuranza tranter l’Imperi tudestg e la Russia dal 1887 n’ha il nov imperatur tudestg Wilhelm II betg renovà l’onn 1890. Cun quai manava l’Imperi tudestg duas ‹guerras fraidas›: «in conflict mundial cun l’Engalterra (...) ed in conflict europeic cun la Frantscha e la Russia per la predominanza continentala.»

Situaziun da partenza militara

Al cumenzament da la guerra sa chattava l’Entente en ina situaziun da partenza pli favuraivla che las Pussanzas centralas. Ella disponiva da dapli schuldads (era da sias colonias), da pli grondas reservas da materias primas e da dapli reservas da material da guerra. Ils Alliads dal vest n’avevan era betg mancanza da tips d’armas, en spezial d’artigliaria greva. Pervi da l’organisaziun manglusa n’ha l’Entente però betg pudì trair a niz da l’entschatta davent sia superiuradad da persunal e da material.

Expensas da las pussanzas grondas per l’armament durant ils onns 1904–1914 (stan: 1914)

onn	populaziun	armada		marina		populaziun	armada		marina
	total	total	per persuna	total	per persuna	total	total	per persuna	total	per persuna
	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs
	Imperi tudestg					Reginavel Unì
1904	59,7	647	10,8	207	3,5	42,6	588	13,8	752	17,7
1905	60,6	697	11,5	231	3,8	43	581	13,5	676	15,7
1906	61,5	753	12,2	245	4	43,4	566	13,1	642	14,8
1907	62,4	807	12,9	291	4,7	43,8	553	12,6	625	14,3
1908	63,3	827	13,1	338	5,3	44,2	548	12,4	656	14,9
1909	64,2	869	13,3	411	6,4	44,6	556	12,5	729	16,3
1910	64,9	831	12,8	426	6,6	45	560	12,4	825	18,3
1911	65,7	832	12,7	444	6,8	45,2	564	12,5	874	19,3
1912	66,6	948	14,2	462	6,9	45,6	568	12,5	920	20,2
1913	67,5	1009	14,9	467	6,9	46	576	12,5	945	20,5
1914	68,4	1768 (1)	25,9	476	6,9	46,4	589	12,7	1052	22,7
(1) Tranter quels 410 milliuns marcs contribuziun da guerra.
	Giapun					Austria-Ungaria
1904	47,3	25	0,5	43	0,9	47	378	8	42	0,9
1905	47,9	23	0,5	49	1	47,4	419	8,8	97	2
1906	48,6	143	2,9	130	2,7	47,8	392	8,2	49	1
1907	49,2	265	5,4	152	3,1	48,2	378	8	55	1,1
1908	49,8	298	6	150	3	48,8	479	9,8	70	1,4
1909	51,7	185	3,6	151	2,9	51	405	7,9	54	1,1
1910	52,4	180	3,4	158	3	51,5	407	7,9	57	1,1
1911	53	206	3,9	181	3,4	52	444	8,5	105	2
1912	53,6	196	3,7	195	3,6	52,3	456	8,7	119	2,3
1913	54,3	207	3,8	203	3,7	52,7	496	9,4	155	3
1914	55	193	3,5	203	3,7	53,3	576	10,4	151	2,8
onn	populaziun	armada		marina		populaziun	armada		marina
	total	total	per persuna	total	per persuna	total	total	per persuna	total	per persuna
	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs
	Frantscha					Italia
1904	39,2	536	13,7	234	6	33,1	237	7,2	107	3,2
1905	39,2	603	15,3	254	6,5	33,3	237	7,1	106	3,2
1906	39,3	694	17,7	246	6,3	33,6	245	7,3	126	3,8
1907	39,3	658	16,7	253	6,5	33,8	219	6,5	119	3,5
1908	39,4	668	17	265	6,7	34	241	7,1	132	3,9
1909	39,5	697	17,6	278	7	34,3	272	7,9	127	3,7
1910	39,5	698	17,7	301	7,6	34,5	381	11,1	192	5,6
1911	39,6	718	18,1	333	8,4	34,7	317	9,1	156	4,5
1912	39,7	736	18,6	344	8,7	34,9	338	9,7	174	5
1913	39,7	766	19,3	412	10,4	35,1	332	9,5	205	5,9
1914	39,8		19,8	501	12,6	35,3	369	10,5	260	7,4
	Russia					Stadis Unids da l’America
1904	141,5	804	5,7	244	1,7	88,8	523	6,4	497	6,1
1905	143	817	5,7	252	1,8	83,2	506	6,1	467	5,6
1906	144,5	810	5,6	225	1,6	84,6	491	5,8	474	5,6
1907	146	876	6	189	1,3	86,1	588	6,8	499	5,8
1908	147,6	918	6,2	188	1,3	87,7	686	7,8	489	5,8
1909	149,5	1050	7	196	1,3	89,4	797	8,6	579	6,5
1910	151,5	1046	6,9	244	1,6	92,0.	673	7,3	504	5,5
1911	153,6	1048	6,8	238	1,6	93,7	485	5,2	572	6,1
1912	155,7	1140	7,3	355	2,3	95,2	403	4,2	521	5,5
1913	157,8	1254	8	498	3,2	96,8	422	4,4	595	6,1
1914	160	1294	8,1	541	3,4	98,9	401	4,1	610	6,2

La viafier sco tecnica da guerra da clav: transport da truppa tudestg il 1914

Sco quai che la tabella mussa, avevan las Pussanzas centralas, oravant tut l’Austria-Ungaria, dà ora relativamain paucs daners per lur armadas durant ils onns avant la guerra ed eran consequentamain preparadas mal sin in cumbat europeic. L’organisaziun da l’armada tudestga sco era l’armament e la morala da cumbat eran dentant per part megliers che tar l’Entente. La logistica ch’ins duvrava per il transport da las truppas ed il provediment eran avant maun e vegnivan ultra da quai sustegnids d’ina rait da viafier che funcziunava bain.

Ina situaziun da partenza militara da tut autra qualitad (ch’ils militars a la testa dad omaduas varts n’han ditg betg realisà) ha furmà enturn l’onn 1861 l’invenziun da la mitraglia, la quala è sa derasada en tut las armadas. Sin in champ da battaglia augmentan mitraglias las pussaivladads da la vart che defenda e difficulteschan uschia cumbats e guerras d’attatga. Ellas pon cumpensar l’inferiuradad d’ina vart cun render impussibla in’attatga destructiva. Il fatg ch’ins n’ha ditg betg realisà questa midada fundamentala da la situaziun strategica, è stà in motiv signifitgant per las enormas sperditas sin ils champs da battaglia da l’Emprima Guerra mundiala. Autras novaziuns han furmà il fildarom cun spinas, reflecturs electrics per illuminar il champ da battaglia ed il telefon plitost nunmovibel per manar la battaglia. Tut questas novaziuns sco era la guerra da foss èn gia vegnidas duvradas en la guerra tranter la Russia ed il Giapun dals onns 1904/1905, però senza ch’ils stabs generals europeics hajan remartgà ellas suffizientamain.

En general eran omadus blocs da l’avis che la guerra na duria betg ditg; uschia n’avevan ins per exempel betg previs vestgadira d’enviern per ils schuldads. Ils stabs generals quintavan cun ina guerra curta ch’els vulevan anc finir l’onn 1914 cun success. Cuntrari a las armadas en Frantscha ed en Germania n’era l’armada britannica fin alura betg in’armada da massa ed i na deva era betg in’obligaziun al servetsch militar. Igl existivan sulettamain nov divisiuns regularas. Ils regiments britannics vegnivan mess en servetsch en in sistem da rotaziun en la patria u en las colonias. La forza armada principala furmava fin qua la Royal Navy.

Finamiras da guerra

Imperi tudestg

Al cumenzament da l’Emprima Guerra mundiala dominava en l’Imperi tudestg l’opiniun che la guerra haja mo in caracter da defensiun. Entras quai che l’armada ha bainspert gì success en la campagna dal vest, han ins alura per part formulà projects d’annexiun fanatics. La finamira commerziala ch’ins aveva gì avant la guerra – numnadamain da vulair engrondir las colonias da l’Imperi tudestg en il surmar ed en l’Asia Anteriura – ha sinaquai pers la prioritad. Ins vuleva ussa plitost engrondir l’atgna pussanza en l’Europa, damai che l’Imperi tudestg sa sentiva periclità tras sia posiziun entamez il continent. Cun annectar en l’ost ed en il vest territoris d’extrema grondezza vulev’ins segirar la posiziun egemoniala da l’Imperi sin il continent europeic.

L’onn 1914 aveva il chancelier da l’Imperi Bethmann Hollweg fixà las finamiras da guerra en ses Program da settember. La Germania vuleva segirar sia posiziun da pussanza, ch’era creschida fermamain dapi l’unificaziun da l’Imperi, e far valair sias pretensiuns areguard ina politica mundiala.

Las finamiras da guerra en detagl:

1. Cessiun da la foppa da metals da Briey; plinavant dueva la Frantscha daventar economicamain dependenta da la Germania.
2. Controlla politica, militara ed economica da la Belgia cun annectar Lüttich ed Antwerpen sco era la costa flama.
3. Luxemburg daventa in stadi tudestg.
4. In’unitad economica da l’Europa Centrala sut direcziun tudestga.
5. Engrondir il possess colonial en l’Africa.
6. L’Ollanda dueva avair ina relaziun pli stretga cun l’Imperi tudestg.

Suenter avair gì durant l’euforia da las emprimas emnas blers plans pauc realistics, ha Bethmann Hollweg scumandà la fin da l’onn 1914 la debatta publica davart las finamiras da guerra. Il motiv è stà ch’el vuleva prender resguard sin ils pajais neutrals ed ils lavurants tudestgs. Quest scumond ha però be gì in effect fitg restrenschì ed è vegnì abolì da la terza generalitad tudestga – era per mobilisar psicologicamain la populaziun ch’era stancla da la guerra.

L’element essenzial da la politica da guerra tudestga en il vest ha adina furmà la Belgia. Dapi il Program dal settember han tut ils responsabels da la politica pretendì che la Belgia stoppia vegnir dominada sco stadi vasal. Ultra da quai vulev’ins annectar uschè grondas parts dal pajais sco pussaivel.

La segunda finamira centrala da guerra era ina controlla pli u main directa da la Pologna, sper l’annexiun d’ina strivla da terren per lung il cunfin. En connex cun la ‹politica dals stadis da l’ur› da la Germania – pia il fatg ch’ins vuleva ‹chatschar enavos la Russia› e stgaffir ina zona da stadis neutrals da la Finlanda fin a l’Ucraina – aveva oravant tut il Balticum la prioritad tar las expansiuns tudestgas en l’ost. Praticamain tut ils represchentants da las pli differentas ideologias pretendevan dapli territoris en la Curlandia ed en la Lituania.

La finamira da guerra tudestga ‹Africa Centrala› vulev’ins cuntanscher per mort e fin. La proposta da Wilhelm Heinrich Solf, il secretari da stadi da l’Uffizi imperial colonial, da «reparter las colonias africanas da la Frantscha, da la Belgia e dal Portugal» ha Benthmann Hollweg la finala integrà en ses Program da settember.

La propaganda annexiunistica n’ha betg cuntanschì tut ils circuls da la populaziun, mabain surtut classas industrialas ed intellectualas. Durant la segunda mesadad da la guerra era la parola socialdemocratica d’ina ‹pasch senza annexiuns› fitg populara, surtut tranter ils schuldads.

La front da l’ost suenter l’armistizi e suenter la Pasch da Brest-Litowsk

La Prepasch da Brest-Litowsk ils 3 da mars 1918 cun la Russia sovietica prevediva che la Pologna, la Lituania, l’Estonia e la Curlandia daventian independentas da la Russia. Medemamain è vegnida restituida l’independenza a l’Ucraina e la Finlanda.

In punct culminant dals plans da guerra tudestgs – cun gronds territoris annectads e blera influenza en l’ost ed en il sidost – han furmà il 1918 ils mais tranter la pasch cun la Russia sovietica e la terrada da las Pussanzas centralas. Durant las tractativas davart ils supplements tar il Contract da pasch da Brest-Litowsk da la stad 1918 ha surtut Ludendorff empruvà da segirar territoris sco sectur d’influenza tudestg, numnadamain la Livonia, l’Estonia, la Crim, il territori dals cosacs da Kuban e Don (sco punt tar il Caucasus), il territori dal Caucasus sez, il territori dals Tatars da la Wolga, il territori dals cosacs d’Astrachan, plinavant la Turcmenia ed il Turchestan. Quai è per part capità encunter la veglia da la direcziun da l’Imperi, per part ha quella dentant era tolerà quai.

L’imperatur Wilhelm II ha sviluppà il plan da parter la Russia en quatter reginavels zaristics independents, l’Ucraina, la Lia dal Sidost (sco territori antibolschevistic tranter l’Ucraina e la Mar Caspica), la Russia Centrala e la Sibiria. Quai suenter avair cedì da vart da la Russia la Pologna, las provinzas da la Mar da l’Ost ed il Caucasus. Questa furma da dominar l’Europa avess purschì ina punt en l’Asia Centrala per periclitar uschia ils posts englais situads en l’India.

Ils supplements tar la Pasch da Brest-Litowsk dals 27 d’avust 1918 han bain furmà ina nova umiliaziun da la Russia, han dentant era fatg fin als plans d’annexiun che gievan anc bler pli lunsch. Ils stadis a l’ur da la Russia, da la Finlanda enfin la Georgia, n’eran betg vegnids annectads, eran però fitg dependents da l’economia e dal militar da l’Imperi tudestg.

Ina dumonda che vegniva discutada da lez temp entaifer la direcziun tudestga era però, schebain in’Europa Centrala dominada da la Germania pudess reussir encunter las duas pussanzas maritimas las pli grondas, la Gronda Britannia e l’America. La finala avevan questas duas pussanzas mundialas praticamain access al potenzial economic ed a las resursas da l’entir mund. Sco schliaziun da quest problem han ils planisaders tudestgs sviluppà l’idea dal grond territori tudestg da la Biskaya fin a l’Ural. Il grond territori en l’ost, in territori serrà, autarc ed abel da sa defender, era cun quai – sco cunterpais a las pussanzas maritimas – la nova finamira da guerra tudestga.

Cuntrari als ulteriurs stadis da l’Emprima Guerra mundiala n’aveva la Germania nagina finamira da guerra ‹natirala›. La consequenza è stada ch’ins ha tschertgà finamiras da caracter artifizial. La mancanza da finamiras naziunalas palpablas ha manà ad ina concentraziun sin ina pura expansiun da pussanza.

Da cumenzar ina guerra ed annectar territoris d’in stadi ester ha gia adina furmà il dretg indubitabel d’in stadi suveran. Formulond sias finamiras da guerra ha la Germania però manchentà la midada da tenuta ch’ha gì lieu da lez temp en tut il mund – tant en la politica sco era en l’opiniun publica – pertutgant quest tema.

L’Imperium Germanicum ch’ins aveva en mira n’ha betg mo fatg naufragi pervi da la «cuntinuitad da l’errur» tudestga (Fritz Fischer), mabain era pervi da problems da la structura interna da l’Imperi, il qual n’era betg abel da limitar sasez ad ina pussanza principala da l’Europa Continentala. El ha dentant era fatg naufragi pervi da las pretensiuns dal temp cun lur dretg d’autodeterminaziun dals pievels che l’Imperi tudestg n’acceptava da princip betg.

Sin fundament da sia pussanza militara, da ses potenzial economic e da sia grondezza territoriala era l’Imperi tudestg tuttavia gia la pussanza europeica la pli ferma. Perquai stueva mintg’expansiun imperialistica vegnir en conflict cun l’equiliber da las forzas en l’Europa. Avess la Germania tegnì pitg encunter la coaliziun la pli ferma, avess ella – tenor Ludwig Dehio – automaticamain gì ina funcziun egemoniala en l’Europa ed en il mund.

Austria-Ungaria

L’Austria-Ungaria pretendeva da cumbatter per ses interess sin il Balcan e per si’existenza insumma, pertge ch’ins temeva surtut la Russia. L’Austria-Ungaria na vuleva betg mo integrar en ses Imperi la Serbia, mabain era il Montenegro, la Rumenia e la Russia-Pologna. Encunter las tendenzas naziunalisticas da quel temp ha l’Austria-Ungaria sustegnì vinavant l’idea universala dal reginavel imperial e cun quai dal stadi multinaziunal.

Durant las emprimas emnas da la guerra han ils politichers austriacs sa permess d’imaginar finamiras territorialas fitg precisas. Intginas emnas pli tard ha però la veglia da surviver stgatschà las acquisiziuns planisadas.

Sco suletta pussanza gronda aveva la monarchia era finamiras da guerra ‹negativas›, vul dir defensivas:

• Defender il Trentino, il territori a la costa cun Triest e la Dalmatia sco era la costa da l’Albania cunter l’Italia.
• Sa defender cunter las pretensiuns rumenas sin la Transilvania e la Bukowina.
• Refusar las aspiraziuns da la Serbia e dals Slavs dal Sid en Bosnia-Erzegovina, la Dalmatia, la Croatia e la Slavonia.
• Sa defender cunter ils plans panslavistics da la Russia en Galizia ed en Boemia.
• E la finala aveva er il cumbat cunter las aspiraziuns egemonialas da l’Imperi tudestg ina tscherta prioritad.

La finamira uffiziala da l’Austria-Ungaria era da mantegnair l’integritad da la monarchia. Inuffizialmain empruvava l’Imperi dentant da rinforzar sia posiziun sco pussanza gronda cun prender influenza respectivamain tras annexiuns en Serbia, en il Montenegro, en l’Albania, en la Rumenia, en la Pologna ed en l’Ucraina. Effectivamain n’eri però betg u mo per part pussaivel da conquistar territoris slavs u rumens senza sminuir la posiziun privilegiada dals Tudestgs ed Ungarais en la cuminanza da stadis, e quai pervi da l’equiliber precar da l’Imperi dals da Habsburg.

Frantscha

Imaginaziuns da l’Action française extremista d’in urden suenter la guerra (1915/16)

La Frantscha vuleva far vendetga per la terrada dolurusa dal 1871 e reconquistar l’Alsazia e la Lorena. Ultra da quai vulev’ins superar la posiziun predominanta che l’Imperi tudestg aveva dapi quella guerra sin il continent europeic.

La finamira la pli impurtanta da la naziun è gia vegnida publica durant ils emprims dis da guerra: reacquistar ils territoris da l’Alsazia e da la Lorena. Questa pretensiun è stada ina finamira da guerra fixa da l’entschatta fin la fin da la guerra. Suenter la victoria a la Marne han ins decidì da cuntinuar la guerra fin che l’egemonia dal militarissem prussian saja rutta. Sinaquai cursavan bainprest autras finamiras en la publicitad, davent da la foppa da la Saar sur territoris da la vart sanestra dal Rain fin al fatg ch’ins ha mess en dumonda en tscherts ravugls l’unitad da l’Imperi tudestg u vuleva almain flaivlentar el en il senn federativ. L’atun 1915 èn sa cristallisadas las finamiras da guerra franzosas, las qualas èn restadas pli u main senza midada ils proxims onns – ina giada cun dapli, ina giada cun damain sustegn uffizial: far returnar l’Alsazia e la Lorena en ils cunfins dal 1814 u schizunt dal 1790 (pia cun il territori da la Saar), stgatschar enavos la Germania fin al Rain tras annexiun u neutralisaziun da la cuntrada dal Rain sco era affiliar economicamain e militarmain la Belgia ed il Luxemburg a la Frantscha.

Las finamiras da guerra surmar èn sa concentradas sin il Proxim Orient e l’Orient Central sco era sin l’Africa dal Vest. La prioritad per blers colonialists franzos aveva in’Africa dal Vest serrada, inclusiv las enclavas tudestgas e britannicas. Er en l’Orient era plitost la Gronda Britannia il concurrent che l’adversari da guerra effectiv, l’Imperi osmanic.

La situaziun da guerra favuraivla la stad 1916, surtut l’entrada da la Rumenia en la guerra (in fatg ch’ins valitava sco impurtant), ha chaschunà discussiuns ed examinaziuns davart las cundiziuns da pasch. L’emprim ha il schef dal stab general Joffre concepì l’avust 1916 in plan da las cundiziuns da pasch giavischaivlas – cun annexiun da la foppa da cotgla da la Saar, la furmaziun da trais u quatter stadis a sanestra dal Rain cun basas da vart dretga dal Rain sco era la reducziun da la Prussia en favur dals auters stadis tudestgs. Quest plan han ins surlavurà ed acutisà l’october 1916 cun preveder in’occupaziun da trent’onns da la cuntrada dal Rain ed ina partiziun da la Germania en nov territoris independents.

Il program da finamiras da guerra da la regenza Briand dal november 1916 è stà bler pli moderà. Tenor quel dueva il stadi naziunal tudestg restar en vigur, entant che la Frantscha dueva ‹almain› retschaiver il cunfin dal 1790, pia l’Alsazia e la Lorena cun il territori da la Saar. Ins ha preferì l’idea da stgaffir dus stadis neutrals ed independents sut protecziun franzosa, enstagl d’occupar la cuntrada dal Rain, quai che fiss stà fitg difficil. La Belgia vulev’ins laschar independenta, e quai cunter il plan dal stab general. Per inqual commember da la regenza gieva il program memia lunsch, auters percunter na vulevan a tut pretsch betg desister d’annexiuns en la cuntrada dal Rain. Il primminister Briand era dentant persvadì dal program e perquai è quest’idea daventada il schaner 1917 il program uffizial da la regenza. Questa versiun revedida cuntegneva però formulaziuns pli subtilas. Uschia han ins laschà davent il pled ‹almain› concernent las pretensiuns per ils cunfins dal 1790 u remplazzà il pled ‹stadis neutrals› cun ‹neutralitad› ed ‹occupaziun provisorica›.

Tut il rest dueva vegnir reglà durant contractivas tranter ils Alliads – uschia aveva la Frantscha maun liber. En mintga cas eran tuts da l’opiniun ch’in sistem da stadis neutrals levgiass pli tard annexiuns. Il chapitel il pli spectacular en l’istorgia da las finamiras da guerra franzosas è vegnì scrit senza che la Gronda Britannia sappia insatge – numnadamain la missiun dal minister da las colonias Doumergue a Petrograd il favrer 1917. Doumergue ha offert a la Russia da pudair fixar sezza ses cunfins en il vest per evitar uschia ch’ils Russ fetschian ina pasch separada cun l’Imperi tudestg. La Russia da sia vart ha empermess als Franzos da sustegnair lur aspiraziuns territorialas. Ins ha concedì a la Frantscha l’Alsazia e la Lorena tenor la grondezza da l’anteriur ducadi Lorena cun la foppa da la Saar. Ils territoris betg annectads da la vart sanestra dal Rain duevan furmar in stadi autonom e neutral sut protecziun ed occupaziun franzosa, e quai fin al mument che tut las pretensiuns da pasch fissan stadas ademplidas.

Ma entras la Revoluziun russa èn quests arranschaments daventads gia suenter paucas emnas senza muntada. E la politica da finamiras da guerra franzosa è vegnida en ina crisa pervi da la situaziun malsegira da la guerra. Sut il nov primminister Ribot è la dumonda da las finamiras da guerra daventada secundara en vista al privel imminent d’ina exclusiun da la Russia; uffizialmain èn ins be pli sa tegnids vi da l’Alsazia e la Lorena.

Ribot ha proclamà che l’«ura na saja anc betg vegnida per discutar davart tut las cundiziuns da pasch» ed ha refusà tuttas tentativas d’annexiun. Il medem mument ha el però laschà avert la pussaivladad ch’i possia dar stadis dal Rain independents ed ha predegià vinavant ch’ins stoppia surventscher il militarissem prussian. La Frantscha n’ha betg fatg naufragi cun ses giavischs a Versailles; ins ha pudì realisar ina buna part da las finamiras malgrà tuttas concessiuns als Alliads. Bain han ins stuì desister d’annexiuns avertas en il territori da la Saar e la cuntrada dal Rain; tras l’occupaziun da quests territoris avev’ins dentant tuttas pussaivladads da ‹meglierar› quest contract, sco che quai è stà il cas il 1923 tar l’occupaziun da la Ruhr.

Russia

Suenter la guerra persa cunter il Giapun concentrava la Russia ses interess internaziunals sin il Balcan, dal qual ils Russ vesevan sasez sco protectur natiral. Quai ha immediat manà a grondas tensiuns cun l’Austria-Ungaria. Il maletg da sasez che la Russia aveva sco ertavel da la cultura bizantina ed ortodoxa e l’inimicizia tradiziunala cunter l’Imperi osmanic èn medemamain sa manifestads en las finamiras da guerra russas. Suenter ch’ils Osmans èn stads entrads en la guerra, speravan ils Russ da gudagnar Constantinopel e las stretgas da mar tranter la Mar Egeica e la Mar Naira. Las finamiras da guerra russas cumpigliavan dentant era la Galizia e la Prussia da l’Ost che tanscheva fin en il territori russ. En in senn pli lartg giugava segiramain era ina rolla l’idea d’in panslavissem, pia la visiun d’in territori per tut ils Slavs en in bloc continental.

En l’emprima segirezza da gudagnar ha il minister da l’exteriur Sasonow fatg ils 14 da settember 1914 in program da 13 puncts ch’era en tscherts aspects la cuntrapart tar il Program da settember da Bethmann Hollweg.

Sasonow aveva surtut en mira che la Germania cedia territoris. Questa pretaisa vegniva fatga sin fundament dal princip da las naziunalitads. La Russia dueva annectar il curs inferiur dal Njemen (Memelland) e la part orientala da la Galizia. Plinavant vulev’ins affiliar al Reginavel polac l’ost da las provinzas Posen, la Schlesia (Superiura) e la Galizia dal Vest. Ulteriuras finamiras da la Russia correspundevan als puncts fixs dal program da guerra dals Alliads che vegnivan numnads il pli savens: l’Alsazia e la Lorena, forsa la cuntrada dal Rain ed il Palatinat a la Frantscha, dapli territoris per la Belgia sper Aachen, Schleswig-Holstein enavos al Danemarc ed il restabiliment da Hannover. L’Austria dueva furmar ina monarchia tripla che consistiva dals reginavels Boemia, Ungaria ed Austria. La Serbia dueva obtegnair la Bosnia-Erzegovina, la Dalmatia e l’Albania dal Nord, la Grezia percunter l’Albania dal Sid e la Bulgaria ina part da la Macedonia. La Gronda Britannia, la Frantscha ed il Giapun duevan obtegnair las colonias tudestgas.

Gronda Britannia

La Gronda Britannia sa sentiva periclitada tras la Germania che sa cumportava dapi l’unificaziun da l’imperi a moda adina pli e pli ambiziusa. Perquai vulevan ils Englais sa deliberar da la forza economica creschenta da la Germania ed eliminar la ferma flotta tudestga. L’invasiun tudestga en la Belgia è stà il motiv uffizial per la Gronda Britannia d’entrar en la guerra. Restabilir la Belgia è alura era stà durant ils emprims onns da guerra la suletta finamira da guerra impurtanta ch’è vegnida declerada avertamain.

Sper la finamira da liberar la Belgia discurriv’ins però gia baud da rumper il militarissem prussian per conservar l’equiliber europeic. Quel pareva periclità tras l’occupaziun tudestga da la Belgia e da la costa dal Chanal. En l’Imperi tudestg dueva il reginavel Hannover vegnir restabilì, quai ch’avess en il medem mument rut la pussanza da veto da la Prussia en il Cussegl federal. Finamiras territorialas directas sin il continent europeic n’aveva la Gronda Britannia en mintga cas betg. Ed ordaifer l’Europa haja la Gronda Britannia tenor il primminister Asquith gia ussa gist tants territoris sco ch’els sajan abels da tegnair. Tuttina stuev’ins defender ils interess visavi la Frantscha, la Russia ed ils auters Alliads, quai che pretendeva acquists britannics da possess tudestgs e tircs en l’Africa ed en l’Asia Anteriura.

Uffizialmain han ins adina considerà fatgs territorials sco secundars – probablamain per evitar implicaziuns peniblas. Suenter la fin dal zarissem russ han ins pudì manar – a moda propagandisticamain excellenta – ina guerra sco cruschada da la democrazia cunter tirans e despots. Ma a la fin da l’onn 1916 vuleva la publicitad britannica savair concretamain pertge che lur schuldads duajan cumbatter e murir, uschia ch’ins ha stuì formular urgentamain finamiras da guerra. Ils 20 da mars ha Lloyd George numnà la liquidaziun da las regenzas militaras reacziunarias e la stabilisaziun da regenzas elegidas dal pievel sco las vairas finamiras da guerra. Vers la fin da l’onn è il cabinet sa cunvegnì da fixar emprimas finamiras da guerra provisoricas. Ins ha sustegnì las aspiraziuns franzosas per l’Alsazia e la Lorena, en pli pretensiuns talianas sco era la restabilisaziun da la Belgia, da la Serbia e da la Rumenia. Sper las pretensiuns d’independenza per la Pologna ed ils pievels da la monarchia dal Danubi hai pli tard era dà agens giavischs d’expansiun. Quai en furma da la pretensiun d’ina autodecisiun per las colonias tudestgas e las parts arabas che la Tirchia aveva gia occupà sut British rule.

L’accord da Sykes-Picot dals 16 da matg 1916 reglava las zonas d’interess da la Gronda Britannia e da la Frantscha en il Proxim Orient. La Gronda Britannia dueva retschaiver la Mesopotamia dal Sid, entant ch’igl era previs d’internaziunalisar la Palestina. Las colonias tudestgas en l’Africa e surmar na duevan en mintga cas betg vegnir returnadas.

Suenter che la Russia è sortida da la coaliziun da guerra, è il concept britannic d’in equiliber da las pussanzas daventà pli simpel, ma a medem temp era pli cumplitgà. Il squitsch russ sin l’ost da la Germania era crudà davent, uschia ch’in sistem da stadis novs stueva liar las forzas tudestgas en l’ost. Perquai che quests stadis na pudevan mai sviluppar la pussanza dal vegl Imperi russ, han ils Brits sbittà l’idea d’agiuntar l’Austria a la Germania. En il vest era la situaziun in’autra, perquai ch’ils vasts giavischs da la Frantscha en la cuntrada dal Rain parevan d’esser il cumenzament zuppà d’ina egemonia franzosa. Quai vuleva la Gronda Britannia evitar cun mitigiar las cundiziuns da pasch per la Germania.

Sper il territori da chasa avevan surtut ils dominions Africa dal Sid ed Australia atgnas finamiras da guerra che surpassavan quellas da la Gronda Britannia e ch’impedivan ses spazi da contractar per ina schliaziun suenter la guerra. L’Uniun sidafricana aveva per exempel la finamira minimala da posseder l’Africa dal Sidvest tudestga e l’Africa da l’Ost portugaisa (Moçambique). La finamira maximala era dentant da predominar en tut il territori african al sid da l’equator, da Kapstadt fin al Kilimandscharo.

Italia

Era l’Italia fascheva ina politica expansiva che prendeva surtut en mira territoris colonialisads da Talians che stevan sut domini austriac-ungarais. Gia avant ch’entrar en la guerra avev’ins intimà l’Austria-Ungaria da surlaschar il Trentino a l’Italia, quai che la monarchia ha refusà.

Suenter che la Russia aveva acceptà il regl talian d’era gudagnar territori slav per etablir l’Adria sco mare nostro (‹nossa mar›), è vegnì fatg il Contract secret da Londra dals 26 d’avrigl 1915. Curt suenter ha l’Italia declerà la guerra a l’Austria-Ungaria e fatg attatgas a l’Isonzo ed en las Dolomitas, sco quai che l’Italia aveva empermess en il contract cun la Tripla Entente.

La Tripla Entente aveva grond interess d’etablir ina terza front cunter las Pussanzas centralas per decider pli spert la guerra. Perquai han ins acceptà bunamain tut ils giavischs territorials da l’Italia. Tenor il Contract da Londra, che circumscriva a moda exacta las finamiras da guerra da l’Italia, dueva il nov partenari d’allianza obtegnair (ed ha per gronda part obtegnì):

• il Trentino (territori colonisà da Talians en il Tirol)
• il Tirol dal Sid tudestg (Tirol colonisà da Tudestgs fin al Brenner)
• la citad ed il territori da Triest
• il contadi da Görz e Gradisca (ha stuì vegnir partì l’onn 1945 cun la Jugoslavia)
• l’entira Istria (1945 en possess jugoslav)
• las inslas da l’Istria ed intginas autras pli pitschnas, ma betg Fiume (quella è vegnida l’onn 1924 tar l’Italia; 1945 èn tuttas vegnidas en possess jugoslav)
• grondas parts dal territori da curuna austriac Dalmatia ch’era colonisà da Croats fin al Golf da Kotor (betg realisà, cun excepziun da la citad da port Zadar/Zara, 1945 en possess jugoslav)
• Valona, in port albanais da gronda muntada strategica, cun blera retroterra (betg realisà, l’Albania è vegnida annectada ils onns 1939–1944 da l’Italia)

Medemamain dueva l’Italia obtegnair ina regiun anc betg definida a la costa dal sid da l’Asia Minura, sche la Tirchia fiss vegnida spartida. Ch’il Contract da Londra n’è betg vegnì realisà dal tuttafatg en ils Contracts da Paris, surtut en connex cun la Dalmatia, ha gì da far cun la resistenza da la Serbia ch’era alliada cun l’Entente.

Stadis Unids da l’America

Las finamiras da guerra americanas derivavan anc dal temp da la neutralitad. Suenter che l’America è entrada en la guerra ils 6 d’avrigl 1917, ha president Woodrow Wilson cuntinuà senz’interrupziun cun questa politica. Durant l’emprim temp da guerra n’aveva el betg ideas exactas davart ina pasch gista, ma en mintga cas vegniva ina pasch per el en dumonda mo sche la Belgia vegniva restabilida e la Frantscha rumida. Abstrahà da quai temeva Wilson anc pli fitg ch’auters politichers da sa fixar en dumondas territorialas.

Suenter esser entrà en la guerra era la finamira principala da Wilson d’eliminar il militarissem tudestg e da ‹democratisar› la Germania. La strategia globala da Wilson sa laschava cumparegliar cun la politica britannica a l’entschatta da la guerra. Ils Alliads vuleva el sustegnair mo uschè ferm sco necessari. El planisava da realisar a la fin da la guerra ses agen plan senza resguardar las terras da l’Entente che vegnivan ad avair fatg bancrut fin alura.

Il punct culminant da las finamiras da guerra americanas èn senza dubi stads ils 14 puncts da Wilson dals 8 da schaner 1918. Là vegniva pretendì da restabilir cumplettamain l’independenza beltga, plinavant da restituir l’Alsazia e la Lorena e da fixar ils cunfins talians per lung dals cunfins da las naziunalitads. Er l’existenza da l’Austria-Ungaria dueva vegnir garantida, schebain ch’ins vuleva conceder a sias naziuns in ‹svilup liber›. A la Tirchia vulev’ins dar liber la via a l’autonomia, dentant senza ch’il nov stadi cumpiglia autras naziunalitads. En pli eri previs che las stretgas da mar vegnian tegnidas avertas tras garanzias internaziunalas. Ultra da quai vegniva era pretendì in stadi polac independent, il qual dueva cumpigliar territoris colonisads incontestablamain da Polacs, cun liber access a la mar.

En il decurs dal davos onn da guerra è la tenuta da Wilson vers las Pussanzas centralas vegnida pli dira, quai surtut pervi da la pasch dictada da Brest-Litowsk. L’october 1918 han ils Americans cumplettà ed amplifitgà ils 14 puncts da Wilson. Ils puncts Belgia, Alsazia e Lorena èn vegnids confermads. A l’Italia han ins concedì per motivs strategics il Tirol dal Sid (dal qual la vita culturala dueva però restar autonoma) sco er il protectorat sur l’Albania. Percunter sajan Triest e Fiume da transfurmar en ports libers, per che la Boemia, l’Austria tudestga e l’Ungaria possian prosperar. Ils 14 puncts e lur agiuntas n’eran betg mo drizzads encunter las Pussanzas centralas, mabain er encunter l’imperialissem dals Alliads.

Las finamiras areguard l’unitad da l’Austria-Ungaria n’èn betg s’accumplidas. Per quel motiv ha la regenza declerà ch’ella veglia s’engaschar per liberar tut ils pievels slavs che sa chattavan sut domini tudestg ed austriac-ungarais. Ils 18 d’october ha Wilson fatg da savair al stadi habsburgais che las naziunalitads stoppian pudair decider sezzas davart lur futur. Pertutgant la Galizia da l’Ost eran ils Stadis Unids da l’avis ch’ella n’appartegnia – cuntrari a la Galizia dal Vest – betg a la Pologna, essend ucraina. A l’Austria tudestga duevi esser lubì, per motivs giuridics, da s’unir cun la Germania.

La Serbia dueva figurar sin las chartas da nov sco Jugoslavia ed avair in access a l’Adria. La Dobrudscha, la Bessarabia e la Transilvania tutgavan tenor quest plan da nov tar la Rumenia. La Bulgaria dueva avair ses cunfin en la Dobrudscha dal Sid (sco avant la Segunda Guerra dal Balcan) e survegnir parts da la Trazia. La Macedonia eri percunter previs da parter si.

Il nov stadi polac na dueva betg obtegnair ils territoris en l’ost ch’eran colonisads da Lituans ed Ucranais. En pli era l’access a la mar en il vest da la Weichsel anc da definir. Er ils abitants tudestgs da Posen e da la Schlesia Superiura eri previs da proteger. L’Armenia dueva survegnir tenor quest plan in port (liber) a la Mar Mediterrana e vegnir messa sut protecziun britannica. La fin finala han ins er acceptà il plan da divider il Proxim Orient tranter la Gronda Britannia e la Frantscha. A la Frantscha han ils Stadis Unids en general dà bler pli pauc fastidi da realisar sias finamiras da guerra che a la Gronda Britannia.

Propaganda

Cinematograf da guerra a la front dal vest, 1917

In tratg caracteristic principal da la propaganda en l’Emprima Guerra mundiala è stà ch’ins ha fatg reclama cun pregiudizis xenofobs e segns patriotics per motivar l’atgna populaziun da far servetsch da guerra.

En la part tudestga da l’Austria-Ungaria pudev’ins tranter auter chattar maletgs che glorifitgavan la guerra cun l’expressiun illustrada en grondezza da placat Jeder Tritt ein Britt, jeder Stoss ein Franzos, jeder Schuss ein Russ e Serbien muss sterbien. Suenter che la biblioteca da l’Universitad da Löwen era arsa durant l’invasiun tudestga en Belgia, han scienziads britannics declerà ch’a quella saja vegnì dà fieu cun intenziun. Scienziads tudestgs han respundì cun cunterdecleraziuns.

La Hunnenrede cun la quala Wilhelm II aveva intimà l’onn 1900 truppas tudestgas da manar ina campagna senza resguard per supprimer la revolta dals boxers en China, ha dà pli tard als Tudestgs en terras angloamericanas il num ‹huns›. Autras campagnas da propaganda enconuschentas èn stadas tranter auter la pretaisa che las truppas tudestgas hajan crucifitgà mungias vi da portas-baselgia e taglià giu mauns ad uffants en Belgia.

Entusiassem da guerra

Partenza dal regiment Lübeck

Ditg eri incontestà en la scienza – surtut però en lavurs da la scienza populara – che la propaganda haja gì grond success e ch’igl haja dà en l’Imperi tudestg, en l’Austria-Ungaria ed en Frantscha in grond entusiassem da guerra. Oz vegn dentant discutà, schebain quest entusiassem da guerra era avant maun en l’entira populaziun u surtut en las classas socialas mesaunas e superiuras da las citads. En l’Imperi tudestg han ins introducì ina matura d’urgenza per che scolars entusiasmads possian entrar pli spert en l’armada. Perscrutaziuns regiunalas pli novas en Germania cumprovan ch’i na deva betg in entusiassem da guerra general l’avust 1914 e mussan ina tenuta bler pli differenziada da la populaziun al cumenzament da la guerra. En Frantscha era ina gronda part pronta da defender la naziun, dentant pir suenter la decleraziun da guerra tudestga. Fin lura era la publicitad fatschentada prioritarmain cun dumondas da la politica interna, nagin na spetgava ina guerra ni discurriva d’in entusiassem per ina guerra futura. Sulettamain politichers naziunalists ed intellectuals avevan gia propagà avant l’attatga avertamain ina guerra, saja quai sco revantscha u per reconquistar l’Alsazia e la Lorena.

Reservists sin in camiun, Berlin 1914

Explicaziuns per la tesa da l’entusiassem da guerra ha per exempel tschertgà George L. Moose. El ha descrit il giavisch da vulair restabilir ina virilitad intacta suenter ina fasa d’ina uschenumnada decadenza, a la quala ins attribuiva ina posiziun predominanta supponida dals Gidieus, il moviment feministic, emprims pass d’in moviment d’omosexuals ed artists sco ils ‹poets da decadenza›.

Almain en pitschnas dimensiuns hai era dà acziuns da vart d’adversaris da guerra. Ils 28 da fanadur 1914 ha gì lieu en il Lustgarten a Berlin ina demonstraziun cunter la guerra. Il prim da matg 1916 ha Karl Liebknecht tegnì sin il Potsdamer Platz in pled davant ina demonstraziun da plirs millis d’adversaris da guerra. Sinaquai al han ins arrestà e sentenzià pli tard pervi da tradiment da la patria.

Cronologia

L’entschatta da la guerra (Crisa dal fanadur)

Decleraziun da guerra tudestga

Populaziun da Berlin cun fegl spezial, avust 1914

Entaifer las classas dominantas eran senza dubi avant maun da tuttas sorts quaidas da revantscha. Sin fundament dals sistems da coaliziun europeics eri però da prevair che la proxima guerra vegnia a tschiffar grondas parts dal continent. L’orrur da la guerra era sa persa, perquai ch’igl eran gia passads 43 onns dapi la davosa charplina militara tranter duas grondas pussanzas militaras europeicas.

En quella situaziun ha l’Attentat da Sarejevo provocà ina reacziun da chadaina ch’ha mess en moviment suenter in mais la guerra europeica. Ils 28 da fanadur 1914 ha il Serb bosniac Gavrilo Princip sajettà a Sarajevo (da lez temp territori austriac-ungarais) il successur al tron austriac Franz Ferdinand e sia dunna Sophie. Schebain il servetsch secret serb è stà cumpiglià en il cumplot è dispità, ins po dentant quintar ch’el aveva almain enconuschientscha dal fatg. Las activitads diplomaticas hecticas e cumplitgadas ch’èn suandadas han provocà l’uschenumnada Crisa dal fanadur. Quella è stada marcada da smanatschas, sbagls diplomatics e valitaziuns politicas sbagliadas.

L’entschatta ha furmà l’ultimatum ch’il minister da l’exteriur da l’Austria-Ungaria, Graf Berchtold, ha fatg a la Serbia ils 23 da fanadur 1914 cun in termin da 48 uras. Da quel temp era l’opiniun publica europeica plitost drizzada encunter ils Serbs, ils quals ins considerava sco ‹canaglia crudaivla›. Ultra da quai vegniva pretendì che la regenza serba haja instradà l’attentat. L’ultimatum na pretendeva betg mo da cumbatter organisaziuns drizzadas vers l’Austria-Ungaria, mabain cumpigliava era cundiziuns ch’avessan restrenschì la suveranitad serba. Entaifer 48 uras ha la regenza serba accumplì bunamain tut ils puncts. Ella ha dentant protestà cunter ina limitaziun da sia suveranitad e decidì da mobilisar ina part da si’armada. Malgrà questas concessiuns ha l’Austria-Ungaria valità la resposta da la Serbia sco nuncuntentaivla, ha rut giu suenter la fin da l’ultimatum las relaziuns diplomaticas e medemamain cumandà ina mobilisaziun parziala. Las finamiras austriacas prevedivan l’emprim ina guerra locala per il predomini sin il Balcan, tant pli che la chapitala Belgrad n’era betg lunsch davent dal cunfin austriac-ungarais. En quella situaziun ha Berlin dà sustegn en furma d’ina plenipotenza absoluta ch’ins aveva gia garantì ils 6 da fanadur. En consequenza da questa decleranza da fidaivladad na pudevan ils auters pajais europeics betg s’imaginar che l’Austria saja la forza motorica davos ils eveniments. La plenipotenza absoluta prevediva che la Germania entria en acziun en cas che la Russia intervegnia, aveva pia in caracter defensiv. Ils 25 da fanadur ha la Russia decidì da sustegnair militarmain la Serbia. A medem temp han tant la Russia sco er la Gronda Britannia e la Germania proponì ina conferenza dals ambassadurs. La proposta n’ha però betg purtà fritgs. In’ulteriura malchapientscha è stà ch’ins ha l’emprim considerà l’affar en l’Imperi tudestg sco conflict local austriac-serb, entant che las autras pussanzas grondas avevan il sentiment che la Germania instighia ina guerra.

L’Imperi tudestg ha confirmà si’allianza cun l’Austria. Quest sustegn è stà decisiv per la decleraziun da guerra da l’Austria a la Serbia ils 28 da fanadur. Gia sin il cussegl da guerra da Wilhelm II cun il commando militar (ils 8 da december 1912) aveva l’imperatur pretendì che l’Austria duaja sa mussar energicamain vers la Serbia e che la guerra cun la Russia saja alura inevitabla. Ils 27 da fanadur ha la Russia effectivamain mobilisà parts da si’armada. En la retrospectiva ha Sergei Dobrowolski, il cumandant da la partiziun da mobilisaziun da l’armada russa, ditg che per il stab general russ saja la guerra gia stada dapi ils 25 da fanadur ina chaussa decidida. Ils militars russ savevan che la Germania vegnia a mobilisar sias truppas per cas che la Russia cumandass ina mobilisaziun generala. Gist quai avevan els en mira. Cura che zar Nicolaus II ha approvà la damaun dals 30 da fanadur la mobilisaziun generala da l’armada russa, n’era el dentant probablamain betg conscient tge consequenzas che quest pass vegnia ad avair. Anc il medem di vuleva il zar revocar la mobilisaziun generala, è però vegnì retegnì dal stab general da l’armada russa. Perfin las brevs supplitgantas da l’imperatur Wilhelm II a ses ‹cusrin Nicky› – il zar Nicolaus II – n’han betg gì effect.

En ses ultimatum ha l’Imperi tudestg pretendì che la Russia retiria immediat sia mobilisaziun. Suenter che quai n’è betg capità, ha l’Imperi medemamain mobilisà e declerà il prim d’avust a la Russia la guerra. Effectivamain han las emprimas acziuns da guerra da la Russia anc gì lieu la medema saira cun surpassar il cunfin da la Prussia da l’Ost.

En vista a quests svilups ha la Frantscha, ch’era alliada cun la Russia, medemamain mobilisà – spetgond in’attatga tudestga. Sinaquai ha il commando superiur da l’Imperi tudestg mess en vigur il plan da marschar ch’era ina versiun modifitgada dal Plan Schlieffen e ch’ins considerava sco suletta schanza da gudagnar la guerra da duas fronts che smanatschava. Ins vuleva esser spert e trair a niz la plauna mobilisaziun russa per in culp encunter la Frantscha. Suenter che la Belgia aveva scumandà da marschar tras il pajais, ha il reginavel violà la neutralitad beltga per attatgar la Frantscha. In’attatga directa sur il cunfin tudestg-franzos bain protegì fiss numnadamain stada senza speranza. Per la regenza liberala a Londra è quai stà la raschun d’entrar en la guerra.

Surtut pervi dal cumportament da la Germania han ins discutà en rom dal Contract da Versailles lung e lartg davart la dumonda da la culpa da guerra. Las opiniuns divergeschan anc adina, schebain incumpetenza e la mancanza da vulair contractar – e quai betg mo entaifer la classa dominanta tudestga – hajan manà l’Europa en quella guerra. Surtut en Germania ed en Russia han ils regents politics suandà las pretensiuns da guerra dal militar, quai ch’ha gì consequenzas fatalas.

L’onn da guerra 1914

Stadi	Allianza	Entrada en la guerra
Austria-Ungaria	Pussanzas centralas	28 da fanadur 1914
Serbia	Entente	28 da fanadur 1914
Imperi tudestg	Pussanzas centralas	prim d’avust 1914
Reginavel russ	Entente	prim d’avust 1914
Luxemburg	Entente	2 d’avust 1914
Frantscha	Entente	3 d’avust 1914
Belgia	Entente	4 d’avust 1914
Gronda Britannia	Entente	4 d’avust 1914
Australia	Entente	4 d’avust 1914
Canada	Entente	4 d’avust 1914
Nova Zelanda	Entente	4 d’avust 1914
Montenegro	Entente	9 d’avust 1914
Giapun	Entente	23 d’avust 1914
Imperi osmanic	Pussanzas centralas	29 d’october 1914
Italia	Entente	25 da matg 1915
San Marino	Entente	prim da zercladur 1915
Bulgaria	Pussanzas centralas	11 d’october 1915
Portugal	Entente	9 da mars 1916
Rumenia	Entente	31 d’avust 1916
Grezia	Entente	24 da november 1916 / 27 da zercladur 1917
Stadis Unids	Entente	6 d’avrigl 1917
Cuba	Entente	7 d’avrigl 1917
Guatemala	Entente	22 d’avrigl 1917
Siam	Entente	22 da fanadur 1917
Liberia	Entente	4 d’avust 1917
China	Entente	14 d’avust 1917
Brasilia	Entente	26 d’october 1917
Panama	Entente	10 da november 1917
Nicaragua	Entente	6 da matg 1918
Costa Rica	Entente	24 da matg 1918
Haiti	Entente	15 da fanadur 1918
Honduras	Entente	19 da fanadur 1918

Per ils manaders da guerra tudestgs eri evident che la Germania possia strusch gudagnar ina guerra da duas fronts. Perquai han els empruvà da realisar il Plan Schlieffen ch’era gia vegnì elavurà avant la guerra (il colonel-general Alfred von Schlieffen era stà schef dal stab general tranter il 1891 ed il 1905). Quest plan prevediva che la Germania duaja conquistar cun tutta forza la Frantscha, en l’ost dentant be tegnair sias posiziuns. Perquai dueva il ferm sistem da defensiun franzos vegnir guntgì cun in grond moviment vers nord, tras la Belgia neutrala, per cuntanscher en questa maniera spertamain Paris.

Crap da fossa dal litinent Albert Mayer, l’emprim mort tudestg a la front dal vest

Cura ch’il chancelier da l’Imperi Bethmann Hollweg ha tramess ils 3 d’avust 1914 ses scriver da giustificaziun al minister britannic da l’exteriur Edward Grey, era l’Emprima Guerra mundiala rutta ora dapi dus dis (cun la mobilisaziun tudestga e la decleraziun da guerra a la Russia). A la Frantscha han ins declerà la guerra dus dis pli tard. La finamira dal scriver tudestg era d’intimar ils Brits da restar neutrals. Quai n’era gia da bell’entschatta betg simpel, betg mo perquai che la Gronda Britannia era involvida en il sistem da coaliziuns da l’Entente, mabain era perquai che truppas tudestgas avevan surpassà la damaun dal medem di ils cunfins da la Belgia e cun quai violà la neutralitad dal pajais. Questa neutralitad stueva la Gronda Britannia proteger, perquai ch’ella era s’obligada da far quai.

Pertutgant l’invasiun en Belgia ha Bethmann Hollweg scrit a l’ambassadur Lichnowsky a Londra: «Schai per plaschair a Sir Edward Grey che nus hajan violà la neutralitad da la Belgia, perquai che nus essan sfurzads da mantegnair nus sezs. Nus ans chattain en ina situaziun militara da sforz. Fin ussa essan nus ans restrenschids militarmain sin las reglas da defensiun las pli necessarias. Ma la mobilisaziun russa sventirada ans ha tuttenina mess en privel – suenter ch’era la Frantscha aveva gia gì armà fermamain ordavant sias forzas militaras – da vegnir magliads dals diluvis da l’ost e dal vest. Las acziuns da la mobilisaziun franzosa han mussà ch’ina mobilisaziun stoppia avair per consequenza la guerra. Ussa essan nus sfurzads, encugnads tranter ost e vest, da trair a niz tut ils meds per spendrar nossa pel. I na sa tracta betg d’ina violaziun intenziunada dal dretg internaziunal, mabain d’ina acziun d’in uman che cumbatta per sia vita. Jau sun m’engaschà en tut mia lavur sco chancelier da l’Imperi da realisar ensemen cun la Gronda Britannia plaun a plaun ina situaziun ch’evitescha che las naziuns culturalas europeicas mazzian ina l’autra. A moda criminala ha la Russia fatg termagls cun il fieu e ruinà quellas intenziuns. Jau sper che la Gronda Britannia possia tschentar tras sia tenuta en quella crisa mundiala in fundament, sin il qual nus pudain realisar suenter la fin da la crisa quai ch’è ussa vegnì destruì tras la politica russa.»

Appel da l’imperatur Wilhelm II a la mobilisaziun, placat dals 6 d’avust 1914

Ils 6 d’avust 1914 ha Wilhelm II fatg in appel An das deutsche Volk! e truppas tudestgas, ulans da la segunda e quarta divisiun da chavallaria, han cumenzà l’attatga sin la Belgia. Gia l’emprim di hai dà en il vitg da Battice abus da la populaziun civila. Perquai ch’ils schuldads tudestgs supponivan d’esser vegnids attatgads da partisans e civilists armads, han ins commess durant las proximas emnas pliras orrurs vers la populaziun civila en Belgia ed en Frantscha. Tranter l’avust e l’october 1914 han questas repressalias custà la vita a var 6500 civilists. L’urden da guerra da quel temp lubiva da princip da cumbatter ils partisans a moda severa e vuleva restrenscher la guerra a las unitads militaras. Per quest intent prevediva el talas mesiras penalas. Ma il pli savens avevan quellas attatgas da far cun unitads militaras sparpagliadas. Magari sajettavan truppas tudestgas en ina maschaida d’isteria da massa e d’ina situaziun nunsurvesaivla era ina sin l’autra. Ils manaders da truppa chastiavan tuttina consequentamain civilists innocents, tranter auter cun deportaziuns u cun arsentar entirs vitgs. Istoriografs èn da l’opiniun che quai haja da far cun l’imaginaziun d’ina guerra dal pievel sco ch’ella era vegnida fatga tranter la Frantscha e la Germania ils onns 1870/71 e sco ch’ella era anc adina preschenta en la schientscha da l’armada tudestga.

Durant la mobilisaziun han ins planisà ed exequì in assagl da surpraisa sin la citad beltga Lüttich, tar la quala è stà participà Erich Ludendorff ch’è daventà pli tard schef dal quartier general. La citad è spert crudada en ils mauns dals attatgaders, entant che la tschinta da dudesch forts enturn la citad n’era anc betg conquistada. Pir suenter ch’ins ha gì rabitschà natiers artigliaria greva (la Dicke Berta da Krupp e la Schlanke Emma da Skoda main enconuschenta, ma pli ferma) èsi stà pussaivel d’occupar las fortezzas. Il punct culminant ha furmà il bumbardament e la crudada dal Fort Loncin.

Emprim pajament da sold suenter la mobilisaziun, Berlin 1914

Avant avevan tant la regenza franzosa sco er l’imperatur tudestg cumandà la mobilisaziun da lur armadas. Il medem di ha l’ambassadur tudestg surdà a Son Petersburg la decleraziun da guerra a la Russia. L’avantmezdi dals 2 d’avust han truppas tudestgas occupà la citad da Luxemburg. Sinaquai ha il president dal stadi franzos, Raymond Poincaré, proclamà per decret il stadi da bloccada da la Frantscha. A medem temp ha la Germania declerà uffizialmain la guerra a la Frantscha, e quai pervi da diversas violaziuns da cunfin en la part tudestga da la Lorena.

Sco gia menziunà, eran truppas tudestgas marschadas ils 4 d’avust en la Belgia neutrala senza decleraziun da guerra ed encunter il dretg internaziunal. Il medem di ha la Gronda Britannia cumandà la mobilisaziun da si’armada e dà a la Germania in ultimatum fin mesanotg. Quai ha intimà il minister da l’exteriur, Sir Edward Grey, da far sia remartga famusa: «En l’entira Europa sa stizzan ussa las glischs; en nossa vita na vegnin nus betg pli a vesair a glischar ellas.» Ils 5 d’avust, suenter la fin da quest ultimatum, ha la Gronda Britannia declerà la guerra a l’Imperi tudestg. Il medem di han ins numnà Horatio Herbert Kitchener minister da guerra. Sco in dals emprims ha quel prognostitgà ina guerra da plirs onns e cumandà d’engrondir l’armada. Il domini incontestabel dals Brits sin la mar ha pussibilità da trametter immediatamain 100 000 umens en Frantscha. Tras il cumond d’armada 324 dals 21 d’avust 1914 han ins furmà sis novas divisiuns cun ils voluntaris ch’ins aveva recrutà. En tut han ins pudì recrutar en quella moda fin l’onn 1915 passa 40 divisiuns per l’engaschi en Frantscha (sco armada da Kitchener u armada nova).

Dapi ils dis da la mobilisaziun franzosa avevi dà en la Lorena tudestga l’emprim pli pitschens, alura dentant spert pli gronds moviments da truppas franzosas ed emprims cumbats da fieu cunter furmaziuns tudestgas. Ils 10 d’avust han truppas bavaraisas gì emprimas grondas sperditas en il conturn da Badonviller. Ils 11 d’avust hai dà a Lagarde in grond cumbat tranter Franzos e parts da la 42avla divisiun d’infantaria. A la fin da quel eran circa 2300 Franzos en praschunia.

La perscrutaziun ha mussà che la 6avla armada tudestga sa chattava en la regiun tranter Metz e Saarburg tranter duas armadas franzosas cun almain nov corps activs, numnadamain l’emprima sut general Dubail e la segunda sut general Castelnau. Quai dentant cun la differenza che la 6avla armada era ‹suletta› e la pli gronda part da la 7avla armada ch’ins aveva clamà per sustegn era anc sin via en il nordost.

Famiglia da purs franzosa en fugia, 1914

Suenter ch’ils Tudestgs han gì gudagnà ils 12 d’avust sper Badonviller ina battaglia encunter ils Franzos, han ins decidì da carmalar la gronda forz’armada da l’adversari sin territori tudestg. La finamira da quest’acziun era da gudagnar temp per s’avischinar cun la 7avla armada. Silsuenter vulevan ins batter l’inimi en ina trapla en il conturn da Mörchingen – Lauterfingen – Mittersheim – Pfalzburg. Las truppas tudestgas èn sinaquai sa retratgas fin a quella lingia ed èn idas en posiziun.

Ils 16 d’avust ha il cumandant da la 6avla armada, il prinzi ereditar Rupprecht da la Bavaria, decidì encunter las ordras d’attatgar il pli spert pussaivel las furmaziuns franzosas situadas en la Lorena. Quai gieva encunter il Plan Schlieffen che pretendeva da mantegnair strictamain la defensiva. En il decurs dals 18 d’avust hai alura dà emprims cumbats en il territori enturn Lauterfingen.

Ils 18 d’avust han ils Tudestgs cumenzà l’offensiva gronda. Suenter che l’artigliaria greva ha gì victorisà sur ils forts beltgs da Lüttich e Namur, aveva quella la finamira da circumdar las armadas alliadas. Cun far quai han ins cuntanschì fitg svelt la chapitala beltga Brüssel. L’armada beltga è sa retratga en la fortezza d’Antwerpen; sinaquai ha cumenzà l’assedi da dus mais d’Antwerpen.

Chavallaria britannic-indica a la front dal vest europeica, 1914

Ils 20 d’avust ha il general franzos Joffre cumandà l’offensiva en direcziun da la part tudestga da la Lorena ed en il territori da la Saar-Ruhr – in’attatga ch’era gia planisada ditg avant la guerra en l’uschenumnà ‹plan XVII›. Or da quella ed or da diversas autras battaglias sper Saarburg, Longwy, a la Maas, tranter Sambre e Maas e sper Mons hai dà cumbats tranter las Vogesas e la Schelde (ils uschenumnads cumbats da cunfin) ch’han chaschunà dad omaduas varts grondas sperditas. Malgrà las acziuns nunspetgadas dals Franzos e dals Brits carteva la generalitad tudestga ch’ins possia avanzar spert fin a Paris.

Suenter il fiasco da l’offensiva franzosa ha lezz’armada cumenzà a retrair si’ala sanestra tras la Frantscha dal Nord. Questa retratga è vegnida interrutta da differentas battaglias sco quellas sper Le Cateau e Guise-St. Quentin ed ha manà l’ala dretga dals Tudestg datiers da Paris. La regenza franzosa ha sinaquai bandunà ils 2 da settember la chapitala e dischlocà a Bordeaux. La defensiun da Paris han ins surdà al general Gallieni ch’era vegnì reinstituì. Il commando superiur franzos ha dentant tratg ensemen truppas da l’ala dretga e reservas per etablir sper Paris ina nov’armada ch’ha periclità il progress da la flanca dals Tudestgs. Ins ha stuschà en il center in’ulteriura armada sut Ferdinand Foch. Joffre planisava da duvrar la Marne sco posiziun da retegnida per pudair franar davent da qua cun agid d’ina offensiva l’entir progress tudestg.

Il Plan Schlieffen

Ils 4 da settember èsi gartegià als Tudestgs da surpassar la Marne, e sin quai ha gì lieu dus dis pli tard la Battaglia a la Marne tranter Ourcq e Maas ch’ha manà a grondas sperditas dad omaduas varts. Curt suenter ha la generalitad tudestga dà si il Plan Schlieffen, perquai ch’i n’era betg reussì a las truppas d’avanzar lunsch avunda per isolar u schizunt circumdar Paris. Cura che las truppas tudestgas èn sa retratgas da la Marne – quai ch’ha fatg surstar ils Alliads –, tanschevan las reservas da muniziun franzosas mo pli per dus dis.

Schuldads tudestgs a Maubeuge durant l’occupaziun (1914)

Vers la fin da settember èn ils moviments tschessads dad omaduas varts, las forzas eran equilibradas, in pau a la giada ha cumenzà ina guerra da posiziun. Quai aveva tranter auter da far cun il fatg che las reservas da muniziun, surtut quellas per l’artigliaria, na pudevan betg vegnir furnidas spert avunda. Igl è sa mussà bainspert ch’il consum da muniziun surpassava per lunsch las capacitads da refurniment. Sulettamain en Belgia n’aveva il progress anc betg pers sia spertezza: fin il november eran Antwerpen, Brügge ed autras citads impurtantas en maun tudestg. Gronda resistenza han ils Alliads dentant fatg sper Ypern, quai ch’ha sfurzà il general von Falkenhayn – ch’era dapi ils 14 da settember schef dal stab general – da smetter las attatgas. Da la fin d’october fin ils 10 da november hai adina puspè dà sper Ypern cumbats cun grondas sperditas. Quellas ha la generalitad tudestga stilisà cun il rapport cugliunant che giuvens regiments tudestgs hajan conquistà las emprimas posiziuns da l’inimi chantond Deutschland, Deutschland über alles. Il rapport da la generalitad tudestga ha creà il mitus da Langemarck ch’ha existì fin il temp dal naziunalsocialissem ed ha glorifitgà la presumada mort d’unfrenda d’ina generaziun giuvna e scolada tudestga. Cun ils cumbats sper Ypern è la guerra mobila stada a fin. A la front tudestga hai uss dà in vast sistem da foss da protecziun.

En l’ost faschevan ils Russ attatgas nunspetgadamain fermas cunter la Germania. Perquai era la situaziun a la front da l’ost l’emprim difficila per las Pussanzas centralas. Sin fundament dal Plan Schlieffen eran ils Tudestgs semtgads sin ina guerra defensiva a la front da l’ost. Quai è dentant sa mussà sco sbagl suenter ch’ils Russ han fatg in’immensa offensiva en il nordost. Curt suenter l’entschatta da la guerra avevan duas armadas russas invadì l’ost da la Prussia e sa chattavan uschia sin territori da l’Imperi tudestg. En consequenza da quai han ins rinforzà las truppas e remplazzà ils cumandants vegls tras il maior general Erich Ludendorff ed il colonel general Paul von Hindenburg. Grazia ad els è la situaziun a la front da l’ost sa midada relativamain spert. Spezialmain la victoria en la Battaglia sper Tannenberg dals 26 fin ils 31 d’avust è stada per la Germania in grond success. Igl è reussì a las truppas tudestgas da serrar en l’armada russa da Narew. La Battaglia sper ils Lais Masurics è suandada dals 6 fin ils 15 da settember ed è ida a fin cun la terrada da l’armada russa da Niemen. Las truppas russas han sinaquai rumì ina gronda part da la Prussia da l’Ost.

Curt suenter l’entschatta da la guerra avevan truppas russas er occupà la Galizia ch’appartegneva a l’Austria-Ungaria. Suenter in emprim progress vers la citad Lemberg è l’armada austriac-ungaraisa vegnida franada tras la pussanza dominanta da la Russia. Il settember ha l’Austria-Ungaria stuì sa retrair fin a las Carpatas. Il prim da november è il colonel general von Hindenburg vegnì numnà schefcumandant ost da l’armada tudestga. Ils 11 da november ha cumenzà in’offensiva tudestga a la front da l’ost ch’ha chatschà enavos las truppas russas fin a Łódź. Il november 1914 ha la marina britannica declerà l’entira Mar dal Nord sco zona da guerra ed ha immediat minà quella. Bastiments che navigavan sut bandiera da stadis neutrals pudevan vegnir attatgads dals Brits senza preavis. Quest agir da la regenza britannica ha violà il dretg internaziunal valaivel, tranter auter la Decleraziun da Paris dal 1856 che la Gronda Britannia aveva suttascrit. Dals 5 fin ils 17 da december èsi reussì a las truppas austriac-ungaraisas da franar il progress russ vers Krakau. Silsuenter ha la transfurmaziun ad ina guerra da posiziun era cumenzà en l’ost. Dal december 1914 fin l’avrigl 1915 ha furià la Battaglia d’enviern en las Carpatas, en la quala las Pussanzas centralas èn sa fatgas valair visavi la Russia.

En vista a l’escalaziun generala è il punct da partenza da la guerra, il conflict tranter l’Austria-Ungaria e la Serbia, crudà pli u main a l’ur da l’attenziun. Las trais offensivas fatgas da l’armada austriac-ungaraisa tranter l’avust ed il december 1914 han la finala tuttas fatg naufragi, e quai malgrà ch’ins aveva pudì conquistar per curt temp la citad da Belgrad. Sco motivs per il nunsuccess èn da numnar ina planisaziun sbagliada e la vehementa resistenza dals Serbs, surtut en las Battaglias da Cer ed a la Colubara. L’armada da la manarchia imperial-roiala ha pia era stuì acceptar qua ina terrada catastrofala. Oravant tut las emprimas attatgas èn stadas accumpagnadas da grevas violaziuns cunter la populaziun civila serba. Era sin agen territori (en Bosnia ed en Slavonia) han ins executà collaboraturs presumads ed effectivs. Plirs millis civilists èn vegnids mazzads, vitgs sblundregiads e brischads. Suenter quest sforz encunter in adversari che disponiva da bler dapli resursas, era l’armada serba a la fin da sias forzas. Ultra da quai eran ruttas ora en il pajais epidemias.

La damaun dals 14 da november 1914 avant la moschea da Faith ad Istanbul: Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi, scheichülislam da l’Imperi osmanic, appellescha a sultan Mehmed V da manar in dschihad cunter ils ‹inimis da l’Imperi osmanic›

La regenza da l’Imperi osmanic ha l’emprim empruvà da sa tegnair davent da las acziuns da cumbat en furma d’ina ‹neutralitad armada›. Per ils Giuvens tircs ch’eran a la pussanza eri evident ch’els stoppian suandar ina pussanza gronda per insumma pudair tegnair pitg militarmain. Sin giavisch d’Enver Pascha hai la finala dà l’allianza da guerra cun la Germania e l’Austria-Ungaria, in patg ch’era però dispità en il cabinet. L’october 1914 han ils Tircs osmans bumbardà cun ils bastiments da guerra Goeben e Breslau, ch’els avevan cumprà da la Germania, citads situadas a la costa russa. Sinaquai han la Frantscha, la Gronda Britannia e la Russia declerà l’entschatta november la guerra a l’Imperi osmanic. Gia ils 23 da november èsi reussì a truppas britannicas da conquistar la citad osmanica Basra al Golf da la Persia.

Ils 5 d’avust aveva il Commitee of Imperial Defence da Londra decidì da schlargiar la guerra, violond ils contracts da la Conferenza d’Africa a Berlin dals onns 1884/1885. Quai signifitgava ch’ins vuleva attatgar tut las colonias tudestgas u laschar attatgar quellas da truppas franzosas, indicas, sidafricanas, australianas, giapunaisas u novzelandaisas. En quest context han surtut gì lieu en l’Africa grevs cumbats. La colonia Togo ch’era circumdada da tuttas varts han ins conquistà immediatamain. Camerun sa chattava en la medema situaziun difficila. Fin la fin da l’onn 1914 èn las truppas tudestgas sa retratgas en la tschungla, nua ch’igl ha dà ina guerra da guerriglia stentusa. L’Uniun sidafricana ha attatgà la part tudestga da l’Africa dal Sidvest. Fin la fin da l’onn n’hai betg pli dà ina pussaivladad da tegnair il territori. Sulettamain la part tudestga da l’Africa da l’Ost è sa defendida stinadamain sut Paul von Lettow-Vorbeck. Grazia a la strategia tudestga da retratgas e tactica da guerriglia, han ins pudì mantegnair la colonia fin la fin da la guerra.

Las colonias tudestgas en il Pacific han ins, sin fundament d’in ultimatum giapunais, dà si senza cumbat. Sulettamain la colonia tudestga Kiautschou è vegnida defendida stinadamain durant l’assedi da Tsingtau fin ch’il material e la muniziun èn stads duvrads si.

Ils 24 da december èsi vegnì en intginas parts da la front dal vest tar l’uschenumnada pasch da Nadal, in armistizi nunautorisà tranter ils schuldads. Passa 100 000 schuldads, surtut englais e tudestgs, èn stads cumpigliads en quest armistizi cumbinà cun acts da fraternisaziun.

L’onn da guerra 1915

Il schaner 1915 hai dà a la front dal Caucasus las emprimas acziuns da cumbat pli grondas tranter truppas osmanicas e russas. En il cumbat da Sarikamis ha l’Imperi osmanic subì ina greva terrada. Truppas osmanicas han commess il Genocid envers ils Armens ed il Genocid envers ils Suryoye. Quests crims han custà la vita a var in milliun umans. Nundumbraivels Armens èn vegnids deportads en territoris da desert.

Cun agid da la 10avla armada novarrivada ha l’armada tudestga victorisà sur ils Russ en la Battaglia d’enviern en la Masuria (ch’ha durà dals 2 fin ils 27 da favrer). Sinaquai èn las truppas russas sa retratgas definitivamain da la Prussia da l’Ost.

Il november 1914 ha Erich von Ludendorff retschet ensemen cun Paul von Hindenburg il cumond superiur sur tut las truppas tudestgas a la front da l’ost. La stad 1915 ha la Germania occupà la Pologna, bunamain l’entira Curlandia e la Lituania. Entras las pussanzas d’occupaziun hai dà en la Pologna dus guverns: in austriac a Lublin ed in tudestg cun sedia a Warschau. Ils territoris restants han ins reunì sut l’expressiun Ober Ost. Quai era l’abreviaziun per il territori dal schefcumandant da tut las forzas militaras tudestgas en l’ost. Quel cumpigliava la Curlandia, la Lituania etnografica, intgins districts spiramain polacs sco Augustow e Suwalki ed ils districts dal vest da la Bielorussia.

A la front dal vest ha gì lieu il favrer e mars l’uschenumnada Battaglia d’enviern en la Champagne, tar la quala ils Franzos han l’emprima giada utilisà granella da ballas massiva. Quella tactica n’ha però betg gì grond success: ils Tudestgs èn spert s’adattads ad in’attatga da l’infantaria. Or da refugis bain installads han els pudì cumbatter quellas cun agid da fieu d’arretar e da mitraglias.

Curt suenter han ils Tudestgs cumenzà a far diever da gas toxic, ina da las armas las pli crudaivlas da l’Emprima Guerra mundiala. Per l’uschenumnada attatga da vaschia utilisav’ins gas da clor che sa tschentava pervi da sia consistenza en ils foss. L’emprima attatga da gas toxic avev’ins planisà sco experiment. Quella ha gì lieu ils 22 d’avrigl ad Ypern. L’effect è stà devastant: 15 000 schuldads franzos da l’Algeria, latiers schuldads dal territori breton sco era ils Canadais ch’eran arrivads pir dacurt a la front èn scappads u vegnids mazzads, uschia ch’ils Tudestgs han l’emprim pudì avanzar senza resistenza. Malgrà tut n’ha la generalitad da l’Imperi tudestg betg nizzegià quest avantatg. Sinaquai han ils Alliads puspè pudì serrar la front. Istoricamain n’èsi betg sclerì dal tuttafatg tgi ch’ha utilisà sco emprim gas sco med da cumbat.

Infantaria britannica tar in exercizi sin l’insla greca Lemnos per l’attatga planisada sin Gallipoli

Ils 25 d’avrigl han ils Alliads cumenzà sin la Peninsla Gallipoli l’operaziun da las Dardanellas. Quella dueva pussibilitar da rumper tras fin a Constantinopel. Violond la neutralitad greca, avevan truppas alliadas conquistà avant l’insla Lemnos per duvrar quella sco basa per attatgas cunter l’Imperi osmanic. La grippa sfendagliusa da Gallipoli furmava bain in bun refugi, ma nagin agid per l’offensiva dals Brits, Australians e Novzelandais. Latiers era la resistenza tirca nunspetgadamain ferma. Quai è stà il motiv daco che l’operaziun ha stuì vegnir rutta giu fin ils 9 da schaner 1916 cun ina grond’evacuaziun amfibica.

A la front tudestga da l’ost ha gì lieu dals 2 fin ils 7 da matg la Battaglia da Gorlice-Tarnow (en l’ost da Cracau). En il decurs da quella èsi reussì a las truppas tudestgas ed austriac-ungaraisas da rumper profundamain en las posiziuns russas. Przemysl e Lemberg han ins reconquistà il zercladur; las Pussanzas centralas han puspè pudì metter la gronda part da la Galizia sut lur controlla.

Ils 7 da matg ha in sutmarin tudestg sfundrà davant la costa dal sid da l’Irlanda il bastiment da passagiers britannic Lusitania. Quai ha provocà grevas tensiuns tranter l’Imperi tudestg ed ils Stadis Unids (tranter las 1198 victimas sa chattavan 127 Americans).

Ils 9 da matg, durant la Battaglia sper Lens, han ils Brits e Franzos empruvà da rumper tras en l’Artois. Ma l’emprova n’ha betg gì success ed è vegnida rutta giu mez zercladur suenter enormas sperditas.

Ils 23 da matg ha l’Italia declerà la guerra a l’Austria-Ungaria. La front passava tras il Tirol, per lung da l’Isonzo a la costa da l’Adria. Cun quai sa chattava l’Austria-Ungaria a partir da quel mument en ina guerra da trais fronts, quai ch’ha cumplitgà la situaziun da las Pussanzas centralas. Fin la stad 1917 han las truppas talianas empruvà adumbatten d’assaglir las posiziuns da l’Austria-Ungaria. Quellas eran per part situadas en las autezzas da la grippa ch’ins pudeva trair a niz a moda effizienta per sa defender. Ils cumbats èn vegnids enconuschents sco Guerra da las Alps ed han chaschunà autas sperditas. Probablamain hai dà en las posiziuns en l’auta muntogna dapli morts tras schelentadas e lavinas che tras acziuns da cumbat.

L’entschatta fanadur han las Pussanzas centralas cumenzà in’offensiva gronda a la front da l’ost. Fin il settember èsi reussì ad els da conquistar citads impurtantas sco Warschau, Brest-Litowsk e Vilnius. Las Pussanzas centralas han per part sfratgà en la front russa per plirs tschients kilometers. En la Battaglia sper Tarnopol ha l’armada russa tegnì si quest progress. Il medem mais ha zar Nikolaus II surpiglià persunalmain il commando suprem da l’armada russa. Malgrà las grondas sperditas da territoris russ, n’aveva el betg en mira ina pasch separada sco quai che las Pussanzas centralas avevan sperà.

Wilhelm II, Ferdinand I da la Bulgaria e marschal general von Mackensen a Nisch (1915)

Ils 14 d’october 1915 è la Bulgaria entrada en la guerra. Gia ils 6 da settember aveva la regenza bulgara declerà ch’ella saja pronta da collavurar cun las Pussanzas centralas. Tras in’attatga sin la Serbia vulevan quellas stgaffir ina colliaziun terrestra tar l’Imperi osmanic. Ils 6 d’october ha cumenzà l’offensiva encunter la Serbia. En il decurs da quella han las Pussanzas centralas chatschà enavos l’armada dals Serbs fin en l’Albania. Il december 1915 han truppas austriac-ungaraisas, tudestgas e bulgaras occupà l’entira Serbia. Las restanzas da l’armada serba han pudì scappar a Corfu, prendend cun ellas intgins millis praschuniers.

Ils davos cumbats pli gronds a la front dal vest da l’onn da guerra 1915 hai dà tranter ils 25 da settember ed ils 13 d’october en l’Artois ed en la Champagne. Quella battaglia d’atun ha chaschunà autas sperditas da vart dals Brits e Franzos ed ha purtà sulettamain pitschnas invasiuns en las posiziuns tudestgas. La guerra terrestra l’onn 1915 a la front dal vest (ch’è tranter auter era vegnida manada en las Vogesas, l’artg da St. Mihiel, en las Argonas ed era a moda sutterrana cun enormas minas) n’ha effectivamain betg midà da num la lingia da la front. Ella ha però chaschunà als Franzos las pli grevas sperditas entaifer in onn chalendar insumma.

La fin november èn truppas britannicas avanzadas davent dal Golf da la Persia en Mesopotamia. Sper Kut el-Amara èn ellas dentant vegnidas enserradas da l’armada osmanica ed han stuì capitular l’avrigl 1916.

L’onn da guerra 1916

Caricatura da l’occupaziun da l’Albania tras las truppas austriacas

Schuldà da las truppas d’assagl tudestgas a la front dal vest, 1916

Fort Douaumont la fin da l’onn 1916

Avis da mort cun suttascripziun facsimilada da Wilhelm II, 1916

Santeri da schuldads a la front da l’ost, enturn il 1916

La campagna militara che las Pussanzas centralas avevan cumenzà l’october 1915 cun success, è ida a fin il favrer 1916 suenter l’occupaziun cumpletta da l’Albania e Montenegro tras l’armada austriac-ungaraisa. A Montenegro è Viktor Weber Edler von Webenau stà guvernatur general militar dals 26 da favrer 1916 fin ils 10 da fanadur 1917. En l’Albania, che n’era atgnamain betg in participant da la guerra, han ins endrizzà sut il presidi dal consul general August Ritter von Kral in cussegl administrativ civil.

Suenter che l’armada tudestga era sa cuntegnida l’onn precedent a la front dal vest plitost a moda defensiva, ha la generalitad sut Erich von Falkenhayn decidì l’entschatta 1916 d’attatgar Verdun. Falkenhayn vuleva intimar l’armada franzosa da mobilisar grondas furmaziuns da truppa per defender sia pli gronda e cun quai moralmain pli impurtanta fortezza. Questas truppas franzosas vulev’ins alura laschar ‹perder tut il sang› en il cumbat cunter l’armada tudestga ch’era cleramain pli gronda. Ils Tudestgs han sinaquai manà immens quantums da chanuns, da muniziun e da truppas en il territori situà en il nord da la Maas. La fin fanadur avevi en il territori d’attatga tudestg ina concentraziun da meds da guerra sco anc mai.

Ils 21 da favrer ha la Battaglia da Verdun prendì si’entschatta, e quai cun ina granella da ballas or da 1500 chanuns ch’ha cuzzà passa otg uras. Cun quai ha cumenzà l’epoca da las battaglias da material. Uschia han ins eliminà ils blers avantposts franzos. Curt suenter han otg divisiuns tudestgas attatgà sin l’entira front e liquidà las davosas unitads adversarias, uschia che la morala dals Franzos è tschessada considerablamain. Ils 25 da favrer è l’impurtant Fort Douaumont vegnì conquistà da truppas tudestgas. Sinaquai han ils Alliads decidì che la fortezza da Verdun stoppia vegnir tegnida per tut pretsch. Ins ha incaricà general Pétain da defender la citad. Grazia al bun refurniment sur la via da Bar-le-Duc èsi reussì als Franzos fin l’entschatta avrigl d’esser tuttina ferms sco l’adversari.

Ils 20 da matg è vegnida conquistada dals Tudestgs la collina ‹Um mort› (Dead Mans Hill / Le-Mort-Homme); ma quella n’ha betg pudì vegnir tegnida fitg ditg. Pervi dals cumbats ch’èn vegnids manads a moda nunditg brutala, vala la collina sco simbol per l’‹enfiern da Verdun›. Ils 2 da zercladur è il fort Vaux vegnì assaglì tras truppas tudestgas. Il fanadur hai dà cumbats intensivs per il Fort Thiaumont. Quel ha midà entaifer curt temp pliras giadas il possessur, fin ch’el è crudà definitivamain sut controlla tudestga.

Paucs mais avant sia mort ha in student tudestg rapportà suandantamain davart in’attatga d’assagl sin ina fortezza davant Verdun: «7:30 gas cun ils calibers ils pli gronds. 7:30 fin las 8:00 granatas da 38,5 fin 42 centimeters. La terra siglia fin al tschiel. La chavorgia è in nivel da vapur immens, tocca sgola aut sco turs. Il vitg Fl. è in nivel da fim. Visavi da nossa posiziun para il mund d’ir a fin. Or dals foss! Betg in meter quadrat che n’è betg stgavà. Las mitraglias fracassan, il fieu da l’infantaria rocla. Ina canera infernala. Qua in che croda, là puspè in. Litinent U., noss cumandant da cumpagnia actual, stat si – là – tocca da sia charta dal stab general sprizzan, el tegna ils mauns davant il pèz e croda enavant. Suenter paucas minutas è el mort.»

Il cumbat da Verdun è spert stà enconuschent tar ils schuldads tudestgs sco ‹mulin da Maas› e ‹pumpa da sang›. Sin in intschess da paucs tozzels kilometers quadrats èn plirs milliuns granatas explodidas ed han arà pliras giadas il champ da battaglia. Il territori da cumbat era plain rusnas da granatas, baras e muniziun sajettada. La vegetaziun da là patescha perquai fin oz.

Entras ils cumbats violents davant Verdun è l’armada franzosa vegnida flaivlentada fermamain. Uschia han ils Alliads britannics cumenzà l’entschatta da la stad in’offensiva gronda al flum Somme. Il schefcumandant da las forzas armadas britannicas en Frantscha, Douglas Haig, ha medemamain utilisà il concept da Falkenhayn da la battaglia d’isada. L’offensiva ch’el planisava a la Somme na dueva betg mo distgargiar l’armada franzosa, mabain spussar materialmain e persunalmain dal tuttafatg ils Tudestgs. Suenter ina preparaziun d’artigliaria d’otg dis senz’interrupziun cun passa 1400 chanuns – tar la quala ins ha sajettà circa in milliun e mez granatas – ha cumenzà il prim da fanadur 1916 l’attatga sin las posiziuns tudestgas a la Somme. Malgrà las grevas chanunadas eran plirs refugis tudestgs restads intacts, uschia ch’ils schuldads tudestgs han pudì far frunt a l’attatga britannica cun fieu da mitraglia. Gia l’emprim di da la Battaglia a la Somme èn morts 21 000 schuldads britannics, da quels 8000 durant l’emprima mes’ura. Bleras unitads britannicas han pers passa la mesadad da lur schuldads. Malgrà questas enormas sperditas ha Haig laschà cuntinuar l’offensiva. Sin fundament da la Battaglia a la Somme e l’offensiva da Brussilow a la front da l’ost ha l’armada tudestga stuì trair giu truppas davant Verdun ed interrumper ils 21 da fanadur l’attatga sin la citad.

En in act da forza militar ha l’armada franzosa flaivlentada lantschà anc l’atun ina cunteroffensiva. Ils 24 d’october han truppas franzosas conquistà ils forts Douamont e Thiaumont. Ulteriuras offensivas franzosas han sfurzà ils Tudestgs da bandunar ils 2 da december Fort Vaux. Il fort è silsuenter vegnì siglientà da piuniers tudestgs. Fin ils 16 da december han ils Franzos reconquistà quasi tut ils territoris ch’ils Tudestgs avevan occupà tar lur offensiva da la primavaira.

Entant era la situaziun a la Somme medemamain sa sviluppada ad in’immensa battaglia da material. Durant cumbats da mais en e mais ora cun bleras sperditas èsi reussì a las truppas britannicas e franzosas da bittar enavos la front tudestga per intgins kilometers. Las sperditas èn però stadas talmain autas ch’ins ha interrut la Battaglia a la Somme la fin november 1916.

La Battaglia da Verdun ha chaschunà en total passa 600 000 morts e blessads sin omaduas varts. Be tranter il favrer e l’avust 1916 han ins dumbrà 88 000 morts tudestgs. Sin fundament dal decurs da la battaglia han ins remplazzà l’avust 1916 Erich von Falkenhayn cun il feldmarschal general Paul von Hindenburg ch’è daventà nov schef dal stab general da l’armada tudestga. Las battaglias a partir dal 1916 han laschà enavos rusnas dramaticas en la demografia da la Germania ed han chaschunà ina povradad sco anc mai tar orfens e vaivas da guerra.

La Battaglia a la Somme ha anc pretendì dapli victimas mortalas ch’il cumbat per Verdun. Passa in milliun schuldads britannics, tudestgs e franzos èn vegnids mazzadas ni blessads. Da la sperdita da meritaivels schuldads e sutuffiziers ch’eran gia dapi il 1914 sin il champ da battaglia n’è l’armada tudestga betg pli sa revegnida fin la fin da la guerra. Durant la Battaglia a la Somme aveva l’armada britannica utilisà l’emprima giada intgins chars armads. Sin via a la front eran quels però stads eri pliras giadas cun defects tecnics. Perquai che la Battaglia a la Somme aveva purtà als Alliads enormas sperditas, ma strusch gudogn da territori, han ins remplazzà ils 3 da december il schefcumandant franzos Joffre tras general Nivelle.

Era sin auters champs da battaglia hai dà l’onn 1916 grevs cumbats. Dal matg fin il zercladur ha l’armada austriac-ungaraisa manà in’offensiva cunter las posiziuns talianas. Suenter emprims pitschens success han ins stuì interrumper questas attatgas pervi da la situaziun precara a la front da l’ost. Dal zercladur fin il november ha l’armada taliana interprendì pliras grondas attatgas a l’Isonzo. Ils Talians han conquistà la citad da Görz, ulteriurs success da lur vart n’hai però betg dà.

Il zercladur ha l’armada russa cumenzà cun l’offensiva da Brussilow ch’ins aveva numnà tenor il general responsabel. La Russia aveva oravant tut speranza en sia gronda massa da schuldads, pertge ch’il material da guerra mancava per gronda part. L’armada russa ha conquistà territoris pli gronds en Wolhynia e Galizia, ha però pudì vegnir tegnida si l’avust da las truppas austriac-ungaraisas cun agid tudestg. Sin fundament da las autas sperditas è la morala da l’armada russa sa sbassada cuntinuadamain. La segund’offensiva da Brussilow dal settember fin l’october ha fatg naufragi, medemamain la terza ch’ha cuzzà da l’october fin il december. Ils 5 da november han las Pussanzas centralas proclamà l’independenza da la part da la Pologna ch’aveva appartegnì fin l’onn 1915 a la Russia. Las Pussanzas centralas avevan speculà che la Pologna sustegnia ellas militarmain en grond stil tras quest gest. Ma questas speranzas n’èn betg sa verifitgadas; be in pitschen contingent da voluntaris polacs naziunals cumbatteva sin la vart da las Pussanzas centralas. Ins sto però resguardar che tschients millis schuldads da naziunalitad polaca faschevan gia dapi l’entschatta da la guerra servetsch sco subdits en las forzas armadas tudestgas, austriac-ungaraisas e russas.

A l’Imperi tudestg ha l’Italia pir declerà la guerra ils 28 d’avust 1916. Tuttina avevan ils Tudestgs gia transferì dal matg fin il november 1915 ina divisiun rinforzada (divisiun da las Alps) a la front en il Tirol dal Sid per sustegnair l’allià austriac-ungarais.

Ils 27 d’avust 1916 è la Rumenia entrada en la guerra sin la vart dals Alliads. Truppas rumenas han invas la Transilvania ch’appartegneva a l’Austria-Ungaria, ma gia la fin d’avust hai dà ina cunteroffensiva da las Pussanzas centralas. Entaifer curt temp han truppas austriac-ungaraisas, tudestgas e bulgaras conquistà ina gronda part da la Rumenia. Ils 6 da december han las Pussanzas centralas conquistà la chapitala rumena Bukarest. Il nordost da lur pajais han ils Rumens sulettamain pudì tegnair cun agid russ. Suenter la victoria sur la Rumenia han las Pussanzas centralas fatg ils 12 da december in’offerta da pasch als Alliads, la quala quels han refusà ils 30 da december.

L’onn da guerra 1917

Il mars 1917 èn las truppas tudestgas sa retratgas da la Somme en la posiziun da Siegfried ch’era vegnida rinforzada fermamain. Avant han els destruì il territori ch’els han dà liber ed han per part minà quel. Il medem mais han ils Brits interprendì in’avanzada vers Bagdad e conquistà la citad.

Sin fundament da las grevezzas da la guerra e da la gronda mancanza da victualias hai dà ils 8 da mars (ils 23 da favrer tenor chalender russ) a Son Petersburg demonstraziuns da massa ch’han manà a la Revoluziun da favrer. En la citad èn sa furmads cussegls da lavurants e schuldads, entant ch’ins ha etablì ina regenza burgaisa provisorica sut prinzi Lwow. Ils 15 da mars ha Zar Nikolaus II demissiunà. Sper la regenza parlamentara devi sco segunda pussanza il cussegl suprem da lavurants e schuldads da Son Petersburg. La regenza provisorica ha decidì da manar vinavant la guerra – quai ch’ha trumpà grondas parts da la populaziun. Per quest motiv ha la generalitad tudestga pussibilità l’avrigl ad ina gruppa da bolschevics enturn Lenin – che viveva en l’exil svizzer – da vegnir cun il tren en Russia. Ils 16 d’avrigl è Lenin arrivà a Son Petersburg, nua ch’el ha appellà da far ina revoluziun socialistica.

Ils 6 d’avrigl 1917 èn ils Stadis Unids entrads en la guerra cunter l’Imperi tudestg. Il motiv è stà che l’Imperi aveva declerà la guerra da sutmarins senza restricziun; quella ha era chaschunà la mort da bleras persunas civilas. Ultra da quai è vegnida enconuschenta la depescha da Zimmermann, en la quala l’Imperi tudestg ha appellà il Mexico d’attatgar ils Stadis Unids. Il december 1917 ha l’America era declerà la guerra a l’Austria-Ungaria.

Malgrà las enormas sperditas che la guerra aveva chaschunà fin là, han ils Alliads era fatg l’onn 1917 pliras grondas attatgas sin la front tudestga dal vest. Quella giada ha il schefcumandant britannic Haig elegì la citad Arras en il nord da la Frantscha sco finamira d’ina offensiva, entant che l’armada franzosa ha attatgà las posiziuns tudestgas a l’Aisne ed en la Champagne. A l’Aisne han ils Franzos cumbattì cun anc dapli schuldads e material da guerra che tar lur cunteroffensiva avant Verdun l’onn precedent. Las offensivas dals Alliads han inizià l’avrigl. Suenter grondas sperditas han quellas gia stuì vegnir interruttas il matg. L’armada tudestga aveva cumenzà a construir ils foss da protecziun bler pli bass e bler pli datiers in da l’auter. Ultra da quai avevan ils Tudestgs preparà divisiuns d’intervenziun. Quellas pudevan vegnir manadas spertamain en parts da la front ch’eran chatschadas en las stretgas.

En consequenza da las offensivas betg gartegiadas hai dà revoltas en l’armada franzosa, temporarmain en 16 corps d’armada. Perquai han ins remplazzà l’avust il schefcumandant Nivelle tras general Pétain ch’aveva organisà la defensiun da Verdun. Entras introducir ina tenuta strictamain defensiva ha Pétain pudì calmar ad interim las revoltas. Encunter schuldads che revoltavan vegniva agì cun direzza extrema, tschients schuldads franzos èn vegnids sajettads. Unitads tudestgas avevan fatg a savair a lur generalitad che la resistenza franzosa saja praticamain inexistenta sin grondas parts da la front. Ma malgrà quai n’ha la direcziun d’armada tudestga betg tratg a niz las revoltas en l’armada franzosa.

Pétain ha vis il privel e procurà per meglier proviant e per dapli temp da ruaus per las truppas. Ils schuldads èn vegnids distgargiads in pau tras operaziuns ch’eran planisadas meglier e pli precautamain sco era tras in augment dal material d’assagl. En consequenza da quai hai dà plaun a plaun in process da regeneraziun en l’armada franzosa e la morala è puspè sa meglierada.

Guaud bumbardà sper Ypern

Battaglia da la Flandra: Attatga d’assagl invana sin ina posiziun tudestga ch’è gulivada praticamain dal tuttafatg tras granella da ballas

Suenter ils cumbats da primavaira cun bleras sperditas han ils Alliads cumenzà il zercladur 1917 en Flandra ina grond’offensiva sut direcziun britannica. Sco gia pliras giadas avant, han ins gì confidenza en il diever massiv da material da guerra ed artigliaria sin in tschancun fitg lartg. La Battaglia da la Flandra ch’è stada marcada d’in terren aparti difficultus ha durà plirs mais e purtà als Alliads mo pauc gudogn da territori e grondas sperditas. Ins ha stuì rumper giu ella l’atun 1917.

Ils 27 da zercladur 1917 è la Grezia entrada en la guerra sin la vart dals Alliads. La Grezia neutrala sa chattava gia dapi l’onn 1916 sut pressiun alliada, perquai che bastiments britannics e franzos bloccavan la costa. Suenter in ultimatum dal schefcummissari franzos Jonnart ha il retg Constantin I demissiunà il zercladur 1917. Sinaquai han ins furmà sut il primminister Elefherios Venizelos ina republica ch’era bainvulenta envers ils Alliads. Quella ha declerà la guerra a las Pussanzas centralas.

Las pussanzas dal vest han intimà la Russia da far in’offensiva per levgiar lur situaziun. Il minister da guerra Kerenski ha planisà l’offensiva ch’ha cumenzà ils 30 da zercladur. Suenter emprims success è l’offensiva stada bloccada ils 11 da fanadur. Gia ils 19 da fanadur han truppas tudestgas ed austriac-ungaraisas cumenzà la cunteroffensiva sper Tarnopol. Igl è reussì ad ellas da reconquistar la Galizia da l’Ost e la Bukowina. En la Russia hai dà ils 17 da fanadur in’emprova da putsch dals bolschevics ch’il militar ha supprimì. Sinaquai è Lenin scappà en Finlanda, entant che prinzi Lwow è vegnì substituì sco primminister da Kerenski, in um che fascheva part d’ina partida socialistica moderada. Malgrà las terradas militaras e la situaziun critica a l’intern ha Kerenski insistì ch’ins mainia vinavant la guerra. Il settember han truppas tudestgas conquistà la citad da Riga e l’october las inslas balticas Ösel, Dagö e Moon. Sinaquai è la resistenza militara da la Russia praticamain dada ensemen.

Il prim d’avust 1917, trais onns suenter il cumenzament da la guerra, ha papa Benedetg XV derasà in scriver apostolic cun il titel ‹Dès le début›, en il qual el è sa mess a disposiziun sco intermediatur da contractivas da pasch cumplessivas. L’appel da pasch è dentant stà senza success.

La fin d’october 1917 èsi reussì a truppas austriac-ungaraisas – cun grond sustegn da la 14avla armada tudestga – da rumper tras sper Flitsch e Tolmein (oz Slovenia). Ils Talians han pers passa 200 000 umens sco praschuniers da guerra ed èn vegnids bittads enavos fin al Piave. La front han ins pudì stabilisar be cun fadia. Ins ha tramess divisiuns britannicas e franzosas per sustegnair l’Italia.

L’entschatta november è la situaziun en la Russia escalada. Lenin, ch’era entant turnà da la Finlanda, ha manà la Revoluziun d’october dals 6/7 da november e stgatschà la regenza provisorica avant ch’ils bolschevics surpiglian la pussanza. Gia ils 8 da november han ils novs pussants russ relaschà il decret davart la finiziun da la guerra. Entras quai hai dà in grond levgiament per las Pussanzas centralas a lur front da l’ost.

Cuntrari a la situaziun en l’ost avevan anc adina lieu en Frantscha grevs cumbats. Suenter curta preparaziun tras l’artigliaria ha l’armada britannica fatg ils 20 da november in’attatga da surpraisa sin las posiziuns tudestgas sper Cambrai. Qua han ins duvrà plirs tschients chars armads. Als Brits èsi gartegià da tagliar profund en la front tudestga. L’armada tudestga ha stuì mobilisar tuttas reservas disponiblas. Paucs dis suenter il cumenzament da la battaglia han ils Tudestgs lantschà la cunterattatga, durant la quala els han l’emprima giada duvrà truppas d’assagl a la front dal vest. Ils 3 da december è la Battaglia da chars armads da Cambrai stada a fin cun quasi las medemas fronts. En tut eran passa 80 000 schuldads britannics e tudestgs vegnids blessads, mazzads u arrestads. Dal punct da vista tactic ha la battaglia gì grond’influenza sin l’andament da la guerra. In’attatga sperta cun chars armads e truppas d’assagl suenter curtas chanunadas pareva da pussibilitar in avanzament en quella guerra da foss dal tuttafatg statica.

General Allenby entra a Jerusalem

L’attatga britannica sin la Palestina (che vegniva controllada dals Osmans) è stada la davosa offensiva pli gronda da l’onn da guerra 1917. Quella è vegnida sustegnida d’Arabs revoltants (T.E. Lawrence) ed è ida a fin ils 20 da december cun la conquista da Jerusalem tras truppas britannicas.

Ils 15 da december han ins concludì in armistizi tranter las Pussanzas centralas e la Russia ed ha cumenzà in’emna pli tard a Brest-Litowsk las contractivas da pasch che n’han l’emprim betg purtà fritgs.

L’onn da guerra 1918

Per sfurzar ils bolschevics da far concessiuns, èn las Pussanzas centralas avanzadas vinavant l’entschatta dal 1918 sin territori russ ed han fatg ils 9 da favrer ina pasch separada cun l’Ucraina. Malgrà las cundiziuns diras ha Lenin laschà suttascriver ils 3 da mars il Contract da pasch da Brest-Litowsk. La Russia è sortida da la guerra perdend circa 25 pertschient da ses territori europeic. L’Ucraina era sut controlla tudestga; da quai speravan ins ch’il provediment da materias primas e da graun sa megliereschia. Perquai che la Russia na fascheva betg pli part da la guerra, èsi stà pussaivel per la direcziun d’armada tudestga da trametter var in milliun schuldads a la front dal vest. Entras quai han las Pussanzas centralas cuntanschì là il suramaun numeric. En vista al fatg ch’adina dapli unitads americanas arrivavan en Frantscha, n’ha quest avantatg dentant betg durà ditg. Perquai ha la generalitad tudestga decidì l’emprima giada dapi l’onn 1916 da far in’offensiva gronda a la front dal vest. L’armada tudestga planisava in’attatga cun blera artigliaria e gas toxic al punct da contact tranter la front britannic-franzosa per sparter ils inimis e batter els separadamain. La generalitad tudestga ha survesì che la forza da cumbat da las truppas franzosas era pli pitschna che quella da las britannicas. Uschia avevi gia dà l’onn 1917 revoltas en l’armada franzosa.

Suenter la Pasch da Brest-Litowsk: schuldads russ e tudestgs festiveschan la fraternisaziun

La damaun baud dals 21 da mars 1918 ha cumenzà l’offensiva da primavaira tudestga cun la pli ferma granella da ballas ch’igl aveva dà fin là a la front dal vest. Differentas funtaunas discurran d’in fieu da radund 6000 chanuns. Durant l’offensiva han ins l’emprima giada duvrà l’uschenumnà Chanun da Paris. Las truppas d’assagl tudestgas han fatg ina greva invasiun en la front britannica ch’è praticamain sa schliada en plirs lieus. Entaifer paucs dis è l’armada tudestga s’avanzada bunamain 70 kilometers. Ma ils cugns d’attatga tudestgs che sa distatgavan adina pli fitg in da l’auter han bainspert pers lur forza. Suenter ils 6 d’avrigl ha puspè cumenzà la guerra da posiziun. Sut la pressiun da la situaziun smanatschanta da la primavaira 1918 han ils Alliads finalmain pudì vegnir perina d’eleger il marschal franzos Ferdinand Foch sco schefcumandant communabel per las forzas armadas en Frantscha. Ulteriuras offensivas tudestgas a partir dals 9 d’avrigl en Flandra ed a partir dals 27 da matg a l’Aisne (nua ch’ins è puspè, sco il 1914, s’avanzà fin ad in pèr paucs tozzels kilometers davant Paris) èn la finala vegnidas bloccadas sco las precedentas.

Il fatg ch’ils Americans han surpiglià in pli lung tschancun da la front en la Lorena ha pussibilità als Franzos da transferir forzas e da cumbatter meglier las offensivas tudestgas. Ils 3 da zercladur è l’offensiva da primavaira tudestga stada a fin a l’Aisne.

La davosa gronda offensiva tudestga dals 15 da fanadur 1918 sper Reims ed en la Champagne è praticamain restada senza effect, malgrà ch’ins aveva puspè preparà las acziuns cun blera artigliaria. Ils Alliads eran favurisads grazia al sustegn dals Americans che vegnivan adina pli ferms e ch’han pudì cumenzar gia ils 18 da fanadur cun la cunteroffensiva tranter la Marne e l’Aisne.

A la Somme, durant la Battaglia da chars armads sper Amiens (8 d’avust 1918), han ils Tudestgs subì ina greva terrada. Da vart tudestga discurriv’ins dal ‹di nair da l’armada tudestga›. L’armada tudestga era gia flaivlentada considerablamain. D’ina vart tramettev’ins gia ils emprims giuvens da l’annada 1900 a la front, da l’autra vart na savev’ins betg far auter che laschar vinavant schuldads a la front ch’avevan gia lunsch sur 30 onns, era sch’els eran babs da famiglia. Las gruppas da vegliadetgna mesaunas eran gia fitg decimadas tras ils onns da guerra precedents.

A partir da la stad 1918 èn ultra da quai pli e pli blers schuldads tudestgs daventads praschuniers dals Alliads. Gia ils 14 d’avust ha la generalitad tudestga taxà la situaziun militara sco persa. Las truppas tudestgas stuevan uss sa retrair plaun a plaun. Il november 1918 occupavan ellas mo pli ina pitschna part dal nordost da la Frantscha, bundant la mesadad da la Belgia ed il Luxemburg. Malgrà grondas sperditas e forzas da truppa tschessentantas cumbattevan ils Tudestgs stinadamain fin la fin (quai che vegn descrit sco ‹taila-filien› da defensurs). Ils Tudestgs han profità da la situaziun da la tactica da guerra (avantatgs da la defensiva, era cun relativamain paucas mitraglias e chanuns), dals gronds donns en il territori da guerra (vias, infrastructura; chars armads n’eran anc betg sviluppads bain sco arma offensiva) e per finir da las difficultads dals Alliads da procurar per refurniment. Perquai n’èsi vinavant betg reussì als Alliads da rumper tras a moda decisiva, quai ch’ha promovì suenter la guerra l’uschenumnada Legenda da la stilettada.

A partir dals 15 da settember 1918 è la resistenza da l’armada bulgara dada ensemen suenter in’attatga dals Alliads cunter la front da la Macedonia. La Battaglia da la Palestina dals 18 e 19 da settember ha purtà la terrada definitiva a l’armada osmanica sut Otto Liman von Sanders. Per quels motivs han Hindenburg e Ludendorff pretendì ils 29 da settember ultimativamain che represchentants politics da l’Imperi elavureschian in’offerta per in armistizi. Per cuntanscher contractivas sin basa dal Program da 14 puncts dal president american ha Ludendorff proponì a medem temp da far dependenta la regenza da la confidenza dal parlament. Sinaquai ha l’imperatur pretendì ils 30 da settember per decret d’introducir in sistem da regenza parlamentar, quai ch’il Reichstag ha realisà cun decider ils 28 d’october da midar la constituziun. Il nov chancelier da l’Imperi tudestg, Max von Baden, ch’era vegnì confermà dal parlament, aveva gia offrì ils 4 d’october a Woodrow Wilson in armistizi correspundent. Ils Stadis Unids han sinaquai pretendì ch’ils Tudestgs bandunian il territori occupà, rumpian giu la guerra da sutmarins illimitada ed aboleschian la monarchia. Gist il davos punct han la regenza e la SPD dentant refusà.

Schuldads americans a la front da Piave, 1918

L’october 1918 ha l’Austria-Ungaria cumenzà a sa schliar. Ils 28 d’october han ins fundà la Tschecoslovachia, ils 29 d’october il stadi dals Serbs, Croats e Slovens (stadi SHS, a partir da l’onn 1929 Jugoslavia). La Galizia è s’unida cun il stadi polac ch’è puspè sa reconstituì. Il medem di han las truppas talianas che vegnivan dal Piave survegnì il suramaun en la Battaglia da Vittorio Veneto ed uschia cuntanschì in avanzament decisiv. Sco reacziun sin la sperdita da tut ils territoris betg tudestgs è sa constituì ils 30 d’october il stadi da l’Austria tudestg.

Il prim da november è sa constituida en l’Ungaria ina regenza independenta, suenter ch’il pajais aveva visà ils 31 d’october l’uniun reala cun l’Austria e clamà a chasa las truppas. Cun quai era l’Austria-Ungaria schliada. Ils 3 da november ha general Weber suttascrit cun ils Alliads l’armistizi da Villa Giusti, suenter avair manà tractativas sin incumbensà da l’imperatur respectivamain dal commando suprem da l’armada. (Ils politichers da l’Austria tudestga eran sa retratgs d’ina decisiun ed èn mitschads uschia da la critica ch’ins ha fatg valair pli tard en Germania envers ils ‹traditurs da november›). Ils 11 da november ha Carl I/IV desistì da prender part a las fatschentas dal stadi sco imperatur da l’Austria, ils 13 da november era sco retg da l’Ungaria.

Revolta da mariners a Kiel: demonstraziun dals revoluziunaris ils 4 da november 1918

Revoluziun da november 1918: schuldads revoluziunars ils 9 da november davant il Brandenburger Tor a Berlin

Fugia da Wilhelm II (amez la foto resp. il quart da sanestra) ils 10 da november 1918. Sin il perrun dal cunfin beltg-ollandais Eysden curt avant il viadi en l’exil ollandais

Malgrà las bregias per cuntanscher in armistizi, ha l’admiralitad tudestga cumandà ils 24 d’october 1918 che la flotta duaja partir en ina davosa battaglia desperada cunter la Royal Navy (‹fin onuraivla›). Sinaquai hai dà revoltas a Wilhelmshaven. Ins ha transferì parts da la flotta a Kiel e vuleva punir ils rebels. La finala è rutta ora ina revolta da mariners ch’è sa sviluppada entaifer paucs dis ad ina revoluziun, la Revoluziun da november.

En numerusas citads tudestgas han ins fundà cussegls da lavurants e schuldads. Kurt Eisner ha proclamà a Minca il stadi liber da la Baviera. Alura è suandada la primavaira 1919 la republica da cussegl da Minca. Ils 9 da november ha la revoluziun cuntanschì Berlin. Là ha il chancelier da l’Imperi tudestg Max von Baden proclamà or d’atgna iniziativa – e per tema d’ina revolta politica radicala – che l’imperatur demissiuneschia e ch’il prinzi ereditar desistia dal tron. Plinavant ha el transponì il post dal chancelier da l’Imperi sin il parsura da la SPD, Friedrich Ebert. Il suentermezdi dal medem di ha Philipp Scheidemann proclamà la republica tudestga. Karl Liebknecht da la Lia da Spartakus ha proclamà la republica socialistica libra Germania. L’imperatur e tut ils prinzis tudestgs han stuì demissiunar. Ils 10 da november è Wilhelm II scappà en l’exil ollandais ed ha cun quai suandà l’avis da ses cussegliaders. Demissiunà en scrit ha el però pir intginas emnas pli tard.

Delegaziun da l’Entente davant il char-salun a Compiègne, nua ch’ins ha suttascrit ils 11 da november 1918 l’armistizi da l’Emprima Guerra mundiala. Segund da dretg davantvart: il manader da la delegaziun franzosa marschall Foch. (Hitler ha prendì encunter l’onn 1940 en il medem char la capitulaziun da la Frantscha)

Suenter la guerra: schuldads returnan a Koblenz

A partir dals 7 da november han il marschal franzos Foch e quatter politichers tudestgs da la regenza da Max von Baden sut la direcziun da Matthias Erzberger (il parsura da la partida catolica dal centrum) contractà en in char-salun en il guaud da Compiègne davart l’armistizi tranter ils Alliads e l’Imperi tudestg. Ch’ins aveva lubì a Hindenburg e Ludendorff da star davent da las contractivas da l’armistizi ch’els sez avevan pretendì ultimativamain, ha gì grevas consequenzas per la naschientscha da la Republica da Weimar. Entaifer curt temp han ins stigmatisà ils delegads civils tudestgs sco ‹malfatschents dal november›.

Suenter la midada da la regenza ha Friedrich Ebert intimà ch’ins segnia l’armistizi dictà da la Frantscha. Ils 11 da november a las 5 la damaun han omaduas partidas suttascrit il Contract davart l’armistizi da Compiègne. Quel fixava tranter auter las cundiziuns per rumir ils territoris occupads dals Tudestgs e la vart sanestra dal Rain (ch’è vegnida occupada dals Alliads ensemen cun trais basas a Mainz, Koblenz e Cologna). Plinavant han ins annullà il Contract da pasch da Brest-Litowsk. L’Imperi era obligà da dar giu gronds quantums da meds da transport ed armas sco era d’internar la flotta d’auta mar. Tras quai n’avevan ins praticamain betg pli la pussaivladad da cuntinuar la guerra, malgrà che l’armistizi valeva adina be per 30 dis e stueva alura vegnir prolungà. Ils 11 da november a las 11 han las armas taschì.

Consequenzas da la guerra

Sperditas

Invalid da guerra che va per la murdieua, Berlin 1923

Monument en onur dals schuldads morts a Gräfinau-Angstedt (Thüringen)

L’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà tranter ils schuldads bunamain 10 milliuns morts e circa 20 milliuns blessads. Il dumber da las victimas civilas munta ad ulteriurs 7 milliuns. En l’Imperi tudestg han 13,25 milliuns umens fatg servetsch militar, da quels èn morts 2 milliuns. L’Imperi russ aveva mobilisà circa 12 milliuns umens per il servetsch da guerra, dals quals 1,85 milliuns èn vegnids per la vita. Dals 8,1 milliuns Franzos clamads sut las armas n’han 1,3 milliuns betg survivì la guerra. Il British Empire aveva engaschà tut en tut circa 7 milliuns schuldads, dals quals 850 000 n’èn betg turnads da la guerra. L’Austria-Ungaria ha gì da deplorar circa 1,5 milliuns victimas mortalas da 7,8 milliuns schuldads. Sin la vart taliana èn da 5 milliuns schuldads bunamain morts 700 000. En relaziun han la Rumenia, il Montenegro e la Serbia gì las pli grondas sperditas: Da 700 000 schuldads serbs èn circa morts 130 000. En tut ha la Serbia pers tras la guerra var 540 000 umans, quai che correspunda a ca. 11 % ed en il Montenegro schizunt a 16 % da la populaziun.

Tranter ils blessads sa chattavan numerus invalids ch’eran bainduras sfigurads da betg enconuscher pli. Nundumbraivels anteriurs schuldads da la guerra mundiala èn morts curt suenter la fin dals cumbats en consequenza da lur blessuras e malsognas da la guerra. Tar ils blessads ston ins era quintar numerus refusaders da guerra che n’eran ni èn davants psichicamain betg abels da far servetsch militar – ed èn vegnids mess en praschuns ni psichiatrias per ‹mantegnair la morala da la truppa›. Sper las victimas militaras vegnan vitiers las civilas: La bloccada cunter las Pussanzas centrals ha chaschunà be en Germania almain 700 000 morts da la fom. Vers la fin da la guerra ha la grippa spagnola mazzà en l’Europa milliuns civilists e schuldads ch’eran gia flaivlentads tras la guerra. Sin il Balcan, en spezial en Serbia, hai gia dà davent dal 1914 grondas sperditas da populaziun tras malsognas ed epidemias. Quai è medemamain stà il cas en zonas devastadas da la guerra ordaifer l’Europa (surtut en l’Africa Centrala e da l’Ost). En connex cun l’Emprima Guerra mundiala stat ultra da quai il Genocid envers ils Armens.

Sperditas militaras	Schuldads	Morts	Pertschient
Germania	13,25	2,00	15 %
Austria-Ungaria	7,80	1,50	19 %
Imperi osmanic	3,00	0,60	20 %
Bulgaria	1,20	0,10	8 %
Russia	12,00	1,85	15 %
Frantscha	8,10	1,30	16 %
British Empire	7,00	0,85	12 %
Italia	5,00	0,68	14 %
Rumenia	1,20	0,34	28 %
Serbia	0,70	0,13	19 %
Stadis Unids	4,74	0,21	4 %

Custs da guerra

Ils custs totals da la guerra da 1914 fin 1918 han muntà a 956 milliardas Goldmark. Quels sa repartan suandantamain: 208 milliardas ha l’Empire britannic sbursà per la guerra, 194 la Germania, 134 la Frantscha, 129 l’America, 106 la Russia, 99 l’Austria-Ungaria e 63 l’Italia. Quests custs gigantics han surpassà lunschor la forza economica dals pajais europeics. En general han ins finanzià la guerra cun emprests da guerra e cun prender en cumpra l’inflaziun – cun excepziun da la Gronda Britannia.

En Germania muntavan las expensas da guerra fin l’onn 1916 a circa 60 fin 70 milliuns marcs per di. Alura hai dà in creschament enorm en consequenza dal sforz d’armament, surtut cun l’uschenumnà Program da Hindenburg. Be ina pitschna part da quests custs han ins pudì finanziar cun taglias, radund 87 % n’èn betg stads cuvrids. Il debit da l’Imperi è perquai creschì per 145,5 milliardas marcs.

Ils territoris en la Frantscha dal Nord ed en la Belgia, per ils quals ins aveva battì il pli fitg, eran vegnids destruids per gronda part. Ils custs per la reconstrucziun han ins calculà cun radund 100 milliardas francs. L’idea dals victurs da pudair refinanziar ils custs da guerra cun reparaziuns, è stada in’illusiun. La Gronda Britannia n’era betg pli in dals pli gronds crediturs dal mund, mabain in dals pli gronds debiturs. Per la Germania ha la guerra finì cun in’inflaziun gigantica e las pussanzas victuras èn daventadas debiturs dals Stadis Unids. Tras la guerra aveva l’Europa pers sia posiziun da pussanza mundiala. Charles de Gaulle ha formulà pli tard: «Igl ha dà victurs e victorisads; ma nus tuts avain pers.»

Consequenzas politicas: Ils Contracts da Paris

Il contract cun l’Imperi tudestg

Ils 18 da schaner 1919 ha cumenzà la Conferenza da pasch da Paris. Ils 28 da zercladur ha la delegaziun tudestga suttascrit sut gronda pressiun dals Alliads il Contract da Versailles. Sin fundament da las directivas dal Contract da Versailles ha l’Imperi tudestg stuì surdar l’Alsazia e la Lorena a la Frantscha e las provinzas Posen e la Prussia dal Vest a la Pologna; il territori da la Memel han ins mess sut administraziun franzosa ed occupà l’onn 1923 tras la Lituania; il Hultschiner Ländchen han ins stuì surlaschar a la Tschecoslovachia ch’era gist sa constituida sco nov stadi. Danzig han ins declerà sco citad libra, e quai sut controlla da la Societad da las naziuns ch’ins aveva gist fundà. Las anteriuras colonias tudestgas èn daventadas territoris da mandat da la Societad da las naziuns sut controlla britannica e franzosa. En Eupen-Malmedy-St. Vith (da lez temp beltg), en il Schleswig dal Nord (dal qual la part settentriunala era da lez temp danaisa), en parts da la Prussia da l’Ost (restadas tudestgas) ed en la Schlesia Superiura (partida tranter la Germania e la Pologna) han ins fixà per la fin l’onn 1921 votaziuns dal pievel davart l’appartegnientscha a l’Imperi tudestg. Il territori da la Saar han ins suttamess per 15 onns a l’administraziun da la Societad da las naziuns, entant che la Frantscha ha surpiglià il domini economic. Votaziuns en il Memelland han purtà autas cumparts (circa 80 %) per las partidas tudestgas.

L’Imperi tudestg è vegnì sfurzà da discharmar. El astgava be disponer d’ina armada professiunala cun ina forza maximala da 100 000 schuldads e da la marina imperiala da 15 000 umens. L’equipament da quell’armada era restrenschì fermamain. En il vest da l’Imperi tudestg han ins stgaffì ina zona demilitarisada che tanscheva circa 50 kilometers a l’ost dal Rain. Als cunfins da l’Imperi tudestg han ins definì zonas, en las qualas ins na dastgava betg construir ni midar fortificaziuns. Plirs flums ed il Chanal da la Mar dal Nord e da l’Ost (da lez temp: Chanal da l’imperatur Wilhelm) èn vegnids internaziunalisads tras determinaziuns dal Contract da Versailles.

L’artitgel 231 dal Contract ha dà l’entira culpa da la guerra a l’Imperi tudestg ed a ses alliads. Ils Alliads han giustifitgà cun quai lur pretensiuns da reparaziun. Blers Tudestgs han resentì quai sco malgist. A l’entschatta han ins fixà reparaziuns da 269 milliardas marcs che duevan vegnir pajadas en ratas da 42 onns. Las pretensiuns e regulaziuns per las reparaziuns èn però sa midadas pliras giadas. Plinavant ha l’Imperi tudestg stuì furnir rauba. Las directivas dal Contract da Versailles n’han betg mess ina fin a la posiziun da la Germania sco pussanza gronda; ellas eran dentant uschè diras ch’ellas han difficultà da normalisar la relaziun da la Germania envers ils Alliads. Grondas parts da la populaziun tudestga taxavan il Contract da Versailles sco pasch dictada, quai ch’ha promovì circuls naziunalistics en l’Imperi. Il Contract n’è betg vegnì suttascrit da l’America. Quella ha fatg ina pasch separada cun l’Imperi tudestg ils 25 d’avust 1921 (Contract da Berlin). Quel desistiva d’intginas da las directivas las pli diras. Marschall Foch ha commentà il Contract da Versailles cun ils pleds: «Quai n’è nagina pasch. Quai è in armistizi da 20 onns.» E Lenin ha numnà il Contract ina ‹pasch da rapina›.

Il contract cun l’Austria

Charta da la repartiziun territoriala da l’Austria-Ungaria suenter ils contracts da Paris

Ils 10 da settember 1919 han ils Alliads e l’Austria suttascrit sper Paris il Contract da Saint-Germain. L’Austria ha stuì surdar a l’Italia il Tirol dal Sid e sia cumpart dal Friaul e da Triest. Quests territoris eran gia occupads dapi ils 3 da november 1918 dals Talians. Vitiers èn vegnids territoris ch’eran de facto gia surdads al stadi nov Jugoslavia (stadi SHS). Plinavant ha l’Austria stuì renconuscher l’independenza da l’Ungaria, da la Tschecoslovachia (cun ils territoris da lingua tudestga che l’Austria pretendeva), da la Jugoslavia e da la Pologna.

Ins ha scumandà a l’Austria da s’unir cun l’Imperi tudestg, malgrà che l’assamblea naziunala provisorica dals 12 da november aveva votà unanimamain persuenter. Il num da stadi ‹Austria tudestga› han ils victurs ignorà; els han fatg il contract cun la ‹Republica Austria› che stueva da qua davent sa numnar uschia. Sin donn e cust da l’Ungaria han ins concedì a l’Austria l’Ungaria dal Vest tudestga (Burgenland), nua ch’i vegniva discurrì per gronda part tudestg. Quai dentant senza la chapitala Ödenburg (ungarais Sopron), perquai ch’ils abitants avevan exprimì en ina votaziun dal pievel l’onn 1921 ch’els veglian restar tar l’Ungaria. Er a l’Austria han ins scumandà l’obligaziun al servetsch militar. La fermezza maximala da l’armada austriaca han ins fixà a 30 000 schuldads. Sco en Germania han ins er resentì en l’Austria il contract da pasch sco dictat.

Il contract cun la Bulgaria

Il Contract da Neuilly ch’è vegnì suttascrit ils 27 da november 1919 ha limità la forza da l’armada bulgara sin 20 000 schuldads. Il pajais ha stuì ceder plirs territoris pitschens en il vest a la Jugoslavia. Ultra da quai ha l’Entente surpiglià provisoricamain la Trachia dal Vest. L’onn suenter è quella vegnida attribuida a la Grezia (tenor il contract grec da Sèvres).

Il contract cun l’Ungaria

Ils 4 da zercladur 1920 è il contract da pasch cun l’Ungaria vegnì suttascrit en il chastè da Trianon sper Paris. La Slovachia (‹Ungaria Superiura›) ha era stuì vegnir surlaschada de jure a la Tschecoslovachia (la quala aveva gia daditg occupà quest territori). Il fatg ch’ins ha tschernì per motivs strategics il Danubi sco nov cunfin – malgrà che blers Ungarais vivevan e vivan era en il nord dal Danubi – maina fin oz a problems tranter ils dus stadis. La Croatia, la Slavonia ed il Banat ha la Jugoslavia surpiglià. En la part dal nord da la Serbia viva fin oz ina minoritad ungaraisa. Ultra da quai ha l’Ungaria stuì ceder la Transilvania a la Rumenia (1919) ed il Burgenland a l’Austria (1921). L’armada professiunala ungaraisa han ins limità a 35 000 schuldads.

Il contract cun la Tirchia

L’ultim contract da Paris han ins suttascrit ils 10 d’avust 1920 a Sèvres. L’Imperi osmanic è vegnì schlià. La Tirchia ha stuì ceder a la Grezia la Trachia da l’Ost e la citad da Smyrna e conturn, medemamain tut las Inslas Egeicas ch’eran sut controlla tirca (cun excepziun dal Dodekanes che l’Italia ha surpiglià). Las stretgas da mar tircas (Bosporus, Dardanellas) han ins stuì avrir a la navigaziun internaziunala senza che quellas sajan suttamessas a la controlla tirca. La Kilichia e la Siria èn vegnidas sut domini franzos, entant che la Cipra, l’Egipta, la Palestina e l’Irac èn vegnids sut administraziun britannica. Il Curdistan ha obtegnì il status d’autonomia, l’Armenia è daventada independenta.

La fermezza da l’armada tirca è vegnida limitada a 50 000 schuldads. Il Contract da Sèvres n’è dentant betg vegnì confermà da l’assamblea naziunala tirca. Igl ha dà conflicts militars cun la Grezia ch’han manà fin l’onn 1922 a la rumida da la Trachia da l’Ost e da Smyrna tras ils Grecs. L’onn 1921 han ins effectuà per contract ch’ils Franzos èn partids da la Kilichia. L’Armenia han ins repartì tranter l’Uniun sovietica e la Tirchia. Durant ils proxims onns èn millis Armens daventads victimas da persecuziuns tras ils Tircs. En la pasch da Losanna han ins confermà ils 24 da fanadur 1923 las acquisiziuns da territori tircas, plinavant han ils Alliads desistì da pretender reparaziuns.

Consequenzas dals contracts

Ils contracts da Paris muntan ina renunzia a la politica da ballantscha da las pussanzas ch’ins aveva manà durant tschientaners. Entant ch’ins aveva per exempel anc garantì en rom dal Congress da Vienna (1815) l’integritad dal territori naziunal franzos, han ils contracts da Paris fatg fin cun trais reginavels organisads a moda monarchica. En pli han ins renconuschì ils stadis ch’èn resultads da quests reginavels e midadas da territori considerablas dal rest da las partidas da guerra perdentas. Tut ils anteriurs stadis inimis e lur stadis successurs han però gì d’acceptar enormas obligaziuns da reparaziun (che n’han de facto betg pudì vegnir ademplidas). Plinavant han ins stgaffì en quests contracts la basa per la Societad da las naziuns e da l’Organisaziun internaziunala da lavur (ILO).

La fin da l’Imperi osmanic ha manà a la catastrofa da l’Asia Minura. Ed il fatg che l’Austria-Ungaria ha gia cumenzà a sa divider l’onn 1918 en pitschens stadis ha manà ad instabilitads en l’Europa Centrala. De facto vivevan qua milliuns umans sco minoritads en stadis naziunals ch’ins aveva construì or da las ruinas da la monarchia dal Danubi. La plipart d’els era protegida tras reglaments da minoritads che faschevan part dals contracts da Paris (cun excepziun da l’Italia ch’ins n’ha betg obligà da renconuscher ils reglaments da minoritads). L’Italia veseva sasezza sco perdenta, perquai ch’ella ha sulettamain obtegnì ina part da sias pretensiuns.

En Germania han las consequenzas da la guerra fullà via a la propaganda naziunalistica. Era circuls democratics e moderads han savens approvà las pretensiuns dals naziunalists. Uschia ha per exempel la posiziun dal president american Woodrow Wilson gì grond effect, il qual discurriva dal ‹dretg d’autodeterminaziun dals pievels›. Quella maxima n’han las pussanzas victuras europeicas dentant savens betg suandà en la pratica.

Cun entusiassem han ins era recepì l’idea dal dretg d’autodeterminaziun en las colonias da las pussanzas europeicas, cumbain ch’ins ha pudì realisar ella là pir 40 onns pli tard. Il British Empire ha però gia cumenzà plaunsieu suenter l’Emprima Guerra mundiala a sa schliar da l’avugadia da Londra. L’Irlanda è daventada independenta pass per pass suenter revoltas sanguinusas tranter ils onns 1917 e 1921. Ed er ils dominions da l’Imperi sco l’Africa dal Sid, l’Australia ed il Canada han pretendì in’autonomia pli vasta sco recumpensa per lur servetschs da guerra.

L’Emprima Guerra mundiala sco cesura militara

La guerra industrialisada

Nova arma: in char armà ‹Mark I› en servetsch durant la Battaglia a la Somme

Schuldà da telecommunicaziun tudestg, 1914

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra dal tuttafatg industrialisada, en la quala ins ha empruvà da mobilisar tuttas reservas persunalas e materialas disponiblas. Las ragischs da la Guerra totala ch’ils naziunalsocialists han propagà pli tard sa chattan davant Verdun ed a la Somme. Avend l’epoca da las armadas da milliuns gia cumenzà durant la Revoluziun franzosa cun introducir l’obligaziun al servetsch militar, ha quell’epoca cuntanschì durant l’Emprima Guerra mundiala ina nova dimensiun. Durant la guerra aveva l’Imperi tudestg en media pressapauc 7 milliuns umens sut las armas che stuevan vegnir equipads. Sin fundament da las battaglias da material e da sang ha l’economia da guerra cuntanschì durant l’Emprima Guerra mundiala dimensiuns ch’eran fin là nunenconuschentas. Durant tscherts dis da la guerra han ins sajettà dapli muniziun che durant l’entira Guerra franco-tudestga dals onns 1870/71. L’industrialisaziun totala da la guerra è era sa mussada en la producziun da millis da chanuns, mitraglias, chars armads ed eroplans. Quai n’avevi betg dà avant. Senza prender resguard sin basegns civils han ins transferì tut las resursas a la front. Ils problems economics en Germania fin l’onn 1923 (fominas, inflaziun, iperinflaziun) eran per gronda part consequenzas tardivas da quella politica da guerra.

Il maletg dal schuldà

L’Emprima Guerra mundiala cun ses cumbats da material ha effectuà ina ferma midada da mentalitad. Avant questa guerra existiva anc il maletg da battaglias avertas sin champs, nua ch’il schuldà dueva far frunt a l’inimi cun curaschi e sco chavalier. Quest maletg n’ha betg pudì surviver las pretensiuns ed experientschas da la guerra da posiziun. Durant e suenter la guerra hai dà in maletg ideal dal schuldà sco cumbattant senza emoziuns, endirì ed abel da cumbatter sut in squitsch senza cunfins. Era la scolaziun dals schuldads han bleras armadas midà en quel senn. Al maletg da la guerra faschevan però er part ils invalids da guerra ch’ins stueva relaschar en ina vita civila cun sfiguraziuns corporalas ed amputaziuns, e quai d’in temp nua ch’ins n’enconuscheva anc betg protesas modernas e reabilitaziuns medicinalas e professiunalas.

L’equipament

Pala da l’Emprima Guerra mundiala. En la guerra da foss vegniva la pala gizzada e duvrada savens sco arma. Il moni han ins scursanì a quest model suenter ina ruttadira

Bleras armadas n’han l’emprim betg prendì resguard a la protecziun ed al camuflagi ch’eran daventads impurtants sin il champ da battaglia. Pir dapi la Guerra dals Burs (1899–1902) era sa mussada l’impurtanza d’unifurmas en colurs che na dattan betg en egl. Tranter l’onn 1903 e l’onn 1914 aveva ina cumissiun da la direcziun d’armada franzosa empruvà da realisar cun differentas unifurmas experimentalas novaziuns en il tagl ed en la colur. Ina decisiun hai dentant pir dà ils 27 da fanadur 1914, pia sis dis avant il cumenzament da la guerra. Ils schuldas han perquai stuì ir l’emprim cun la veglia unifurma blau-cotschna en guerra, en la quala ins als veseva gia da lunsch. Era la chapellina da piz tudestga appartegneva atgnamain ad in’epoca passada. Durant l’onn 1916 han ins equipà la gronda part dals schuldads tudestgs a la front cun ina chapellina d’atschal confurma al temp.

Tant l’expressiun Tarnung sco era il verb tarnen èn s’etablids en il vocabulari tudestg en il context da l’Emprima Guerra mundiala. L’effect da camuflagi da tschertas colurs d’unifurma era gia sa cumprovà en il 19avel tschientaner tar las unifurmas en colur da sablun da bleras truppas colonialas. Per betg pli stuair utilisar il pled ‹camouflieren› che derivava dal Franzos, han ins duvrà in pled tudestg per ‹zuppentar/zuppar› che na dueva però tuttina betg avair la connotaziun da mancanza da curaschi. En quella situaziun han ins laschà reviver il pled dal tudestg mesaun tarnen che litterats tudestgs avevan puspè utilisà dapi il 19avel tschientaner en pleds sco per exempel Tarnkappe.

La fin da la chavallaria

Chavallarist tudestg en l’Africa dal Sidvest tudestga

Surtut sut las cundiziuns da la front dal vest èsi bainspert sa mussà ch’il diever tradiziunal da la chavallaria era ina chaussa anacronistica. Sche las armadas gievan en battaglia cun grondas unitads da chavallaria, avevan ellas mintgamai grondas sperditas. Tut autra era la situaziun però en ils vasts spazis a la front da l’ost. Oravant tut durant la guerra da moviment ils onns 1914/15 faschevan omaduas varts vastamain diever da lur truppas da chavallaria, surtut per l’exploraziun armada e per segirar il territori. Ma er en l’ost è il temp da la chavallaria da battaglia prest stà a fin. Durant ils proxims onns da guerra han tut las armadas reducì fermamain lur truppas da chavaliers. Anteriurs chavallarists han ins savens duvrà per mantegnair l’urden en la retroterra u ch’els han procurà per il refurniment da l’artigliaria, nua ch’ins duvrava blers chavals. Blers uffiziers da chavallaria èn vegnids en servetsch da l’aviatica militara. Sulettamain l’armada britannica ha duvrà sia chavallaria fin la fin da la guerra er a la front. Uschia duevan unitads da la chavallaria batter definitivamain las truppas tudestgas ch’eran sin la fugia durant la Battaglia en la Flandra dal 1917, quai che n’è però mai capità. La davosa attatga da la chavallaria ch’ha gì success è vegnida manada ils 31 d’october 1917 sut general Edmund Allenby da la quarta Light Horse Brigade australiana e da la 5avla Mounted Brigade tar la conquista da Beerscheba.

Superstiziun

Las cardientschas blauas ch’eran fitg derasadas durant l’Emprima Guerra mundiala stevan en cuntradicziun massiva cun la realitad militara. Blers schuldads cumpravan amulets ni ‹chamischas da miseria›, cun ils quals els empruvavan da sa proteger da blessuras. Il medem fenomen hai gia dà durant la Guerra da trent’onns. En vista a mitraglias che sajettavan fin a 600 ballas per minuta e chanuns cun calibers da fin a 42 cm diameter pareva quella superstiziun sco in relict dal temp medieval u schizunt dal temp precristian.

En il film ‹Battagliun dals pers› vegn mussà co che schuldads talians mettan a lur camarats morts ina munaida (obolus) en bucca. Tenor usit antic serviva quel a pajar al bartgariel Charon il surpassadi dal flum Styx en il reginavel dals morts.

Capacitad da giuditgar dal militar

Dad omaduas varts èn ils militars s’orientads memia fitg a las experientschas da las guerras precedentas ed han resguardà memia pauc las novaziuns militaras. Malgrà ch’igl aveva gia dà en la Guerra da secessiun americana mitraglias, foss da protecziun, battaglias da material e schizunt sutmarins, han ils militars strusch dà paisa a quels aspects da la guerra. Blers cartevan anc a la rolla decisiva da la chavallaria ed empermettevan a lur regenzas ina sperta victoria (‹A chasa, cura che la feglia croda›). Dad omaduas varts avev’ins etablì armadas da massa, n’aveva dentant betg grond’idea co manar quellas, surtut quai che pertutgava la mobilitad ed il provediment.

L’Emprima Guerra mundiala sco cesura d’epoca

Cun la fin da l’Emprima Guerra mundiala è ida a fin in’epoca – il ‹lung 19avel tschientaner› sco quai ch’el vegn savens numnà. Quel aveva cumenzà cun la Revoluziun franzosa (1789) e vegn per il solit apostrofà sco epoca burgaisa. Da questa cesura eran gia ils contemporans conscients. Il minister da l’exteriur britannic Edward Grey ha manegià che las glischs sa stizzian en l’Europa ed il chancelier da l’Imperi tudestg Theobald von Bethmann Hollweg ha discurrì cun in stgir presentiment d’in ‹sigl en il stgir›.

L’Emprima Guerra mundiala è stada – sco quai ch’il diplomat ed istoriograf american George F. Kennan ha ditg – la ‹catastrofa originara dal 20avel tschientaner›. Ella è surtut era stada in eveniment cun effects fatals sin l’ulteriura istorgia dal 20avel tschientaner: La Revoluziun d’october, il stalinissem, il faschissem, il naziunalsocialissem e la finala la Segunda Guerra mundiala n’èn betg pensabels senza ils disturbis da l’Emprima Guerra mundiala. Intgins istoriografs resumeschan il temp tranter ils onns 1914 e 1945 sco ‹segunda Guerra da trent’onns› e descrivan il temp da las guerras mundialas sco ‹temp da catastrofa› per l’istorgia tudestga.

Cun l’Emprima Guerra mundiala è ida a fin in’epoca da cardientscha optimistica al svilup. Quella ha fatg plazza ad ina gronda dischillusiun chaschunada tras la realitad terribla da las battaglias da material ed ils cumbats da foss. L’urden dal 19avel tschientaner è ì a perder. Surtut en l’Imperi tudestg ed en l’Austria-Ungaria han republicas parlamentaras democraticas remplazzà furmas da reger liberal-constituziunalas cun tratgs fermamain autocrats. En quasi tut l’Europa ha la furma da stadi republicana remplazzà definitivamain la furma monarchica. Las tensiuns economicas e politicas èn però sa mantegnidas, e quai senza ch’ins avess sviluppà novs concepts politics per far frunt a tals problems. Uschia è la crisa da la societad rutta ora suenter curt temp. La societad da classas e stans dominads dals burgais è sa midada en ina societad da massa. Moviments faschistics e naziunalsocialistics han per part manà a regenzas dictatoricas e totalitaras. Suenter la ruina da las monarchias en Germania, en l’Austria-Ungaria, en Russia ed en Tirchia èn plinavant sa stabilids en ils stadis da successiun sistems da regenza ch’eran per part fitg instabils, oravant tut en l’ost da l’Europa Centrala.

Entras quai ch’els han intervegnì en l’Emprima Guerra mundiala, èn ils Stadis Unids da l’America daventads la pussanza mundiala dominanta. Stadis sco la Gronda Britannia e la Frantscha èn daventads economicamain dependents da l’America. Uschia ha l’Emprima Guerra mundiala inizià la fin da la posiziun predominanta europeica – era entras l’emancipaziun successiva dal colonialissem en l’Africa ed en l’Asia. L’urden mundial eurocentric è vegni substituì d’ina polarisaziun adina pli gronda tranter duas pussanzas grondas che dueva sa manifestar a la fin da la Segunda Guerra mundiala en la Guerra fraida.

Particularitads militaras

Guerra da foss

Foss britannic en la Battaglia a la Somme

La guerra da posiziun e la guerra da foss èn las furmas ch’han dominà l’Emprima Guerra mundiala e ch’èn quasi daventadas ils simbols da questa guerra. Ellas sa laschan caracterisar sco suonda: ina strategia da guerra per lung da lingias da la front durablas e fortifitgadas, cun «milliuns da schuldads ch’èn stads cumpigliads sur onns en la buglia en cumbats senza senn, per gudagnar sut immensas sperditas surfatschas da terren fitg pitschnas. Ditg curt: in sfruttar sur onns tant la populaziun sco er las resursas da las naziuns involvidas en la guerra.»

Questa guerra da foss ha surtut marcà tranter il november 1914 ed il mars 1918 la situaziun a la front dal vest che s’extendeva sur ina lunghezza da radund 700 kilometers; per part ha la guerra da foss però er segnà la situaziun a la front da l’ost ed a la front d’Italia. Tut las pussanzas grondas avevan previs fin il 1914 en lur plans da guerra ina guerra da moviment. Suenter ch’il Plan Schlieffen ha fatg naufragi e che omaduas armadas han empruvà da cuntanscher la mar, èn ellas la finala sa chavadas en. Per il fatg che la front è daventada immovibla datti divers motivs: il svilup da la tecnica da militar favurisava la defensiun, la direcziun operativa è a l’entschatta stada surdumandada cun diriger las armadas en massa e la finala regiva in equiliber relativ tranter las singulas forzas che sa cumbattevan.

Il schaner 1915 ha la direcziun suprema da l’armada tudestga ordinà che las posiziuns a la front dal vest sajan d’amplifitgar en tala moda ch’ellas possian vegnir tegnidas cunter forzas ch’eran numericamain pli grondas. Las experientschas da cumbat han l’emprim fatg spustar tant sco pussaivel la lingia en posiziuns situadas davos collinas. Davantvart è alura vegnida introducida ina segunda lingia ed a partir da la fin dal 1916 avevan las partidas da guerra schizunt introducì trais lingias da foss. La simpla lingia da foss oriunda è uschia sa sviluppada ad in sistem da posiziuns graduà ed ad ina defensiun da zonas elastica.

Attatgas che duevan avair success pretendevan il suramaun numeric ed ina preparaziun minuziusa. En in’emprima fasa empruvav’ins da destruir il sistem da posiziuns da l’inimi; quai succediva cun artigliaria massiva da plirs dis, la quala tradiva però en tge lieu che sajan previsas las attatgas. Tals bumbardaments èn sa sviluppads pli e pli a battaglias da material cun in consum da muniziun sco quai ch’i n’aveva anc mai dà. Ulteriuras emprovas da lomiar las fronts marventadas han furmà la guerra da gas e da minas sco er l’introducziun da tancs, da bittagranatas e da mitragliettas. La granata da maun ha enconuschì ina renaschientscha, entant che la baionetta ha quasi pers cumplettamain sia muntada sco arma per il cumbat d’um ad um: en ils foss da protecziun fitg stretgs vegnivan plitost duvradas las palas curtas (che vegnivan per part gizzadas per quest intent). L’armada tudestga ha surtut reagì durant l’offensiva da primavaira dal 1918 cun midadas tacticas: trieps d’attatga passavan spertamain tras las lingias dals inimis senza s’occupar d’eventuala resistenza restanta ed empruvavan da destruir l’infrastructura da furniziun situada en la retroterra (uschenumnada ‹tactica d’infiltraziun›).

Il mintgadi dals schuldads en ils foss era segnà da lungas fasas d’inactivitad ch’alternavan cun fasas acutas da cumbat per surviver. Il resultat da quai han furmà d’ina vart furmas d’artisanadi sco il Trench Art (‹art dals foss›), da l’autra vart neurosas da guerra (p.ex. tar sutterrads) u traumas da guerra (sco ils ‹trembladers da guerra›), en pli reacziuns da tema ch’eran strusch enconuschentas avant, sco per exempel il ‹durmir da tema› (in sa durmentar andetg en il foss da protecziun, surtut avant attatgas).

Guerra en l’aria

Ils eroplans pauc robusts da l’entschatta da la guerra han ins oravant tut duvrà per exploraziuns a lunga distanza. Ma gia durant quel temp ademplivan els in impurtant pensum che vegniva sutvalità a l’entschatta dals generals. Cura ch’ils Brits èn arrivads en Frantscha, han els prendì cun els be 45 eroplans d’exploraziun. Els observavan trasora la front e communitgavan al commando superiur ils moviments da l’inimi. L’offensiva a la Marne ha general Joffre surtut cumenzà grazia als eroplans. L’armada tudestga aveva l’emprim quintà da passar en il vest da Paris. Cura ch’ella ha tuttenina midà direcziun vers sidost ed uschia laschà ina gronda largia tranter las singulas armadas, han ils eroplans dal Royal Flying Corps (RFC) vis quai sco emprim. Els han dà vinavant questa novitad a la chadaina da commando franzosa ch’ha sinaquai pudì cumenzar la cunterattatga a la Marne.

Sopwith F-1 Camel

Sin quella maniera è l’exploraziun d’aria daventada pli e pli impurtanta. Cura che la guerra da foss ha cumenzà, han ins era duvrà ils eroplans per coordinar l’artigliaria. Perquai han ins sviluppà emprimas metodas per cumbatter els. L’introducziun dals emetturs radiofonics da sbrinzlas a tun dapi il 1915 ha muntà l’entschatta dal func aviatic.

Il piunier d’aviatica franzos Roland Garros è stà l’emprim ch’ha sviluppà in vair aviun da chatscha. El ha montà ina mitraglia davantvart sin ses eroplan. Per betg donnegiar il propeller ha el rinforzà quel cun plattas da metal. La primavaira da l’onn 1915 ha el fatg cun sia nov’arma 18 dis chatscha sin ils Tudestgs sur la Flandra avant ch’el è vegnì sajetta giu.

Pauc pli tard ha l’Ollandais Anton Herman Gerard Fokker construì in sistem d’interrupziun per sia Fokker E.III. Grazia ad ina sincronisaziun chalava la mitraglia da sajettar mintga giada ch’ella avess tutgà il propeller. Ils emprims pilots ch’han gì success cun questa maschina èn stads Max Immelmann ed Oswald Boelcke ch’han procurà per il renum da la ‹mulesta da las Fokker›. Fin l’entschatta da l’onn 1916 han ils Tudestgs dominà il tschiel sur la front dal vest.

Attatgas da bumbas furmavan a l’entschatta plitost l’excepziun; quellas han ins però intensivà en il decurs da la guerra. Las emprimas bumbas ha in zeppelin tudestg bittà giu sur Antwerpen ils 24 d’avust 1914.

Il december dal medem onn han ins er attatgà las Inslas Britannicas. Ils Brits percunter èn sa concentrads tar lur attatgas sin l’industria da la Germania dal Vest e las fabricas da zeppelin al Lai da Constanza. L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprim conflict militar, en il qual ins ha utilisà bumbardaders. I sa tractava da biplans gronds e stabils che pudevan transportar bumbas cun in pais da per part passa ina mesa tonna. Fin l’onn 1918 èn 1400 civilists britannics vegnids mazzads e bunamain 5000 blessads tras bumbas ch’ins ha bittà giu da zeppelins tudestgs.

Da l’armament da l’aviatica han ins er fatg diever sur las mars. Idroplans ch’ins aveva utilisà fin qua be per explorar èn vegnids armads per ch’els possian attatgar ports, fortezzas a las costas ed unitads militaras sin l’aua ed en l’aria. L’Emprima Guerra mundiala è plinavant stada l’emprima guerra, en la quala ins ha duvrà portaviuns. Ils Brits ed Americans avevan numnadamain modifitgà en quest senn plirs da lur bastiments da guerra. Quests emprims models eran be adattads per idroplans che partevan dal bastiment e sa tschentavan en l’aua datiers dal bastiment. Da là vegnivan els puspè auzads cun ina crana sin il bastiment. Il svilup accelerà da portaviuns durant l’Emprima Guerra mundiala è stà decisiv per ils cumbats en il Pacific durant la Segunda Guerra mundiala.

Fin l’onn 1917 hai adina puspè dà grevas attatgas sin Londra. Quellas han schizunt effectuà ch’intginas industrias han stuì chalar da lavurar. Pli tard han ins remplazzà ils zeppelins (che purschevan memia blera surfatscha d’attatga ed eran memia immobils) tras eroplans gronds.

A partir da l’onn 1916 han ils Tudestgs puspè pers lur domini en l’aria. Ils Alliads eran s’organisads da nov e sgulavan uss cun grond success attatgas cun eroplans pli robusts (per exempel il Nieuport 11). Ils Tudestgs han reagì cun scolar intgins dals megliers pilots a basa da l’uschenumnada ‹dicta Boelcke›. Las squadriglias da chatscha tudestgas, surtut la Jasta 11, han sinaquai chaschunà grevas sperditas als Alliads.

Suenter la mort dad Oswald Boelcke ha Manfred von Richthofen surpiglià l’entschatta 1917 la Jasta 11. El ha procurà cun ses pilots per l’‹avrigl sanguinus›, durant il qual ils Alliads han pers 443 eroplans. Richthofen sez ha sajetta giu durant quel temp 20 eroplans, ses frar Lothar 15. In auter pilot, Kurt Wolf, ha cuntanschì durant l’avrigl 22 victorias en l’aria.

Cura ch’ils Americans èn vegnids sin la plazza da guerra l’onn 1918 è la situaziun sa midada. Ils Americans avevan bain pauca experientscha, ma lur dumber immens d’eroplans n’han ils Tudestgs betg pudì egualisar. A partir da la stad 1918 stuevan ils pilots imperials empruvar lur cletg cun attatgas precipitadas, perquai ch’els n’avevan uschiglio nagina schanza encunter las squadriglias alliadas. Sinaquai han ils Alliads laschà sgular pliras squadriglias ina sur l’autra per minimar anc pli fitg las pussaivladads dals Tudestgs.

Ils 21 d’avrigl 1918 è Manfred von Richthofen vegnì sajetta giu d’in tiradur da mitraglia australian, durant ch’el vegniva persequità d’Arthur Roy Brown. Cun 80 victorias confermadas è el stà il pilot d’aviuns da chatscha cun il pli grond success da l’Emprima Guerra mundiala. Cun la sperdita da lur idol e las difficultads pli e pli grondas da provediment è la pressiun sin las squadriglias da chatscha imperialas creschida. Sin il resultat da la guerra han ils eroplans gì pauc’influenza; la guerra è vegnida decidida sin terra.

Guerra maritima

Marina tudestga

Il bastiment cruschader ‹Königsberg›, bumbardà avant l’Africa da l’Ost tudestga, fanadur 1915

Sin ils oceans sa cumbattevan a l’entschatta da la guerra oravant tut la marina imperiala da la Germania e la Grand Fleet da la Gronda Britannia. Pervi da la predominanza da las navs britannicas n’han ils Tudestgs betg pudì ir en l’offensiva l’onn 1914. Uschia pudevan ils bastiments dals Alliads cursar oravant tut en il Chanal da la Mongia senza pli gronds disturbis. Surtut Helgoland era munì d’ina ferma defensiun da costa che segirava il golf tudestg.

Sin fundament da las retegnientschas da las Pussanzas centralas che sa concentravan sin ils champs da battaglia franzos, han ils Brits pudì cuntanscher senza problems il domini maritim sur la Mar dal Nord ed instradar ina bloccada da mar. La finamira da la bloccada era da separar la Germania da tut las vias maritimas. Grazia a questa controlla dal spazi maritim ha era il corp d’expediziun britannic pudì traversar la mar senza disturbis.

L’emprima battaglia maritima ha gì lieu ils 28 d’avust davant Helgoland. Torpedaders tudestgs protegids da bastiments cruschaders faschevan regularmain acziuns d’exploraziun nocturnas. Questa regularitad ha pussibilità als Brits da metter ina trapla a las furmaziuns tudestgas. Quellas han però udì dal plan ed han sezzas mess ina trapla. Omaduas varts han dentant gì problems organisatorics. Perquai che las forzas da sustegn n’han betg pudì bandunar la Jade, ha la flotta d’auta mar pers trais bastiments cruschaders ed in bastiment da torpedo ch’appartegnevan a la ‹gruppa d’estga›. Cura che las unitads grevas tudestgas èn stadas en il lieu da cumbat, eran ils Brits sparids.

Equipa d’in sutmarin tudestg (‹U 9›), 1914

Per cumpensar il dischequiliber da las forzas, han ils Tudestgs cumenzà la guerra da sutmarins. Suenter emprims nunsuccess da sutmarins tudestgs èsi reussì a l’‹U 9› sut il commando dad Otto Weddigen da sfundrar ils 22 da settember 1914 trais bastiments cruschaders britannics. Uschia han ins realisà quant effizients ch’ils sutmarins pon esser ed è sa decidì d’er attatgar bastiments da commerzi per tagliar giu als Brits lur provediment.

En la guerra surmar ha la squadriglia dal Pacific tudestga subì ina greva terrada en la Battaglia sper las Inslas dal Falkland. En il golf da Coronel aveva la squadriglia tudestga sut la direcziun da vice-admiral Maximilian Graf von Spee pudì sfundrar dus cruschaders britannics. Sinaquai èn ils Brits sa decidids da trametter ina furmaziun en direcziun dal Falkland, perquai ch’els temevan che von Spee attatgia il port da Stanley situà sin las inslas. Cura che von Spee ha cuntanschì ils 8 da december il port, è el vegnì surprais d’ina predominanza britannica. En la battaglia sequenta han ils Brits sfundrà ils cruschaders gronds ‹Scharnhorst› e ‹Gneisenau›. Ils auters bastiments tudestgs han bain pudì scappar per il mument, èn dentant vegnids chattads pauc pli tard e medemamain destruids.

L’onn 1915 è la posiziun da la Germania sin la mar anc vegnida mendra. En la Battaglia sin la Doggerbank han ins stuì acceptar ils 24 da schaner in’ulteriura terrada encunter ils Brits. Tut las emprovas da sminuir la bloccada da mar alliada han fatg naufragi. Adina dapli bastiments tudestgs èn vegnids sfundrads u han stuì vegnir bandunads cun gronds donns. Sin fundament da quest fiasco ha la Germania declerà ils 4 da favrer la guerra da sutmarins illimitada. A partir da quel mument na vegnivan betg pli mo attatgads bastiments dals Alliads, mabain era neutrals. Ils 7 da matg ha il sutmarin tudestg ‹SM U 20› sfundrà la ‹RMS Lusitania›, quai ch’ha effectuà in’unda da protest internaziunala.

Maletg da la ‹Lusitania› che sfundra

L’ambassada tudestga a Washington aveva publitgà ina communicaziun, en la quala igl era vegnì scusseglià da viagiar en la Gronda Britannia. Malgrà quai sa chattavan er passa 200 Americans tranter las bundant 2000 persunas a bord da la ‹Lusitania›, cura che quella ha bandunà il prim da matg 1915 il port da New York. Cura ch’il bastiment da passagiers che transportava era muniziun e material explosiv è vegnì sfunsà ils 7 da matg, èn 1198 passagiers e commembers da l’equipa morts, tranter els 79 uffants e 127 Americans. Suenter quest incident è il tun tranter l’America e l’Imperi tudestg daventà pli dir. La finala han ils Stadis Unids smanatschà d’entrar en la guerra.

Per evitar quai ha l’admiralitad tudestga terminà l’entschatta da l’onn 1916 la guerra da commerzi ed è sa concentrada sin la destrucziun da bastiments da guerra dals Alliads. Ils 31 da matg ed il prim da zercladur hai da la Battaglia al Skagerrak, en la quala 258 bastiments èn stads cumpigliads. La finamira dals Tudestgs era da flaivlentar decisivamain ils Brits cun lur flotta d’auta mar. La fin finala è la pli gronda battaglia sin la mar en l’istorgia mundiala ida a fin cun in pari e la Germania ha puspè mess sias speranzas sin la guerra da sutmarins illimitada. Durant l’onn da guerra 1917 ha quella strategia bain manà ad immensas sperditas da bastiments mercantils alliads e neutrals. Ina vieuta decisiva en la guerra sco quai che la direcziun tudestga aveva spetgà n’ha dentant betg pudì vegnir cuntanschida. Enstagl da quai èn ils Stadis Unids entrads en la guerra. A medem temp han las pussanzas da l’Entente introducì il sistem da convoi. Cun quel n’eri betg pli uschè simpel per las navs da chattar bastiments mercantils senz’armas. Ina gronda part dals sutmarins tudestgs è vegnida destruida.

Il matg 1918 han ils Tudestgs lantschà in’ulteriura offensiva da sutmarins. Tras quella hai dà intginas sperditas tar ils Americans. Oravant tut ils sutmarins davant la costa da l’ost da l’America dal Nord eran in grond privel per bastiments mercantils e transportaders da truppa. Ma la finala n’eri betg da spetgar ina vieuta decisiva tras la guerra maritima. Ina gronda part da las equipas da sutmarins era morta e l’industria n’era betg abla da construir avunda bastiments novs.

Dapli success ha la guerra maritima gì en la Mar da l’Ost. Malgrà che la flotta russa era bler pli ferma che las forzas tudestgas, èsi reussì al schefcumandant, admiral Prinz Heinrich von Preussen, da chatschar l’inimi en la defensiva. Uschia n’hai la finala dà gnanc ina suletta attatga russa sin la costa tudestga durant l’entira guerra. Ina part da la flotta tudestga ha perquai pudì sustegnair operaziuns da l’armada en il Balticum.

Cumbain che la fin da la guerra era da prevair, vulevan ils cumandants militars tuttina anc far in’attatga gronda sin la marina britannica, e quai schizunt encunter la voluntad da la nova regenza tudestga. Encunter questa decisiun han ils mariners a Kiel revoltà ed instradà uschia en Germania la Revoluziun da november.

La fnimaira da vulair crear ina flotta d’auta mar tudestga è stada in motiv principal per las relaziuns ostilas cun la Gronda Britannia. L’inutilitad relativa dals bastiments tudestgs durant la guerra ha dentant demussà ch’i na fascheva betg senn da cuntinuar cun quests plans. La flotta era bain gronda avunda per provocar, ma memia pitschna per vairamain periclitar la Gronda Britannia.

Marina austriaca

Il cruschader austriac-ungarais ‹Karl IV›, ca. 1916

Suenter ch’ils Talians eran entrads il 1915 en la guerra sco part da l’Entente, operava la marina da l’Austria-Ungaria da ses center principal a Pula (ozendi: Croatia) cunter la costa taliana. Ma per cuntanscher territoris pli lontans che l’Adria avess questa marina (da lez temp la sisavel gronda dal mund) stuì penetrar la bloccada da bastiments e d’artigliaria greva ch’ils Talians avevan erigì al lieu il pli stretg da l’Adria.

Duas giadas ha l’Austria-Ungaria empruvà da rumper tras quella bloccada. L’emprima emprova ha manà la stad 1917 a la battaglia maritima la pli gronda da la monarchia. En quella ha la marina austriaca battì a medem temp cunter bastiments dals Franzos, Brits e Talians sco era cunter l’artigliaria da costa taliana. Ils Alliads han stuì nudar grondas sperditas, entant che la marina da l’Austria-Ungaria ha sulettamain registrà pitschens donns. Tuttina è la bloccada maritima stada memia ferma per pudair rumper tras e la marina austriac-ungaraisa ha stuì sa retrair. La segunda emprova ha cumenzà il zercladur da l’onn 1918. Ella è però vegnida rutta giu prematuramain. L’effect da surpraisa è numnadamain stà pers en quel mument ch’ils Alliads han vis ina da las duas squadriglias da la flotta e sfundrà la ‹SMS Szent István›, in dals quatter bastiments da battaglia austriacs.

La gronda part da la flotta austriaca ha survivì la guerra. Sin cumond da l’imperatur Carl è ella vegnida surdada la fin d’october a la Jugoslavia (da lez temp stadi SHS). Il nov stadi era vegnì fundà ils 29 d’october 1918 e disponiva ussa dals anteriurs ports d’operaziun austriac-ungarais. Questas disposiziuns han las pussanzas victuras dentant ignorà per gronda part. Il bastiment da battaglia il pli grond da l’anteriura marina austriac-ungaraisa, la ‹SMS Viribus Unitis›, è vegnida sfundrada cun bumbas da dus sfunsaders da la marina taliana en il port da Pula il prim da november 1918 – in di suenter ch’ella era vegnida surdada ad uffiziers da la marina jugoslava. Ina part considerabla da l’equipa è najada. La gronda part dals ulteriurs bastiments da l’anteriura monarchia han ils victurs surpiglià.

Gas toxic

Schuldà american cun chaval e mascra da gas

Schuldads britannics tschorventads da gas toxic spetgan lur tractament

L’Emprima Guerra mundiala è stada la segunda guerra, en la quala ins ha duvrà gas toxic. La guerra a la front dal vest era spert daventada ina guerra da posiziun. Igl era strusch pussaivel da gudagnar territori, perquai ch’omaduas varts eran sa chavadas en lur foss da protecziun. Per motivs strategics duvrav’ins en quella situaziun in’arma per cumbatter in’entira surfatscha e cun la quala ins pudeva spussar l’inimi da surengiu. L’arma classica per far quai era l’artigliaria. Surtut ils Tudestgs avevan dentant il problem che la producziun da muniziun na pudeva betg star a pèr cun il consum dal militar. Ins aveva memia paucas materias primas, surtut nitrat ch’ins stueva importar da lez temp dal Chile sur l’Atlantic e cun quai tras territori controllà da l’inimi. Pir pli tard èsi stà pussaivel da sintetisar amoniac cun il sistem da Haber-Bosch e da mitigiar uschia la mancanza da nitrat.

En quella situaziun è vegnì sviluppà il plan da sajettar chemicalias toxicas enstagl da granatas explosivas. Duvrar tissi pareva fin là nunmilitar ed era scumandà tenor l’Urden da guerra da Den Haag. Ils sviluppaders da novas armas da guerra han ignorà las resalvas eticas e cumenzà a tschertgar materias adattadas. Fin la fin da la guerra avev’ins testà 3000 differentas substanzas.

Emprimas emprovas

Ils emprims ch’han alura utilisà armas chemicas en il senn il pli vast èn stads ils Franzos. La polizia da Paris aveva sviluppà avant la guerra gas lacrimogen ch’era magasinà senza esser vegnì duvrà. Quella muniziun han ins prendì ussa or dal magasin ed empruvà a la front. Las patronas eran emplenidas cun 19 ml da l’uschenumnà estilester da bromacetat (in gas lacrimogen magari flaivel). Igl è sa mussà spert che quai era memia pauc. La muniziun avev’ins sviluppà per il diever en localitads serradas; sut tschiel avert vegniva la materia uschè flaivla che nagin vegniva incapabel da cumbatter.

Er ils Tudestgs han cumenzà cun lur emprimas emprovas. L’emprim han ins medemamain duvrà armas chemicas betg mortalas. Ils 27 d’october 1914 han ils Tudestgs sajettà sper Neuve-Chapelle l’emprima giada granatas ch’eran emplenidas cun dianisidinclorsulfonat, ina pulvra da cristals fins ch’irritescha ils egls ed il nas. Er els n’han betg gì success, perquai che las materias vegnivan decumponidas da la chalira ch’i deva cun sajettar las granatas.

Quest ‹problem› avev’ins durant l’entira guerra: la chemicalia stueva esser avunda toxica, ma er avunda resistenta cunter la chalira. Durant ils experiments cun gas da cumbat han ins gia chattà baud il xililbromid ch’era detg toxic e resistent a la chalira. Tuttina ha er quest gas disditg l’emprima giada a la front da l’ost: igl era il schaner 1915 ed ins n’aveva betg tratg en consideraziun che xililbromid na daventa praticamain betg gas tar temperaturas bassas. Era en quest cas era la concentraziun pia memia pitschna per far seriusamain donn a l’inimi.

Gas da suflar

Bittaders da gas tudestgs, 1915

Cunquai ch’ins aveva evidentamain problems cun gas ch’ins sajettava cun l’artigliaria, han ins inventà insatge nov: ins ha prendì gas da clor ch’era fitg bunmartgà, perquai ch’el era in product secundar da l’industria chemica. Per purtar il gas fin tar l’inimi ha Fritz Haber inventà l’uschenumnà Habersches Blasverfahren. Cun quel na sajettav’ins betg il gas da clor (ch’era pli grev che l’aria e sa concentrava perquai datiers dal terren), mabain suflava el – sche la direcziun dal vent consteva – or da recipients en ils foss da protecziun franzos. L’emprima giada ha il diever da gas gì ‹success› persvadent ils 22 d’avrigl 1915 cur che 5000 persunas èn mortas tar in’attatga cun gas da clor sper Ypern (Belgia) e 15 000 ulteriuras èn vegnids tissientadas. Quella data vegn considerada oz sco l’entschatta da la guerra chemica.

Cuntramesiras, fosgen ed iperit

Attatga franzosa cun gas toxic e bittaflommas encunter posiziuns da foss tudestgas en Flandra il 1916

Il proxim pass en la guerra da gas han fatg ils Franzos. La fin favrer 1916 han els sajettà sco emprims granatas cun fosgen. L’effect (e surtut las consequenzas tardivas) da questa materia da cumbat ha chaschunà ils pli blers morts da gas da l’Emprima Guerra mundiala. Da quel temp han ins er inventà las emprimas mascras da gas.

Suenter intgins mais avevan omaduas varts equipà lur schuldads cun mascras da gas. Ils chemichers han reagì sin quai cun ina nov’invenziun: iperit era in tissi da contact e chaschunava l’emprim grevas corrosiuns da la pel e la finala la mort. Sco territori da test han ils Tudestgs puspè duvrà il champ da battaglia sper Ypern. Il mender effect ha iperit en ils egls ed en ils organs da respiraziun, entant ch’ils pertutgads survivan savens las corrosiuns da la pel. Pervi da las marcaziuns sin las granatas era iperit enconuschent da vart tudestga sco ‹crusch melna›.

En pli duvravan ils Tudestgs substanzas da cumbat da ‹crusch blaua›, uschenumnads ‹sfratgamascras›. Ellas gievan tras ils filters da las mascras da gas. Substanzas irritantas sfurzavan ils attatgads da prender giu la mascra. Savens duvrav’ins a medem temp respectivamain curt suenter la substanza da cumbat ‹crusch verda› che fascheva donn al lom ed era savens mortala. Las difficultads da trair il flad e las irritaziuns da tuss finivan en in’attatga da stenscher. Ils schuldads murivan essend dal tuttafatg tar sasezs. Quella metoda da cumbinar ils dus gas vegniva numnada bagatellisond Buntschiessen.

Era la 12avla Battaglia a l’Isonzo è vegnida influenzada decisivamain tras gas toxic. Sper Karfreit ha quella manà a l’avanzament da las truppas austriacas ch’eran vegnidas rinforzadas d’unitads tudestgas. Il dumber exact dals tissientads e morts tras gas toxic en l’Emprima Guerra mundiala è grev d’eruir, tant pli ch’ina gronda part dals schuldads è pir morta suenter la guerra pervi da las consequenzas tardivas. Ins stimà circa 496 000 tissientads e 17 000 morts, ma il dumber dals morts stuess probablamain vegnir fixà pli aut.

Guerra da muntogna

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’ins ha cuntinuà en l’auta muntogna era durant l’enviern. A la front dal sid hai dà ina guerra da posiziun en l’auta muntogna tranter l’Austria-Ungaria e l’Italia. Dal Pass dal Stelvio sper il cunfin svizzer tanscheva la front sur ina lunghezza da 600 kilometers fin a las Alps Giulianas. Las Battaglias da l’Isonzo eran cumparegliablas cun las battaglias da material da la front dal vest. En las Dolomitas avevi percunter dà ina sort da guerra da posiziun ch’era fin là nunenconuschenta, damai che talas cundiziuns topograficas eran in novum.

Suenter la decleraziun da guerra da l’Italia il 1915 han ins mobilisà en il Tirol la milissa e transferì quella al cunfin dal sid; las truppas alpinas da l’emprima lingia (tiradurs imperials) eran en Galizia ed avevan gia gì là grondas sperditas. Ils tiradurs tirolais han ins engaschà tant en las Alps Carnicas sco era en las Dolomitas, enturn il Lai da Garda ed a l’Ortler. Els han retegnì ils Alpini talians enfin ch’ils rinforzaments cun ils tiradurs imperials ed ils chatschaders imperials èn stads sin la plazza. Era la partiziun da sguladers bavaraisa 9b ed il corp alpin tudestg èn vegnids transferids en il Tirol per sustegnair l’Austria. Gia l’avust èn els dentant puspè vegnids transportads enavos a la front dal vest.

Essend il territori gia la stad pauc agreabel, n’eran l’enviern betg las truppas ostilas, mabain il fraid e la naiv ils pli gronds inimis. Ins stueva liberar las posiziuns da fin dudesch meters naiv; savens eran las posiziuns isoladas dal mund exteriur. Dieschmillis schuldads èn morts be entras lavinas che vegnivan per part messas en moviment da l’inimi aposta cun sajettar sin las spundas situadas survart las posiziuns. Cumbats intensivs hai dà en il territori da las Drei Zinnen ed enturn il Paternkofel. En quels è er mort l’enconuschent alpinist dal Tirol dal Sid Sepp Innerkofler. La posiziun la pli auta era quella da la tschima da l’Ortler sin pressapauc 3900 meters sur mar.

Tut tenor la situaziun dal territori occupava mintgamai ina da las duas partidas da guerra in piz, entant che l’autra empruvava da conquistar quel. Perquai che quai n’era savens betg pussaivel, han ins cumenzà a construir galarias da plirs kilometers tras il grip per pudair cuntanscher il piz senza disturbis da l’inimi. La construcziun moderna da tunnels ha sias ragischs en la tecnica da quels miniers. Intgins dals sistems da galarias han ins er emplenì cun muniziun e siglientà uschia entirs pizs (p.ex. il Col di Lana l’onn 1916). Anc oz dattan bleras galarias mantegnidas e fortezzas alpinas perditga dal cumbat.

Per il provediment e surtut il transport d’armas han ins duvrà bleras vias militaras e pli tard telefericas, ultra da quai han ins sviluppà sendas enferradas che pussibilitavan il provediment sur stgalas e per lung da sugas d’atschal. En ils territoris da glatschers han ins fatg galarias tras il glatsch per cuntanscher ils champs da l’inimi senza vegnir vesì (Marmolata). Per la guerra da posiziun en l’auta muntogna duvrav’ins alpinists professiunals. Quai ha da l’autra vart manà ad in svilup rasant da la tecnica da l’alpinissem.

L’Emprima Guerra mundiala en lieus colonials

En l’Emprima Guerra mundiala èn las bleras colonias tudestgas en l’Africa, en l’Asia ed en il Pacific vegnidas conquistadas dals Alliads suenter curts cumbats. Las forzas armadas colonialas n’eran betg preparadas per in cumbat encunter inimis exteriurs ed ils territoris tudestgs eran tuts circumdads da territoris ch’eran sut controlla dals adversaris da guerra. Latiers controllavan ils Alliads quasi tut las vias maritimas. Sulettamain en l’Africa da l’Ost tudestga han ils cumbats cuzzà pli ditg che l’onn 1916. Las davosas unitads da la truppa da protecziun ch’eran staziunadas là han pir capitulà suenter l’armistizi uffizial en l’Europa.

Conturn economic en l’Imperi tudestg

Placat da la Cumissiun da guerra per ielis e grass ch’animescha da spargnar savun ed ielis

Er economicamain è l’Emprima Guerra mundiala sa distinguida fermamain da las guerras europeicas precedentas. En l’Imperi tudestg han acziuns da guerra ordaifer il stadi influenzà l’emprima giada la patria ed il stadi. Ils effects economics e socials èn daventads evidents immediat e cun ina vehemenza nunspetgada.

La politica d’economia da guerra tudestga aveva quatter finamiras da basa:

• Producir avunda material da guerra (muniziun, armas ed auter equipament) per ils cumbats da material; segirar per quest motiv surtut il provediment da materias primas.
• Reparter forzas da lavur respectivamain schuldads tranter armada ed economia (surtut manaschis d’armament) per mantegnair omadus en funcziun.
• Mantegnair la pasch sociala cun s’engaschar a favur d’in equiliber tranter ils interess dals interprendiders, dals lavurants e dal stadi.
• Garantir il provediment da victualias malgrà il stop d’imports pervi da la guerra.

Las differentas mesiras d’intervenziun dal stadi n’han schlià nagins da quels problems, han chaschunà ina birocrazia exagerada ed han la fin finala gì pauc effect sin l’andament da la guerra. Vers la fin da la guerra hai dà ina crisa generala, en la quala las dumondas socialas han survegnì ina significaziun dominanta. Las consequenzas las pli gravantas da la politica d’economia tudestga èn stadas la revalitaziun dals lavurants e dals sindicats, in process da concentraziun e creschament surtut en l’industria greva, in augment da la crisa sociala tras mancanzas da provediment ed il collaps da la structura d’economia. A la fin dueva la situaziun economica anc vegnir donnegiada pli fitg entras ils pajaments da reparaziun.

Vitiers èn vegnidas las sfidas da la politica da finanzas. L’onn 1915 ha la Germania investà 24 milliardas en la guerra. Quai era diesch giadas dapli che tut las entradas da taglia dal davos budget da pasch. Perquai che la guerra na dueva betg vegnir finanziada tras taglias, mabain tras credits, ha il stadi intervegnì da l’entschatta ennà massivamain en l’economia da finanzas. Plinavant ha quest agir gì tut las consequenzas negativas ch’ins enconuscha d’ina economia publica che sa basa sin debits.

Plans per l’economia da guerra avant l’entschatta da la guerra

Las mesiras economicas avev’ins anc prendì a l’entschatta sut la premissa che la guerra saja finida suenter paucs mais – confurm a las experientschas da las guerras dal 1866 e dals onns 1870/71. In’ulteriura premissa faussa era ch’ins spetgava da pudair explotar materias primas dals territoris conquistads. Consequentamain na devi a l’entschatta da la guerra naginas autoritads che sa fatschentavan cun l’economia da guerra. En l’Imperi tudestg era l’administraziun d’economia civila plinavant dividida tranter las autoritads da l’Imperi e quellas dals singuls pajais. Sin fundament dal stadi da bloccada ch’ins ha proclamà l’avust 1914 ha il militar cumenzà a sa maschadar en l’administraziun economica.

L’economia da guerra dal 1914 fin il 1916

Fabrica da muniziun, 1914

Curt suenter l’entschatta da la guerra hai dà sforzs per refurmar l’administraziun da l’economia. Il motiv era ch’ins temeva ina crisa da muniziun. L’avust 1914 tanschevan las reservas tenor l’opiniun dals industrials be per in mez onn. En vista a questa situaziun ha il Ministeri da guerra fundà ils 13 d’avust la partiziun per materias primas da guerra. Ses pensum principal era da furnir a l’economia privata las materias primas necessarias. Per quai han ins administrà quellas a moda centrala, quai che cumpigliava era ch’ins confiscava e repartiva da nov il material. L’entschatta november 1914 avev’ins be pli a disposiziun muniziun per sis dis. Sinaquai ha la regulaziun economica cumenzà ad avair effect ed il provediment dal militar tudestg è sa meglierà.

Era la dumonda co reparter las forzas da lavur tranter la producziun civila e militara n’era betg vegnida planisada avant la guerra. Il schaner 1915 han ins fundà in’administraziun correspundenta. Quella vegniva dominada da scienziads da refurmas socialas e da birocrats.

Il provediment da victualias è medemamain vegnì negligì l’emprim cumplettamain. Avant la guerra avev’ins importà ina gronda part da las mangiativas. Quai era daventà quasi impussibel tras la bloccada maritima britannica. Latiers avev’ins ina mancanza da nitrat per producir ladim artifizial. A la fin da l’onn 1914 hai dà emprims auzaments da pretschs e cumbinà cun quai era revoltas. Ils 17 da november 1914 è vegnì fundà en il Ministeri da l’intern l’associaziun da guerra per granezza. Tenor l’exempel da las materias primas dueva er questa partiziun cumprar reservas, administrar quellas e fixar pretschs. Quest concept ha dentant be funcziunà per part. Il schaner 1915 è il paun vegnì raziunalisà a Berlin, il zercladur en l’entir Imperi. Ils purs han reagì cun commerzi nair ed èn guntgids tar auters products. Suenter ina racolta da tartuffels nauscha l’onn 1916 è la situaziun pegiurada massivamain; igl ha schizunt dà revoltas da fom. Era la producziun industriala ha patì sut il nutriment miserabel dals lavurants. Il matg 1916 han ins fundà l’Uffizi da guerra per alimentaziun. Cun quai è il provediment dals lavurants d’industria sa megliurà in zichel. Il problem da basa ch’i vegniva producì memia paucas victualias è però restà.

Era da la politica sociala vegniva pretendì ch’ella mantegnia la producziun economica. Il stadi ha empruvà da mitigiar il privel da chaumas u schizunt d’ina revoluziun. A partir da l’onn 1915 ha il Ministeri da guerra fatg ina politica sociala resoluta. La partiziun correspundenta è spert daventada purtadra d’ina politica sociala progressiva ed amicabla als sindicats. A l’intern discutav’ins dentant era l’aspect repressiv d’in sforz da lavur.

L’economia da guerra il 1916 ed il 1917

L’avust 1916 è Paul von Hindenburg daventà schef dal stab general ed Erich Ludendorff ses schef dal stab e schef da quartier general. Lur instrument politic ed economic central era il Program da Hindenburg cun in auzament massiv da la producziun da muniziun ed armas per cumpensar la mancanza da schuldads. Il Program da Hindenburg ha dentant be pudì vegnir ademplì parzialmain.

La discussiun davart in sforz da lavur ha puspè survegnì dapli schlantsch cun la nova generalitad tudestga. Il december 1916 han ins approvà la lescha per il servetsch d’agid. Quella dueva obligar l’entira populaziun masculina al servetsch e preveseva la pussaivladad da serrar u metter ensemen manaschis per cuntanscher ina producziun pli effizienta. L’effect da questa lescha è però restà pitschen; l’industria refusava d’engaschar forzas senza emprendissadi. Percunter ha l’Uffizi da guerra cumenzà a sa sfadiar per forzas da lavur femininas. Era las fusiuns da manaschis n’han betg cuntanschì il respargn giavischà da forzas da lavur e capacitads da transport. Il problem principal da la lescha furmava dentant il paragraf 9. El dueva reglamentar la midada da la plazza da lavur e lubiva da midar quella per ‹meglierar adequatamain› la paja e las cundiziuns da lavur. La primavaira 1917 hai dà tras quai in caos total sin il martgà da lavur. Ils lavurants nizzegiavan la lescha per obtegnair plazzas pajadas meglier; ed ils patruns carmalavan dapli lavurants ch’avant cun pajas pli autas. Quai ha chaschunà tranter auter in augment general da las pajas, ina gronda differenza tranter lavurants da l’industria da guerra ed ils ulteriurs lavurants sco er in’inflaziun.

Colonna che spetga davant ina distribuziun da paun, lieu e data nunenconuschents

L’atun 1916 ha cumenzà la crisa da cotgla e transport ch’ha cuzzà fin la primavaira 1917. Fin là n’avevan ins strusch fatg stim da l’infrastructura da viafier. Las pretensiuns areguard il transport da truppas, armas e muniziun èn percunter creschidas, oravant tut suenter che la Rumenia è entrada en guerra l’avust 1916. Er il Program da Hindenburg ha accelerà la crisa. Il settember 1916 èsi vegnì tar emprims disturbis dal transport da cotgla en il territori da la Ruhr. En consequenza hai dà in mais pli tard perditas da producziun en manaschis d’armament ch’èn bainspert sa derasadas sin l’entir Imperi. Il transport da cotgla è prest dà ensemen. Trens chargiads eran bloccads u na pudevan betg vegnir stgargiads. Il schaner e favrer 1917 han ins scumandà durant plirs dis il transport per schliar il caos. Quai ha bain fatg donn a la producziun, ma distgargià la viafier. A la fin da la crisa da transport èn era sa mussads ils gronds problems en la producziun da cotgla. Quella na vegniva betg suenter cun la furniziun, perquai che blers lavurers da minieras eran a la front. Er il cumissari da cotgla ch’era en uffizi dapi il favrer 1917 n’ha betg pudì meglierar il provediment. La finala ha la crisa da la viafier e da cotgla fatg dar en l’aua il Program da Hindenburg. La producziun d’armas e muniziun è dada ensemen il schaner e favrer 1917, quai ch’è stà in dals motivs per sa retrair a la front dal vest sin la Siegfriedlinie. Medemamain hai dà l’enviern 1916/17 ina crisa dal provediment da mangiativas. En vista a la situaziun catastrofala han ins anc scursanì ina giada las raziuns.

L’onn 1917 èn vegnidas vitiers difficultads da finanziar la guerra. Da pajar custs da guerra cun novas taglias han ins pir empruvà a partir da l’onn 1916, ma senza grond success. Uschia ha il stadi fatg debits tras emprests da guerra a l’intern dal pajais. La banca imperiala ha cumenzà a squitschar daners ed effectuà cun quai in’inflaziun ch’è vegnida anc mendra tras las autas pajas da l’industria da guerra.

Plinavant ha la politica d’economia cuntentà adina pli pauc las pretensiuns socialas. La Partida socialdemocratica ha rinforzà a partir da l’onn 1917 si’agitaziun. Suenter scursanidas da las raziuns da paun èn protests da fom locals creschids l’avrigl a chaumas massivas. Quellas èn idas a fin l’entschatta avust suenter repressiuns dal militar.

L’economia durant ils davos mais da guerra

En la crisa da la stad 1917 che vegniva adina mendra e cumpigliava uss il militar, la politica, la societad e l’economia n’han ins praticamain betg pli prendì mesiras da la politica d’economia. Schliar situaziuns precaras era uss pli impurtant che concepts a lunga vista.

En la segunda mesadad da l’onn 1917 è il provediment da victualias dà ensemen dal tuttafatg. Vitiers èn vegnidas las pretensiuns per refurmas politicas ch’han chattà lur punct culminant en chaumas giganticas la fin da schaner 1918. Il militar ha intervegnì energicamain e rut las chaumas fin la fin da favrer. A partir dal mars 1918 è la situaziun a l’intern dal pajais sa calmada. Il provediment da la populaziun è dentant daventà anc mender, l’emprima giada mancavan uss era resti ed abitaziuns. L’onn 1918 è anc vegnida vitiers ina mancanza massiva d’atschal. L’industria ha per part gia cumenzà a producir per la pasch, quai ch’ha manà a la construcziun da numerusas fabricas novas ed a damain capacitads da lavur en la producziun da guerra. L’offensiva britannica ils 8 d’avust ha la fin finala era terminà la politica d’economia da l’Imperi tudestg.

L’Emprima Guerra mundiala en la perscrutaziun istorica

En general

Il Contract da Versailles pretendeva che l’Imperi tudestg saja il sulet culpant en l’Emprima Guerra mundiala. Quai è stà il motiv principal ch’igl ha dà ina massa publicaziuns ils onns suenter la guerra per sa defender cunter la ‹manzegna da la culpa da guerra›. Istoriografs dals pajais victurs han percunter insistì en general sin il fatg che be la Germania e ses alliads sajan la culpa ch’igl haja dà questa guerra. Il temp dal naziunalsocialissem ha interrut en Germania la perscrutaziun seriusa e separà il pajais da l’istoriografia dal vest. Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa fatga valair l’opiniun dal primminister britannic David Lloyd George ch’ils pievels da l’Europa sajan ‹glischnads en la guerra mundiala›. Ils onns 1960 ha l’istoriograf da Hamburg Fritz Fischer mess en dumonda quest maletg da l’istorgia. Cun ses cudesch ‹Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18› ha el effectuà in’emprima dispita tranter istoriografs ch’ha durà plirs onns (Cuntraversa da Fischer). Fischer è sa basà sin bleras funtaunas (surtut da l’archiv da l’Uffizi per l’exteriur). El ha defendì la tesa che l’Imperi tudestg haja lavurà dapi l’uschenumnà cussegl da guerra dals 8 da december en direcziun d’ina guerra europeica, quai dentant sut la premissa che la Gronda Britannia restia neutrala. Surtut l’istoriograf Gerhard Ritter è sa mess encunter la posiziun da Fischer.

Davart las raschuns pli profundas dal cumbat da pussanza tranter las pussanzas grondas na datti fin oz nagin consens en l’istoriografia. Volker Berghahn vesa per exempel ils motivs da la guerra en il sistem d’allianza europeic, la furmaziun da blocs, la concurrenza d’armament e l’imperialissem; ultra da quai fa el valair conflicts da la politica da l’intern. La responsabladad per avair cumenzà la guerra hajan da purtar intginas paucas persunas a Berlin e Vienna: «Quels ch’han decidì han ristgà fitg bler». Latiers hajan «in management desastrus e calculaziuns falladas» manà natiers la Crisa dal fanadur dal 1914 ed animà da «tschertgar la fugia en la guerra». Wolfgang J. Mommsen relativescha in zichel sia veglia tesa da l’imperialissem social «tenor la quala las elitas tudestgas hajan instigà la guerra per impedir refurmas politicas e socialas». Pli tard ha el mo pli manegià che la direcziun haja tschertgà il fanadur 1914 «en in tschert senn» refugi en la guerra. La populaziun saja però suandada la propaganda ch’explitgava la guerra sco attatga dals Alliads planisada dapi daditg.

Michael Salewski percunter refusescha motivs da la politica da l’intern. Per evitar midadas socialas saja ina guerra stada cuntraproductiva. Era l’industria n’haja betg gì interess vi d’ina guerra: «Quella vuleva plitost far sias fatschentas en il senn da la globalisaziun che regiva avant il 1914 (...). Tgi avess pudì esser uschè naìv da vulair la guerra, sche tuts savevan ch’ins vegnia a sperder dapli che gudagnar?» La politica da l’exteriur da l’Imperi tudestg e da l’Austria-Ungaria na saja dentant betg stada abla «da renconuscher ch’ins na veglia e na possia betg giugar ina rolla da pussanza mundiala en il 20avel tschientaner». Perquai hajan ins gì durant la Crisa dal fanadur ina tenuta sco tar in gieu da poker u tar il roulette russ. Niall Ferguson da sia vart defenda l’Imperi tudestg encunter las rinfatschas da militarissem excessiv, mania da persecuziun da la politica da l’exteriur ed aspiraziuns d’egemonia europeicas. Tenor el vegnia la situaziun dals Tudestgs savens malchapida en la scienza pli nova. La Germania n’haja gnanc vulì la pussanza mundiala, mabain simplamain gì tema da perder la concurrenza d’armament. Tenor el n’avess l’Engalterra betg stuì entrar en guerra – en mintga cas betg, perquai che truppas tudestgas sajan marschadas en Belgia. Ferguson vesa la politica britannica schizunt sco culpanta principala. I saja stà la regenza britannica ch’haja midà la guerra continentala en ina guerra mundiala. L’istoriografia refusa en general decididamain la posiziun da Ferguson, saja quai pervi da tesas che na tegnian betg pitg ad in’examinaziun u perquai ch’ins pretenda che Ferguson haja dapli fantasia ch’exactadad scientifica.

Bruno Thoss e Hans-Erich Volkmann cumpareglian l’Emprima Guerra mundiala cun la Segunda Guerra mundiala. Ellas sajan d’ina vart colliadas tras il fatg che la Germania haja empruvà duas giadas cun forza militara da daventar ina pussanza mundiala (sco quai che Ludwig Dehio aveva interpretà gia curt suenter il 1945). Da l’autra vart sajan ellas dentant era distinguiblas tras lur tip da guerra totala.

La perscrutaziun la pli nova sa fatschenta cun il mintgadi dals umans en la guerra, ils effects sin la mentalitad e la schientscha sco era las crisas ch’han preparà la Revoluziun da november. Ditg è la perscrutaziun sa concentrada sin las consequenzas da la guerra per las Pussanzas centralas. Dapi intgin temp s’occupan surtut istoriografs britannics cun las consequenzas per la Gronda Britannia ed ils Stadis Unids (per exempel Ferguson, Keegan). Els defendan la tesa che la Gronda Britannia saja il vair perdent, perquai ch’il British Empire saja praticamain vegnì surpiglià da l’America (cun la Segunda Guerra mundiala alura definitivamain).

La front ‹emblidada› – areguard l’istoriografia da la front da l’ost

L’istoriografia davart la front da l’ost n’occupescha betg bler spazi en la litteratura. En cudeschs davart la politica da l’ost tudestga numnav’ins per exempel il territori Ober Ost be curtamain u laschava davent el dal tuttafatg. Ulteriurs schabetgs sco per exempel la guerra da las Pussanzas centralas cunter la Rumenia èn praticamain ids en emblidanza.

Il Brit Norman Stone ha scrit l’emprima monografia cumplessiva davart ils schabetgs a la front da l’ost. Ses cudesch ‹The Eastern Front 1914-1917› ch’è cumparì l’onn 1975 ha punctuà l’impurtanza da las battaglias a la front da l’ost per l’andament general da la guerra. I reussescha a Stone da trair intginas interessantas conclusiuns. El na sa restrenscha betg sin ina reconstrucziun dals eveniments da la guerra en l’ost, mabain metta en dumonda opiniuns etablidas. Uschia dubitescha Stone ch’il Reginavel russ saja stà economicamain sutsviluppà. Segund sias cumprovas sa chattava il reginavel dal zar en ina fasa da conjunctura economica. La flaivlezza da la Russia furmava per Stone l’administraziun antiquada. A quella sajan d’attribuir difficultads da provediment e la direcziun d’armada ineffizienta. La monografia da Stone cuschenta dentant dal tuttafatg ils territoris conquistads ed occupads da las Pussanzas centralas.

Anc adina furman ‹Verdun›, ‹Somme›, ‹guerra da foss›, ‹guerra da posiziun e da gas› ils chavazzins caracteristics e las emprimas associaziuns che sa dattan en connex cun l’Emprima Guerra mundiala. Quests terms descrivan però be il vest. Er romans da guerra sco ‹Im Westen nicht Neues› dad Erich Maria Remarque han marcà vinavant quest maletg. En consequenza n’è la front da l’ost betg stada en il focus dals perscrutaders dal vest. Il schurnalist Sven Felix Kellerhoff tutga magari bain il coc dal problem schend: «A strusch insatgi èsi enconuschent che betg las guerras da foss en Belgia u en la Frantscha da l’Ost, mabain la guerra en las Carpatas ha chaschunà la pli auta rata da morts relativa.»

Il pli tard dapi las explicaziuns da Stone èsi cler che la guerra en l’ost sa distinguiva marcantamain dals eveniments a la front dal vest. Cura che las fronts eran gia vegnidas immobilas en il vest, devi en l’ost anc adina ina strategia da guerra ch’era signada da moviment. Sco motivs èn da numnar las pussaivladads da communicaziun limitadas ed il nausch access per il traffic a la front da l’ost. Consequentamain n’eri savens betg pussaivel da serrar uschè spert largias en las lingias da defensiun sco en Frantscha. Er l’extensiun spaziala en l’ost cun plirs millis kilometers front e las differenzas da la cuntrada cuntrastavan cun la situaziun en il vest e sia lingia da front da maximalmain 800 kilometers.

Pir en las monografias e perscrutaziuns dal vest las pli novas cumpara la front da l’ost puspè en il focus. L’Uffizi per la perscrutaziun da l’istorgia militara (Militärgeschichtliches Forschungsamt, MGFA) a Potsdam ha fatg l’avust 2004 ina conferenza davart la ‹front emblidada›. Istoriografs dal militar dad otg pajais èn sa radunads là. Tranter auter è l’istoriograf american (da derivanza lituana) Vejas Gabriel Liulevicius stà da la partida. Cun ses cudesch ‹Kriegsland im Osten› ha el furnì l’onn 2002 l’emprima monografia cumplessiva davart l’occupaziun tudestga en il Balticum e serrà cun quai ina largia da la perscrutaziun.

En ses cudesch na descriva Liulevicius betg sulettamain il caracter da l’administraziun militara tudestga en la terra Ober Ost, mabain analisescha era ils motivs per las midadas dal maletg tudestg da l’ost. En pli emprova el da trair parallelas tranter las imaginaziuns da l’administraziun militara da l’Ober Ost e quellas da las elitas dal naziunalsocialissem. Er en in artitgel cumparì en il ‹Spiegel› sut il titel ‹Der vergiftete Sieg› analisescha Liulevicius questa tematica. Ina mancanza è percunter da vesair en la basa da funtaunas unilaterala da l’ovra ‹Kriegsland im Osten›. Liulevicius analisescha surtut diaris e regurdanzas da schuldads da posiziuns pli autas. Brevs da la schuldada simpla mancan per exempel bunamain dal tuttafatg. Consequentamain ston ins considerar il maletg sco elitar.

Examinaziuns pli veglias davart Ober Ost furman las ovras da l’istoriograf lituan Abba Strazhas. En sia monografia ‹Deutsche Ostpolitik im Ersten Weltkrieg. Der Fall Ober Ost 1915–1917› ha Strazhas resguardà spezialmain la vart lituana da l’occupaziun. In ulteriur artitgel che vala la paina da vegnir menziunà è ‹The Land Oberost and Its Place in Germany’s Ostpolitik 1915–1918›. Las explicaziuns da Strazhas èn savens vegnidas surpigliadas en ovras scrittas pli tard davart l’istorgia da la Lituania. Sias opiniuns pon ins considerar sco cuntinuaziun da quai che Fritz Fischer di davart la politica da l’ost tudestga en si’ovra cuntraversa ‹Griff nach der Weltmacht›. Fischer descriva las ideas d’annexiun da la Germania en il Balticum. Plinavant etablescha el schizunt ina tscherta cuntinuitad tranter las finamiras da l’Imperi imperial e quellas dal reschim naziunalsocialistic. Talas lingias n’èn betg nundispitadas en l’istoriografia ed han chaschunà ina discussiun davart la cuntinuitad en l’istorgia.

Litteratura

• Enzyklopädie Erster Weltkrieg. Ed. Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich ed Irina Renz en collavuraziun cun Markus Pöhlmann, Ferdinand Schöningh, Paderborn 2003, ISBN 3-506-73913-1 (ovra da standard).
• Aus Politik und Zeitgeschichte 29-30/2004: 90 Jahre Erster Weltkrieg.
• Volker R. Berghahn: Der Erste Weltkrieg. C.H. Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-66365-9.
• Deutschlandfunk (ed.): Feldpostbriefe / Lettres de poilus 1914-1918 (Audio CD). Elavuraziun: Peter Lieck, Philipp Schepmann, Cedrik Piquard. Berlin 1999, ISBN 978-3-89813-027-1. (Producziun communabla da Radio France e dal Deutschlandfunk, emessa 1998).
• Martin Farndale: Western front, 1914–18. Londra 1986, ISBN 1-870114-00-0.
• Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. Minca 2001, ISBN 3-423-30808-7 (Orig.: The pity of war. 1998).
• Fritz Fellner; Heidrun Maschl/Brigitte Mazohl-Wallnig (ed.): Der Zerfall der Donaumonarchie in weltgeschichtlicher Perspektive e Der Vertrag von St. Germain en: Vom Dreibund zum Völkerbund: Studien zur Geschichte der internationalen Beziehungen 1882–1919. Chasa editura: R. Oldenbourg, Minca 1994, ISBN 3-486-56091-3.
• Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Düsseldorf 1961, 2000, ISBN 3-7700-0902-9. (Surtut ils dus chapitels introductivs han manà a la Controversa da Fischer).
• Fritz Fischer: Krieg der Illusionen. Die Deutsche Politik von 1911–1914. Düsseldorf 1970 (2. ed.), ISBN 3-7700-0913-4. (Il cudesch ha consolidà ed accentuà las tesas da Griff nach der Weltmacht).
• Imanuel Geiss (ed.): Juli 1914. Die europäische Krise und der Ausbruch des Ersten Weltkrieges. Minca 1986 (3. ed.), ISBN 3-423-02921-8. (Publicaziun da documents impurtants dal scolar enconuschent da Fritz Fischer).
• Imanuel Geiss: Der lange Weg in die Katastrophe. Die Vorgeschichte des Ersten Weltkrieges 1815–1914. Minca 1991 (2. ed.), ISBN 3-492-10943-8.
• Sebastian Haffner: Die sieben Todsünden des Deutschen Reiches im Ersten Weltkrieg. Bergisch Gladbach 2001.
• Richard F. Hamilton, Holger H. Herwig: The Origins of World War I. Cambridge 2004, ISBN 0-521-81735-8.
• Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich, Irina Lenz (ed.): «Keiner fühlt sich hier mehr als Mensch...» Erlebnis und Wirkung des Ersten Weltkrieges. Essen 1993, ISBN 3-596-13096-4. (Contribuziuns ord vista da l’istorgia da mentalitad).
• Michael Howard: Kurze Geschichte des Ersten Weltkriegs. Minca 2004/05, ISBN 3-492-04588-X (Orig. Oxford 2002).
• John Keegan: Der Erste Weltkrieg. Eine europäische Tragödie. Reinbek bei Hamburg 2003 (2. ed.), ISBN 3-499-61194-5.
• George F. Kennan: Die schicksalhafte Allianz. Frankreich und Rußland am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 1990, ISBN 3-462-02036-6.
• Heinz von Lichem: Der Tiroler Hochgebirgskrieg 1915–1918 im Luftbild, Steiger, Innsbruck 1986, ISBN 3-85423-052-4.
• Vejas Gabriel Liulevicius: Kriegsland im Osten. Eroberung, Kolonisierung und Militärherrschaft im Ersten Weltkrieg 1914–1918. Hamburg 2002, ISBN 3-930908-81-6.
• Jörn Leonhard: Die Büchse der Pandora. Geschichte des Ersten Weltkrieges. Verlag C.H. Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-66191-4.
• Wolfgang Michalka (ed.): Der Erste Weltkrieg. Wirkung – Wahrnehmung – Analyse. Genehmigte Lizenzausgabe für Seehamer Verlag GmbH, Weyarn 1997, ISBN 3-932131-37-1.
• Wolfgang J. Mommsen: Der Grosse Krieg und die Historiker. Neue Wege der Geschichtsschreibung über den Ersten Weltkrieg. Essen 2002, ISBN 3-89861-098-5.
• Wolfgang J. Mommsen: Die Urkatastrophe Deutschlands. Der Erste Weltkrieg 1914–1918. (= Gebhardt: Handbuch der deutschen Geschichte, tom 17), Stuttgart 2002 (10. ed.), ISBN 3-608-60017-5 (Cuntegna ina survista cumplessiva da las funtaunas e da la perscrutaziun).
• Wolfgang J. Mommsen: Der Erste Weltkrieg – Anfang vom Ende des bürgerlichen Zeitalters, Bonn 2004, ISBN 3-596-15773-0.
• Sönke Neitzel: Blut und Eisen. Turitg 2003, ISBN 3-85842-448-X.
• Sönke Neitzel: Weltkrieg und Revolution, tom 3 da la retscha Deutsche Geschichte im 20. Jahrhundert, bebra-Verlag 2008, ISBN 978-3-89809-403-0.
• Janusz Piekalkiewicz: Der Erste Weltkrieg, Econ Verlag, Düsseldorf, Vienna e New York 1988, ISBN 3-430-17481-3.
• Markus Pöhlmann, Harald Potempa, Thomas Vogel (ed.): Der Erste Weltkrieg 1914–1918. Der deutsche Aufmarsch in ein kriegerisches Jahrhundert. Bucher, Minca 2014, ISBN 978-3-7658-2033-5.
• Kurt Riezler: Tagebücher – Aufsätze – Dokumente. (Edì da Karl Dietrich Erdmann). Göttingen 1972, ISBN 3-525-35817-2. (Impurtanta ovra cun caracter da funtauna: Riezler è stà collavuratur e persuna da confidenza dal chancelier da l’imperi Bethmann Hollweg).
• David Stevenson: 1914–1918. Der Erste Weltkrieg. Düsseldorf 2006, ISBN 3-538-07214-0. (Impurtanta ovra cumplessiva; orig. 1914–1918. The History of the first World War. 2005).
• Norman Stone: The Eastern Front 1914–1917. Penguin Books, Londra 1975, 1998, ISBN 0-14-026725-5.
• Hew Strachan: The First World War. Vol. 1: To Arms. Oxford University Press, Oxford 2003, ISBN 0-19-820877-4. (Emprim tom d’ina ovra cumplessiva ch’è planisada en trais toms, scritta d’in istoriograf da militar modern e renconuschì).
• Hew Strachan: Der Erste Weltkrieg. Eine neue illustrierte Geschichte. Pantheon Verlag, Minca 2006, ISBN 3-570-55005-2 (Orig.: The First World War. 2003).
• Barbara Tuchman: August 1914. Verlag Fischer, 2. ed., Frankfurt am Main 2001, ISBN 3-596-15395-6.
• Bernd Ulrich, Benjamin Ziehmann (ed.): Frontalltag im Ersten Weltkrieg. Quellen und Dokumente. Frankfurt a.M. 1994, ISBN 3-596-12544-8.
• Theodor Wolff: Tagebücher 1914–1919. Der Erste Weltkrieg und die Entstehung der Weimarer Republik in Tagebüchern, Leitartikeln und Briefen des Chefredakteurs am ‹Berliner Tageblatt› und Mitbegründer der ‹Deutschen Demokratischen Partei›. Duas parts. Ed.: Bernd Sösemann. Boppard am Rhein 1984, ISBN 3-7646-1835-3. (Impurtanta ediziun da funtaunas).
• Jay Winter (ed.): The Cambridge History of the First World War. 3 toms. Cambridge University Press, Cambridge 2014.

Recepziun

Romans ed essais

• Henri Barbusse: Le Feu (tudestg: Das Feuer), 2004 (l’emprima giada 1916), ISBN 3-937738-08-8.
• Werner Beumelburg: Die Gruppe Bosemüller, roman, 1929.
• Louis-Ferdinand Céline: Voyage au bout de la nuit, 1932, tudestg sut il titel Die Reise ans Ende der Nacht medemamain 1932.
• E.E. Cummings: The Enormous Room (emprim’ediziun engl. 1922, tudestg Der ungeheure Raum).
• Roland Dorgelès: Les Croix de bois (emprim’ediziun frz. 1919, tudestg Die hölzernen Kreuze).
• John Dos Passos: Three Soldiers (emprim’ediziun engl. 1921, tudestg Drei Soldaten).
• Timothy Findley: The Wars (emprim’ediziun engl. 1977, tudestg Der Krieg und die Kröte).
• Walter Flex: Der Wanderer zwischen beiden Welten, l’emprima giada 1917.
• Ford Madox Ford: Parade’s End, tetralogia da roman, 1924–1928.
• Rudolf Frank: Der Junge der seinen Geburtstag vergaß, ein Roman gegen den Krieg (EA 1931 als Der Schädel des Negerhäuptlings Makau), scumandà en il Terz Reich a partir da l’onn 1933 e brischà ils 10 da matg 1933 publicamain.
• Jaroslav Hašek: Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války (emprim’ediziun tscheca 1923, tudestg Der brave Soldat Schwejk), ISBN 3-499-10409-1.
• Ernest Hemingway: A Farewell to Arms (emprim’ediziun engl. 1929, tudestg In einem andern Land).
• Ernst Jünger: In Stahlgewittern, Stuttgart 2001 (emprim’ediziun 1920), ISBN 3-608-95208-X.
• Edlef Köppen: Heeresbericht, Minca 2004 (emprim’ediziun 1930), ISBN 3-421-05777-X.
• Karl Kraus: Die letzten Tage der Menschheit (emprim’ediziun 1918).
• Erich Maria Remarque: Im Westen nichts Neues (emprim’ediziun 1929), roman scumandà en il Terz Reich.
• Lucy Maud Montgomery: Rilla Of Ingleside (tudestg: Anne und Rilla), 1921, ISBN 3-401-02256-3.
• Marcel Proust: Die wiedergefundene Zeit, tom 7 da Auf der Suche nach der verlorenen Zeit, 1927.
• Ludwig Renn: Krieg, Berlin 2002 (emprim’ediziun 1928), ISBN 3-360-00976-2.
• Dominik Richert: Beste Gelegenheit zum Sterben. Meine Erlebnisse im Kriege 1914–1918 (emprim’ediziun 1989), diari d’in Alsazian ch’è stà en l’armada tudestga.
• Adrienne Thomas (Pseudonym da Hertha Strauch): Die Katrin wird Soldat (EA 1930), roman scumandà en il Terz Reich .
• Georg von der Vring: Soldat Suhren, roman, 1927.
• Michael von Taube: Der großen Katastrophe entgegen, Erinnerungen, 1929.
• Arnold Zweig: ciclus da roman Der große Krieg der weißen Männer che consista dals romans Die Zeit ist reif (1957), Junge Frau von 1914 (1931), Erziehung vor Verdun (1935), Der Streit um den Sergeanten Grischa (1927), Die Feuerpause (1954), Einsetzung eines Königs (1937). (In roman final che Zweig aveva planisà n’è betg pli cumparì).

Comics

Il dessignader da comics franzos Jacques Tardi è sa fatschentà en pliras da sias ovras cun l’Emprima Guerra mundiala. El dat gronda paisa a las orrurs ed als eveniments dals simpels schuldads en ils foss da protecziun.

• Jacques Tardi: Grabenkrieg, Turitg 2002, Edition Moderne, ISBN 3-907055-59-4.
• Didier Daeninckx/Jacques Tardi: Soldat Varlot, Turitg 2001, Edition Moderne, ISBN 3-907055-45-4.

Films

L’Emprima Guerra mundiala ha furnì materia per numerus films, tranter quels era blers da propaganda naziunalsocialistica. Impurtants films davart il tema èn:

• Shoulder Arms (Gewehr über), reschia: Charles Chaplin, USA 1918.
• The Big Parade (Die große Parade), reschia: King Vidor, USA 1925.
• Kreuzer Emden (davart il SMS Emden ch’è pli tard stà savens tema en films), reschia: Louis Ralph, D 1926.
• Der Weltkrieg. Ein historischer Film, duas parts, UFA, D 1927/1928.
• Westfront 1918 (Vier von der Infanterie), reschia: G.W. Pabst, D 1930.
• Berge in Flammen, reschia: Karl Hartl, Luis Trenker, D 1931.
• All Quiet on the Western Front (Im Westen nichts Neues, tenor il roman cun il medem num dad Erich Maria Remarque), reschia: Lewis Milestone, USA 1930; Remake: reschia Delbert Mann, USA/UK 1979.
• Paths of Glory (Wege zum Ruhm), reschia: Stanley Kubrick, USA 1957.
• Johnny Got His Gun (Johnny zieht in den Krieg), reschia: Dalton Trumbo, USA 1971.
• The Red Baron (era: Von Richthofen and Brown; Manfred von Richthofen – Der Rote Baron), reschia: Roger Corman, USA 1971.
• Im Westen nichts Neues (1979).
• Gallipoli, reschia: Peter Weir, AUS 1981.
• Oberst Redl, reschia: István Szabó, A 1985 (Il cas da spiunadi dad Alfred Redl era gia vegnì filmà avant pliras giadas en l’Austria, tranter auter il 1925 cun il medem titel sut la reschia da Hans Otto ed il 1955 sco Spionage, cumparì en la BRD sco Oberst Redl sut la reschia da Franz Antel).
• La Chambre des officiers (Die Offizierskammer), tenor il roman cun il medem titel da Marc Dugain, reschia: François Dupeyron, F 2001.
• Un long dimanche de fiançailles (Mathilde – Eine große Liebe; engl.: A very long engagement), reschia: Jean-Pierre Jeunet, F 2004.
• Merry Christmas (Joyeux Noël, Frohe Weihnachten), reschia: Christian Carion, F/D/GB e.a. 2005.
• Flyboys – Helden der Lüfte, reschia: Tony Bill, USA 2006.