Questa pagina è scritta en vallader.

Armon Planta (* 28 mai 1917 a Susch; † 14 avuost 1986 a Sent, pronunzcha [ˌarmɔn ˈplantɐ]) d'eira ün magister, liriker e specialist svizzer per vias da trafic istoricas.

Vita modifitgar

Armon Planta es nat a Susch sco figl d'ün magister ladin e d'üna mamma gualsra da Valragn. Sia infanzia ha'l passantà a S-chanf. Sco seis bap ha eir el frequentà il seminari da magisters a Cuoira ed ha stübgià davo a l'università da Turich cun stüdis supplementars a Grenoble. El ha lavurà a Sta. Maria, a Sent ed a Scuol (1961) sco magister secundar. A Sta. Maria ha Armon Planta vivü dürant 13 ons. In quel temp ha'l maridà a Rosa Maria Huder, ed els han gnü insembel quatter uffants.

Siond cha magisters in Engiadina nu vaivan ingüna lavur dürant las vacanzas da stà fin i'ls ons 1950, s'occupaiva Armon Planta dürant quels mais da s-chavamaints archeologics. Quista lavur es dvantada vieplü importanta e fascinanta per el, Armon Planta ha lantschà agens stüdis ed ha scrit plüs cudeschs sur da las vias veglias dal Grischun e dal Tirol.

Armon Planta s'ha laschà pensiunar sco magister dal 1977, pervi da problems d'udida ed eir per perseguitar daplü seis stüdis d'archeologia.

Ultra da sia paschiun per l'archeologia e per la lirica d'eira Armon Planta ün protectur ingaschà da l'ambiaint.

L'autur modifitgar

Armon Planta d'eira ün liriker politic chi s'ingaschaiva cunter la vendita da la patria, l'opportunissem ed eir la germanisaziun da las vals rumantschas. In quist connex as poja leger sias collecziuns da poesias Amarellas (1973), Tampradas (1975) e Pommaraida (1982). Ün riassunt da tuot seis temas centrals as rechatta in sia poesia Eu patisch cun tai, as drizzond medemamaing als pissers per l'ambiaint sco eir a la chüra per la lingua.

«Las ouvras dals ons 1960/70 sun per gronda part polemicas chi criticheschan il progress. Ma sper quista maniera directa d’intervgnir nu’s das-cha invlidar sia satira, suvent ironica.»

Clà Riatsch: professer da litteratura, Posta Ladina, als 21 settember 2010.

Davent dal 1971 es Armon Planta stat collavuratur da la revista rumantscha independenta Il chardun e scrivaiva per numerusas otras gazettas e revistas, eir per la gazetta satirica tudais-cha «Nebelspalter».

Malgrà il caracter politic e satiric per grondas parts da si'ouvra, nu vain l'umur a la cuorta in si'ouvra lirica. Armon Planta faiva rich adöver da gös da pleds e solaiva imprastar pleds dad oters dialects o linguas per render la poesia comica o umuristica. Armon Planta muossaiva seis plaschair da giovar culla lingua per exaimpel cun üna seria da limericks sur dals cumüns da l'Engiadina. Qua ün exaimpel davart ün Taraspin da la fracziun da Chaposch ed ün «süblà» (surnom dals abitants da Ramosch):

«Da Chaposch hoz es i a Ramosch
ün homet chi vaiva nom Josch.
Tuot trist ha'l rovà:
‹Eu less ir a chà!›
E'l süblà ha dit: ‹Josch, a chà posch!›»

– Our dal cudesch da poesia „Tamprada“ dal 1975.

Armon Planta scrivaiva blers texts per chanzuns. Il musiker Warren Thew per exaimpel ha cumpuonü musica da cor cun seis texts. Ün exaimpel cuntschaint es la chanzun Co es quai?, chantada da Linard Bardill: Armon Planta ha schlargià la poesia originala La naivetta da Men Rauch (1944) per duos strofas.[1][2]

Armon Planta ha eir lavurà sco traductur dad artichels ed ouvras litteraras. Auturs tradüts d'eiran per exaimpel Kurt Marti, Erich Kästner e Maridl Innerhofer.

Armon Planta segnaiva culla scurznida «aPa». El scrivaiva seis texts litterars e schurnalistics per la plü gronda part in vallader.

Perscrutaziun modifitgar

Sco archeolog amatur s'occupaiva Armon Planta impustüt da las vias da trafic istoricas in Grischun ed our il Tirol. Per sias lavuors da pionier ha'l surgni il docter honoris causa da l'università da Berna, güsta il di avant sia mort:

«[Armon Planta] ha perscrutà cun grondischma premura, cun lavur instancabla e cull'experienza e clera vista dal muntagnard las vias veglias e lur pass dal temp roman, dal temp d'immez e plü preschaint, vias chi d'eiran gnüdas sepulidas pervia da grondas negligenzas. L'uondrà tillas ha darcheu chattadas in pajais elvetic ed austriac.»

– Our da la laudatio da l'università da Berna.

Sias lavuors archeologicas sun scrittas in tudais-ch.

Ouvras modifitgar

  • Amarellas: Poesias. Ediziun da l'autur, 1973.
  • Tampradas: Poesias. Ediziun da l'autur, 1975.
  • Pommaraida: Poesias. Ediziun da l'autur, 1982.
  • Alte Wege durch die Rofla und die Viamala, Museum retic Cuira, 1980.
  • Verkehrswege im alten Rätien. Volüms 1 - 4, 1985 - 1991. Volüm 4: cumpilà da seis figl Tumasch Planta.

Funtanas modifitgar

  1. Tamangur, DC, ediziun Zytglogge, 1996 ASIN: B001PGZJOU.
  2. Clà Riatsch sur da La naivetta i'l Magazin da cultura, Radiotelevisiun Svizra Rumantscha, 18 favrer 2012.

Litteratura modifitgar

  • Jacques Guidon: Armon Planta (1917-1986). Annalas da la Societad Retorumantscha, volüm 123, 2010.
  • Clà Riatsch: Planta, Armon. Lexicon istoric retic.