Ballape

Ballape è in gieu da balla che vegn giugà tranter duas squadras. La finamira da mintga squadra è da far dapli gols che l’adversari per gudagnar uschia il gieu. Per regla dura ina partida duas giadas 45 minutas; vitiers vegn il temp supplementar e tut tenor la prolungaziun. Ina squadra sa cumpona dad indesch giugaders, dals quals in è il goli. La balla po vegnir giugada cun l’entir corp, cun excepziun dals bratschs e dals mauns; il pli savens vegn la balla tratga cun ils pes. Be il goli (entaifer l’atgna zona da chasti) ed ils giugaders da champ che bittan en la balla dastgan tutgar quella cun ils mauns.

Fascinaziun ballape

Balla e plazza da ballape

Il ballape è sa sviluppà en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner en la Gronda Britannia ed è sa derasà a partir dals onns 1880 e 1890 en l’Europa continentala e sin auters continents. Oz vala il ballape sco sport da squadra il pli popular insumma.

Istorgia

Furmas temprivas dal gieu

Gieu da ballape en la Grezia antica

En il segund tschientaner a.C. vegniva giugà en China in gieu sumegliant al ballape ch’aveva num Ts’uh-chüh (ts’uh = trair cun il pe; chüh = balla). Davart las reglas da quest gieu na san ins nagut. Igl è però enconuschent ch’el fascheva part dal program da furmaziun militar (sco trenament dals schuldads). En il decurs da la dinastia da Zhou è quest sport er sa derasà entaifer la populaziun; la violenza e la rubiestiadad han ins empruvà da limitar cun fixar reglas. La balla era cusida da tocs da tgirom e cuntegneva endadens plimas e pail d’animals. Durant las dinastias da Qin enfin Sui è il ballape daventà adina pli popular. Tranter ils onns 220 e 680 han ins inventà la balla emplenida cun aria e fixà per l’emprima giada reglas da gieu (gols, goli e chapitani). Ma radund 100 onns pli tard è il gieu puspè ì en emblidanza.

Da la Grezia antica èn medemamain enconuschentas illustraziuns sin vasas u sin relievs che mussan gieus da balla. Quellas derivan surtut da Sparta, nua ch’il trenament corporal aveva ina gronda muntada. Ed er ils Romans da l’antica enconuschevan sports da balla che vegnivan giugads, sco en China, en in context militar.

A l’entschatta dal temp medieval vegniva giugà en l’Engalterra ina furma tempriva dal gieu da ballape odiern. En quel empruvavan dus vitgs da dumagnar ina balla tras la porta da la citad da l’adversari. La ‹plazza da gieu› sa chattava adina tranter ils dus vitgs, schizunt sche quels eran in pèr kilometers in ord l’auter.

Suenter la scuverta da l’America èn ils Europeans er vegnids a conuscher ils gieus da balla da l’America Centrala. Quels derivavan d’ina lunga tradiziun che tanscheva sur diversas culturas. Els eran per part colliads cun funcziuns religiusas u giudizialas e vegnivan giugads en stadions da dimensiuns impressiunantas.

Cumbain che l’Engalterra vala sco pajais d’origin dal ballape modern, sche devi tuttina er gia en auters pajais europeics (sco la Frantscha u l’Italia) gieus da cumbat parentads cun la balla chatschada. Dapi il 15avel tschientaner vegniva pratitgà a Firenza il Calcio Storico, in gieu da balla che furmava ina maschaida dal ballape e dal rugby odiern. Scaino scriva l’onn 1555: «Ils pli ferms duain procurar per plazza, uschia che lur currider che percurra la plazza da gieu cun la balla en maun possia passar senza vegnir impedì. Ma vegn quel attatgà d’in grond dumber d’adversaris, sche duai el ralentar e sajettar davent la balla; il pli spert ed il pli segir vegn el a pudair far quai cun il pe.» Scaino ha definì la grondezza da la plazza da gieu (la plazza davant la baselgia Santa Croce a Firenza = ca. 100 x 50 m), ha fixà ch’il dumber da gols duaja esser decisiv (e betg la moda da giugar u ina cumparsa spezialmain bella) e che las relaziuns da signur e servient che valian uschiglio perdian lur muntada durant il gieu.

Las ragischs dal ballape modern en il 19avel tschientaner

Il FC Son Gagl l’onn 1881

L’onn 1848 han students da l’Universitad da Cambridge fixà las emprimas reglas da ballape. Tenor quellas sa cumponiva ina squadra da 15 fin 20 giugaders. L’onn 1857 han giugaders da crichet fundà l’emprima squadra da ballape uffiziala dal mund, il FC Sheffield. L’Engalterra vala oz sco pajais-mamma dal ballape, betg il davos er perquai che la Football Association (FA) è vegnida fundada il 1863 a Londra. Quella è stada l’emprima associaziun da ballape insumma; ella ha stgaffì ina vasta collecziun da reglas e promovì vastamain il svilup e la derasaziun da quest nov sport.

En ils Stadis Unids, il Canada e l’Australia è surtut derasà il num ‹soccer› per ballape (empè da l’englais ‹football›). Il num deriva da la denominaziun per quel sport da balla che vegniva giugà – cuntrari al rugby – tenor las reglas da la Football Association.

L’onn 1866 han ins introducì la regla d’ord gieu (offside); en il Sheffield Code èn las reglas vegnidas cumplettadas tras il culp dal chantun (corner) ed il culp liber. L’onn 1870 ha la FA reducì il dumber da giugaders ad indesch. In onn pli tard è il gieu cun il maun vegnì scumandà a tut ils giugaders da champ (hands); be il goli dastgava anc tutgar en l’atgna mesadad da la plazza la balla cun il maun, la stueva però dar liber suenter dus pass. Il 1872 è plinavant vegnida fixada ina grondezza unitara da la balla. Tut questas reglas han gidà a cunfinar il ballape pli cleramain dal rugby ch’era anc derasà vastamain da quel temp.

L’onn 1872 ha gì lieu a Glasgow l’emprima partida internaziunala tranter la Scozia e l’Engalterra (ch’è ida a fin cun 0:0). Il medem onn han ins introducì cun il FA Cup l’emprima concurrenza naziunala da ballape. Dus onns pli tard è vegnì introducì l’arbiter che maina il gieu sco nunpartischant.

Gia il 1878 han ins manà tras a Sheffield l’emprim gieu cun illuminaziun electrica (glisch da projecturs). In onn pli tard è vegnida fundada en l’Engalterra l’emprima liga professiunala (l’emprim campiun è stà Preston North End). L’onn 1891 han ins integrà en l’Irlanda il penalti en il reglament. Dapi il 1897 po in gieu decisiv vegnir prolungà en cas da pari. Duas onns pli tard ha l’associaziun englaisa lubì la midada da club pajada, a l’entschatta però be per ina summa maximala da diesch glivras.

En l’Europa continentala è il ballape sa fatg valair l’emprim en Svizra. En la regiun dal Lai da Genevra è il ballape vegnì introducì en ils onns 1860 d’Englais che studegiavan là a scolas privatas. Il pli vegl club svizzer è probablamain stà il Lausanne Football and Cricket Club dal 1860. Il pli vegl club anc existent è il FC Son Gagl ch’è vegnì fundà il 1879, medemamain da students englais. Da la Svizra è il ballape vegnì exportà en ils stadis vischinants. Il Stade Helvétique Marseille è daventà il 1909 campiun franzos; la squadra sa cumponiva da diesch giugaders svizzers e d’in englais. Er il FC Barcelona è vegnì fundà d’in Svizzer, numnadamain da Hans Gamper.

L’onn 1895 han indesch clubs svizzers fundà l’Associaziun svizra da ballape. L’emprim campiunadi svizzer ha gì lieu il 1897/98 sut il sponsur ‹La Suisse Sportive›, ina gasetta da sport da la Svizra franzosa.

En Germania sa chattava il ballape da quel temp anc al cumenzament. L’emprim ch’ha introducì il ballape en Germania è stà il magister gimnasial Konrad Koch a Braunschweig al Martino-Katharineum (1874). Er en la Renania occidentala han commerziants ed industrials englais introducì il sport a chaval ed il ballape. Cuntrari a l’Engalterra ha il ballape gì da sbatter en Germania sur decennis per cuntanscher la renconuschientscha da la societad. Sco educaziun fisica genuina valeva qua numnadamain la gimnastica ch’era vegnida introducida en las scolas ed en il militar a chaschun da la fundaziun da l’Imperi l’onn 1871.

Sco pli vegl club da ballape tudestg vala il Dresden English Football Club ch’è vegnì fundà il 1874 d’Englais sesents a Dresden. Gia baud ha il ballape er pudì sa far valair tar la marina imperiala, la quala s’orientava fermamain al model e rival englais.

Ina retscha da clubs prematurs è plinavant da chattar en l’ambient da las universitads tecnicas sco a Dresden, Karlsruhe, Aachen e Minca. Ils giugaders da ballape han surpiglià da las uniuns da students intgins usits e chanzuns; percunter èn els sa distanziads tant dal manaschi dals students a las universitads sco er da la gimnastica tradiziunala.

Il ballape da quests onns da piunier vegniva giugà surtut en circuls burgais e valeva sco sport da moda tant da la burgaisia sco d’arrivists. Ils lavurants percunter n’avevan ni a disposiziun il temp liber necessari ni ils meds finanzials per l’equipament. Pir la legislaziun sociala da la Republica da Weimar ha pussibilità al ballape da s’avanzar en il decurs dals onns 1920 er en circuls da lavurants e da daventar in fenomen da massa.

Il ballape organisà en il 20avel tschientaner

Svilup dals chalzers da ballape

L’onn 1900 han ins fundà il Deutscher Fussball-Bund, uschia ch’era la Germania aveva uss si’associaziun da ballape naziunala. Il medem onn è il ballape stà preschent als gieus olimpics sco disciplina da preschentaziun.

Il 1903 ha il Club da ballape dad Altona manà tras il final dal campiunadi da ballape da la Germania tranter il VfB Leipzig ed il DFC Prag.

L’onn 1908 ha lura era il militar (da la Germania) scuvert il ballape, surtut sco med per promover il spiert da cuminanza. Igl èn naschidas las emprimas equipas da ballape militaras en l’infantaria, tranter ils mariners e.a.

Il matg 1904 han ins fundà a Paris in’associaziun da ballape mundiala, la Fédération Internationale de Football Association (FIFA), cun la finamira d’organisar ils gieus internaziunals e da fixar las reglas da ballape internaziunalas. La FIFA ha definì il term dal gieu privlus, ha introducì il culp liber indirect ed ha dismess la regla, tenor la quala las chautschas dals giugader stuevan tanscher fin sut las schanuglias. Ulteriuras novas reglas han scumandà al goli da bandunar durant il penalti la lingia dal gol; el dastgava però sa mover per irritar il tiradur dal penalti. Plinavant èsi vegnì scumandà da purtar supports da metal en ils chalzers da ballape, la balla stueva esser da tgirom ed ils arbiters èn vegnids obligads da manar in protocol dal gieu. L’onn 1907 han ins abolì la regla d’ord gieu en l’atgna mesadad da la plazza. Dus onns pli tard èn vegnidas fixadas reglas per excluder in giugader da la plazza da gieu. L’onn 1913 ha la FIFA introducì l’uschenumnada distanza commensurada (10 jards, ca. 9,15 meters) tranter il tiradur ed ils giugaders da la squadra adversaria tar il penalti. Il 1920 è la regla d’ord gieu vegnida dissolvida a chaschun da la remessa laterala. E dapi il 1924 dastga il culp dal chantun vegnir sajettà directamain en il gol.

L’Austria è stada l’onn 1924 l’emprim pajais da l’Europa continentala ch’ha introducì ina liga per ballapedists da professiun. Trais onns pli tard ha l’associaziun da ballape da l’Austria inizià cun il Pocal da Mitropa l’emprima concurrenza internaziunala per squadras da club en l’Europa. Il Pocal da Mitropa vala sco precursur dal Pocal da l’Europa.

Dapi il 1908 è il ballape ina disciplina olimpica; il 1920 è sa participada l’Egipta sco emprim pajais betg europeic. Cun 22 squadras, tranter auter ils Stadis Unids ed Uruguai, è il turnier olimpic dal 1924 a Paris stà l’emprima concurrenza globala per propi. Gudagnà ha Uruguai ch’ha pudì repeter sia victoria il 1928 ad Antwerpen.

Sin iniziativa dad Enrique Buero e Jules Rimet ha la FIFA manà tras il 1930 l’emprim campiunadi mundial; a chaschun da quel è l’ospitant Uruguai er daventà campiun mundial. A quest emprim campiunadi mundial èn sa participadas 13 naziuns; per motivs finanzials (custs da viadi) ha la gronda part da las squadras europeicas però desistì d’ina participaziun.

L’Uniun da las Associaziuns europeicas da ballape (UEFA) è vegnida fundada il 1954 a Basilea. Il 1955/56 han ins manà tras l’emprim pocal europeic dals campiuns naziunals (oz: UEFA Champions League). Dapi il 1960 vegn realisada la concurrenza per il pocal europeic da las naziuns ch’ins ha renumnà il 1968 en campiunadi europeic.

Suenter plirs turniers sin invit durant ils onns 1970 e 1980 ha gì lieu il 1991 l’emprim campiunadi mundial da ballape da las dunnas. Dapi il 1996 vegn er tschernì il campiun olimpic tranter las squadras da ballape da las dunnas.

Princip dal gieu

Scena en la zona da chasti

Ballape vegn giugà da duas squadras a mintgamai indesch giugaders sin ina plazza da gieu rectangulara. La finamira dal gieu è da dumagnar la balla pli bleras giadas en il gol da l’autra squadra che quai che l’adversari è bun da far. In gol quinta be sche la balla ha surpassà dal tuttafatg la lingia dal gol ch’è situada tranter las pitgas e la traversa (u latta) dal gol.

Ils gols sa chattan en il center da las duas varts curtas da la plazza da gieu. Pertgirads vegnan quels d’in giugader spezial da la squadra respectiva, il goli, che dastga er tutgar la balla en la zona da chasti cun ils mauns. Il goli porta vestgadira speziala e guants ch’al differenzieschan er opticamain dals auters giugaders. Ils ulteriurs diesch giugaders da mintga squadra vegnan numnads giugaders da champ. Quels sa laschan sutdivider en defensurs, giugaders centrals ed attatgaders.

Victura è quella squadra ch’è buna da far ils pli blers gols. Sche omaduas squadras han fatg nagins u tuttina blers gols, va la partida a fin cun pari (u remis). L’excepziun furman gieus en uschenumnadas rundas da k.o.; per obtegnair in resultat betg pari poi dar qua prolungaziuns u in tir da penaltis.

Reglas

Giugà vegn normalmain sin pastget, be darar sin plazzas diras. En il ballape professiunal daventan pastgets artifizials adina dapli la norma (damai che quels èn pli regulars).

La plazza da ballape cun indicaziun da las mesiras usitadas

La vart curta da la plazza da gieu rectangulara (l’uschenumnada lingia dal gol) duai avair ina lunghezza tranter 45 e 90 meters; la vart lunga (lingia laterala) tranter 90 e 120 meters. Usitadas èn plazzas che mesiran 68 sin 105 meters; dapi il 2008 è questa mesira prescritta per partidas internaziunalas. La plazza da gieu vegn cunfinada tras lingias alvas (che consistan normalmain da chaltschina); la ladezza da quellas na dastga betg surpassar 12 centimeters. En medema moda èn marcadas la lingia d’amez (u lingia centrala), il rudè dal culp d’entschatta, la zona da chasti, la zona dal gol ed ils quatter secturs dal culp da chantun.

Il gol consista da duas pitgas ch’èn colliadas ina cun l’autra tras ina traversa. La distanza tranter ils urs interns da las pitgas munta a 7,32 meters. L’ur sut da la traversa è situada 2,44 meters sur terra. Ils gols èn munids cun raits ch’han la funcziun da retegnair la balla suenter che quella è sa tschentada en il gol. La balla sezza duaja avair la furma d’ina culla ed esser fatga d’in material adattà sco per exempel tgirom.

Da l’equipament dals giugaders da champ e dal goli fan part il tricot, soccas da sport, protegiastgainas, guants (goli) e chautschas curtas. Tenor las reglas èsi scumandà als giugaders da purtar cliniez (chadainas, uras da bratsch, anels, rintgas e.a.) durant il gieu. Il medem vala per egliers, auter che sche quels na sa laschan betg evitar per motivs medicinals (p.ex. tar Edgar Davids). Il motiv per quests scumonds è il privel da blessuras augmentà.

La balla po vegnir giugada cun l’entir corp, danor cun la bratscha ed ils mauns. Be il goli dastga tutgar la balla cun la bratscha ed ils mauns, però be entaifer l’atgna zona da chasti e be sche la balla na vegn betg sajettada enavos ad el aposta d’in congiugader cun il pe u la schanuglia (uschenumnada regla dal pass enavos). Ultra da quai è il goli segnà tras sia vestgadira, la quala sto sa differenziar cleramain dals tricots dals giugaders da champ e da l’arbiter. Ordaifer la zona da chasti sa cumporta el tuttina sco in giugader da champ. Tar la remessa laterala dastgan er ils giugaders da champ giugar la balla cun ils mauns, per bittar quella enavos sin la plazza da gieu suenter ch’ella ha surpassà la lingia laterala. Mintg’autra furma da contact intenziunà tranter il maun e la balla è scumandà. Sco ‹intenziunà› vala mintga gieu cun il maun (hands) sch’il giugader fa in moviment cun il maun u cun il bratsch en direcziun da la balla. Siglia la balla però cunter in maun che stat en posiziun natirala, na po il gieu cun il maun betg vegnir valità sco intenziunà.

In gieu dura normalmain 90 minutas ed è partì en duas mesadads a 45 minutas che vegnan interruttas d’ina pausa da 15 minutas. Effectivamain vegn per regla giugà intginas minutas pli ditg, damai che l’arbiter po prolungar il gieu pervi d’interrupziuns succedidas durant il temp da giugar.

In’equipa consista da diesch giugaders da champ e dal goli. Tras exclusiun (charta cotschna) po sa diminuir il dumber dals giugaders. Tar gieus da concurrenza dastgan vegnir substituids trais giugaders tras giugaders da reserva; quai po succeder per remplazzar giugaders spussads u ferids u er per motivs tactics. Giugaders ch’èn gia vegnids substituids na dastgan però betg pli returnar sin la plazza da gieu.

L’arbiter mussa la carta melna

Da controllar che las reglas vegnian resguardadas è chaussa da l’arbiter che sa trategna medemamain sin la plazza da gieu. Tar gieus da ligas superiuras vegn el sustegnì da dus guardialingias ch’èn postads sper las lingias lateralas. Tar blers gieus internaziunals stat ultra da quai a disposiziun in ulteriur assistent, l’uschenumnà ‹quart uffizial›. El surveglia il cumportament dal trenader, dals assistents da l’equipa e dals giugaders da reserva, plinavant exequescha el las substituziuns ed annunzia il temp supplementar. En tschertas ligas sco l’Europa League e la Champions League datti ultra da quai dus ‹guardiagols› che decidan en cas d’in culp sin il gol sche la balla sa chattava dal tuttafatg davos la lingia dal gol. Agids tecnics che servan al medem intent èn medemamain vegnids introducids ils ultims onns.

Sch’in giugader cuntrafa a las reglas, decida l’arbiter sin foul. Il gieu vegn interrut e l’equipa adversaria survegn in culp liber u, sch’il foul ha gì lieu en la zona da chasti, in penalti a partir dal punct da penalti che sa chatta en ina distanza da 11 meters davent dal gol. Sche l’interrupziun succediss en ina situaziun che fiss d’avantatg per l’equipa donnegiada, po l’arbiter decider sin ‹avantatg› e laschar cuntinuar il gieu. Per in culp liber direct u penalti sa decida l’arbiter, sch’il gieu è vegnì interrut pervi d’in gieu cun il maun intenziunà u pervi d’in foul (cun contact corporal). En tut ils auters cas vegn realisà in culp liber indirect. In culp liber indirect po manar directamain ad in gol; ma la balla è pir en il gieu sch’in segund giugader (n’emporta betg da tge squadra) ha tutgà quella e suenter che la balla è sa muventada. In gol poi pia be dar, sch’in segund giugader tutga quella sin via vers il gol.

Envers il giugader ch’ha surpassà ina regla po l’arbiter plinavant pronunziar in’admoniziun formala. Quai fa el cun mussar ina carta melna. Tar cuntravenziuns gravantas (p.ex. in foul fitg nausch) po el er excluder il giugader da la plazza cun mussar la carta cotschna. Er ina segunda carta melna en il medem gieu maina a l’exclusiun dal giugader; perquai vegn questa segunda carta melna er numnada ‹carta cotschen-melna›. Fouls e gieu cun il maun vegn surtut chastià cun exclusiun (carta cotschna), sche questas cuntravenziuns han gì la finamira d’impedir ina schanza clera da l’adversari da far in gol.

Situaziun d’ord gieu

Sco determinaziun la pli cumplitgada en il ballape vala la regla d’ord gieu. Quella declera tschertas posiziuns dals attatgaders envers ils defensurs da la squadra adversaria sco cunter las reglas ed impedescha uschia l’attatga sin il gol adversari.

En furma d’ina balla d’arbiter cuntinuescha il gieu, sche quel era vegnì interrut senza ch’in giugader sin la plazza avess cuntrafatg a las reglas. Sch’in giugader sa fa per exempel mal senza ch’in adversari fiss stà la culpa, po l’arbiter interrumper il gieu. Silsuenter vegn la balla d’arbiter giugada al lieu, nua ch’il gieu era vegnì interrut.

Sche las cundiziuns da la plazza da gieu èn fitg nauschas pervi da l’aura u per auters motivs, po l’arbiter decider da betg dar la partida ubain interrumper quella suenter l’avair cumenzà.

Tactica

Il ballape dependa surtut da quatter elements: da las abilitads da giugar (a basa da la fitness corporala e da la cundiziun), da l’inschign cun la balla, da la tecnica e da la tactica.

Da la tactica da gieu fan tranter auter part: la collavuraziun planisada da las differentas parts da l’equipa, la definiziun e repartiziun da las differentas posiziuns sin la plazza da gieu sco er la midada tranter defensiun ed attatga e viceversa. La tactica vegn er influenzada da la fermezza da l’adversari, da l’andament dal gieu, dal resultat intermediar, da las substituziuns da giugaders e d’eventualas exclusiuns.

Als giugaders d’ina equipa vegnan attribuidas differentas funcziuns e posiziuns sin la plazza da gieu. La defensiun po sa cumponer da las posiziuns defensur intern e defensurs da la vart dretga resp. sanestra. En sistems moderns vegn per part er giugà cun quatter defensurs en retscha, pia senza libero. En sistems cun libero ha quel la funcziun d’eliminar l’attatgader central da la squadra adversaria. Tut tenor la situaziun dal gieu resta il libero davos la defensiun, ma el po er structurar il gieu davantora e sa participar a l’offensiva. Il defensur intern è percunter be activ en la defensiva ed emprova d’impedir ch’ils attatgaders adversaris sajettian gols.

Ils uschenumnads giugaders centrals (u giugaders dal champ central) han normalmain incumbensas multifaras tant en la defensiva, en la construcziun dal gieu sco er en l’offensiva. Tut tenor la tactica da gieu als vegnan però er attribuidas incumbensas spezialas, uschia ch’i dat qua tant spezialists da la defensiva sco er da la construcziun dal gieu en il center u sur las alas.

L’offensiva vers il gol da l’adversari è surtut l’incumbensa dals attatgaders. Els emprovan ubain da sajettar la balla directamain vers il gol ubain da pussibilitar quai ad in camarat d’equipa tras pass adattads.

Muntada

Gieu internaziunal da ballape da dunnas

Il ballape è da gronda muntada per tut las classas socialas, saja quai sco sport d’elita cun preschientscha a la bursa d’aczias ubain sco sport popular. Ballape vegn giugà en uniuns e scolas, ma er d’equipas sin via e – tenor reglas simplifitgadas – sin da tuttas sorts plazzas libras. Surtut en pajais pli povers sco la Brasilia furma il giavisch da daventar profi da ballape ina da las paucas pussaivladads da mitschar dals quartiers dals povers. Il titular dal Premi Nobel Albert Camus ha ditg: «Tut quai che jau sai il pli segir davart la morala e la responsabladad hai jau d’engraziar al ballape.»

Derasaziun mundiala

Il ballape è oz in dals sports ils pli stimads e derasads en tut il mund. Tenor indicaziuns da l’associaziun da ballape mundiala FIFA giugavan il 2006 bundant 265 milliuns umans en dapli che 200 pajais ballape. Da quai èn 30 milliuns organisads en tut il mund en 325 000 uniuns. 209 pajais e regiuns autonomas èn commembers da la FIFA. Surtut las simplas reglas da basa e l’equipament modest ch’è necessari per pudair giugar balla han attribuì a render quest gieu, ch’ha en tut il mund las medemas reglas, uschè popular ed ha promovì sia derasaziun.

I na vegn betg be dà ballape en tut las parts dal mund, mabain i van er milliuns d’umans regularmain en stadions da ballape a guardar gieus. Surtut en l’Europa ed en l’America dal Sid dominescha il ballape las reportaschas da sport. Ed anc bler dapli vegn il ballape persequità en tut il mund a la televisiun.

Tscherts pajais èn segnads spezialmain dal ballape. Be dus exempels: Ils 306 gieus da la stagiun 2009/10 da la Bundesliga tudestga èn vegnids visitads da bundant 13 milliuns persunas. Quai èn en media 42 490 aspectaturs per mintga gieu. Ed il pli aut dumber da visitaders d’in singul gieu ch’è insumma vegnì documentà insacura è stà a chaschun dal campiunadi mundial 1950: betg main che 200 000 persunas han persequità a Rio de Janeiro en il stadion Maracanã il gieu Brasilia-Uruguay.

Il ballape ha in’impurtanta funcziun sociala. Las differentas persunas che s’interesseschan per il ballape derivan da tut las classas socialas. Per blers milliuns umans è il ballape bain mo in passatemp; ma el è a medem temp in tema da discussiun fitg preschent. Perquai è il ballape er da gronda muntada per las medias, el emplenescha las gasettas regiunalas e surregiunalas, generescha numerus magazins dal fatg e procura per quotas d’aspectaturs maximalas a la televisiun. Il ballape pussibilitescha er da reglar malcuntentientschas umanas u ‹differenzas naziunalas› a moda paschaivla u almain da chanalisar quellas, quai che na dastga però betg vegnir prendì memia serius.

Il ballape da dunnas è bler main preschent e popular en la recepziun publica. En tscherts pajais sco ils Stadis Unids u la Germania è quai però sa midà in pau en il decurs dals ultims decennis, e quai surtut grazia als success da las atgnas squadras naziunalas.

Fascinaziun

Fans da ballape en il stadion vendì ora

Il ballape è in sport ch’è predestinà da svegliar grondas emoziuns, tant tar ils giugaders sco tar ils aspectaturs. La fascinaziun per la tensiun dal gieu ha manà en numerus pajais a la fundaziun da clubs da fan ed ad ina derasaziun mundiala dal ballape sco sport da squadra il pli popular. Il perscrutader da gieu Siegbert Warwitz enumerescha ils suandants elements che constitueschan la fascinaziun dal ballape:

• Il ballape è in gieu dinamic, svelt ed energic; el è pretensius areguard la tecnica e la tactica e cloma suenter in agir offensiv.

• Il ballape sa lascha bain caracterisar sco gieu criv, segnà d’acziuns corporalas vaira rubiestias. Ma a medem temp ston ils giugaders sa tegnair vi da reglas rigidas che mettan cunfins a lur agir; en pli vegn il gieu surveglià d’in arbiter.

• La tensiun dal gieu resulta dal svilup avert da mintga acziun. Tenor la teoria da gieu sa tracti tar il ballape d’in gieu a summa nulla. Quai vul dir: success d’ina vart munta automaticamain nunsuccess da l’autra vart; l’ina da las squadras sperda tuttina aut sco quai che l’autra gudogna. La bilantscha po cupitgar d’in mument a l’auter, quai ch’animescha ils giugaders d’esser fitg activs e sveglia la tensiun tar ils aspectaturs fin la davosa minuta. In gieu che para quasi spers, po anc vegnir manà ad ina victoria e viceversa.

• In ulteriur element che renda il gieu spezialmain fascinant è la maschaida tranter acziuns individualas da singuls giugaders e la prestaziun da l’entira equipa. Il ballape è in gieu da squadra; la finala decida il gieu cuminaivel ed a quel ston sa suttametter ils singuls giugaders. Tuttina viva il ballape er da prestaziuns individualas che entran sco muments marcants en l’istorgia dal ballape.

Il fatg ch’il ballape sveglia fermas emoziuns ha però tenor Warwitz tuttavia in caracter ambivalent. Sper l’energia positiva che promova la qualitad dal gieu, pon er erumper – tant tar ils giugaders sco er tar ils aspectaturs – emoziuns negativas e schizunt destructivas. Da quai dattan adina puspè perditga scenas grobulanas en ils stadions, remartgas rassisticas envers naziuns concurrentas e battaglias da fans sin las vias.

Factur economic

Ch’il ballape è daventà in factur economic pon ins vesair il meglier a chaschun dals campiunadis mundials. Il pajais ospitant quinta mintgamai che quest segund grond eveniment sportiv dal mund (suenter ils gieus olimpics) dettia impurtants impuls a l’entira economia privata e statala.

Ils campiunadis mundials da ballape vegnan finanziads tras sponsurs. Be ils sponsurs principals da la FIFA al nivel internaziunal pajan ensemen ina summa ch’è duas giadas uschè auta sco tut las entradas che vegnan generadas tras la vendita da bigliets.

L’entrada principala dals clubs da ballape europeics furman ils dretgs per emetter ils gieus a la televisiun. Ils emetturs da televisiun da lur vart refinanzieschan questas expensas cun agid da las reclamas che vegnan plazzadas avant il gieu e durant la pausa. Tras questas entradas che creschan adina pli fitg, stattan a disposiziun als clubs dapli daners per transfers da giugaders e da trenaders. Da l’autra vart han clubs cun damain success adina pli grondas difficultads da vegnir da curclar lur expensas. A partir da la fin dal 20avel tschientaner èn clubs da ballape fitg ferms sco Manchester United, Ajax Amsterdam, Galatasaray Istanbul u Borussia Dortmund schizunt vegnids transfurmads en societads acziunaras.

Associaziuns e clubs

Las sis associaziuns continentalas da la FIFA

La FIFA è l’associaziun da ballape mundiala cun sedia a Turitg. Ella organisescha differentas concurrenzas da ballape sco il campiunadi mundial dals umens e da las dunnas.

Il campiunadi mundial ha lieu mintga quatter onns. Las rundas da qualificaziun duran trais onns e decidan davart las 32 squadras che pon sa participar al turnier. En la prerunda vegnan furmadas 8 gruppas; silsuenter giogan las 16 equipas restantas en la runda d’eliminaziun ina cunter l’autra.

Ulteriurs impurtants campiunadis vegnan realisads al nivel continental, sco il campiunadi europeic che vegn organisà da l’UEFA u la Copa América (America dal Sid).

En ils singuls pajais existan associaziuns da ballape naziunalas (p.ex. l’Associaziun svizra da ballape) ch’erueschan il campiunadi naziunal. Questas squadras victuras sa concurrenzeschan alura puspè en turniers internaziunals, sco en l’Europa l’UEFA Champions League. Sut il nivel dal campiunadi naziunal exista in sistem da liga da plirs nivels che tanscha fin a ligas semiprofessiunalas ed a ligas d’amaturs e da temp liber. En Svizra vesa questa structura ora sco suonda: Super League – Challenge League – Promotion League – 1. liga – 2. liga interregiunala – ligas regiunalas (2. liga, 3. liga, 4. liga e 5. liga).

Litteratura

• Barz, Enrico: Little Black Book vom Fußball. Viley-VCH-Verlag, Weinheim 2010, ISBN 978-3-527-50528-9.
• Bott, Dieter / Chlada, Marvin / Dembowski, Gerd: Ball und Birne. Zur Kritik der herrschenden Fußballkultur. Hamburg 1998, ISBN 3-87975-711-9.
• Bouvier, Beatrix (ed.): Zur Sozial- und Kulturgeschichte des Fußballs. Bonn 2006.
• Brändle, Fabian / Koller, Christian: Goooal!!! Kultur- und Sozialgeschichte des modernen Fußballs. Orell Füssli, Turitg 2002, ISBN 3-280-02815-9.
• Bredekamp, Horst: Florentiner Fußball: Die Renaissance der Spiele. Wagenbach, Berlin 2006, ISBN 3-8031-2397-6.
• Bündnis Aktiver Fußballfans (ed.): Ballbesitz ist Diebstahl. Verlag Die Werkstatt, Göttingen 2004, ISBN 3-89533-430-8.
• Büsges, Markus / Gehrs, Oli / Hickmann, Fons (ed.): Das Beste Spiel aller Zeiten. Ein Minutenprotokoll aus 100 Jahren Fußball. Kein & Aber, Turitg 2014, ISBN 978-3-0369-5700-5.
• Buytendijk, F.F.J.: Das Fußballspiel. Eine psychologische Studie. Werkbund-Verlag, Würzburg 1953.
• Eggers, Erik: Richard Girulatis. Der Mann, der die ‹elf Freunde› erfand. En: Dietrich Schulze-Marmeling (ed.): Strategen des Spiels. Die legendären Fußballtrainer. Verlag Die Werkstatt, Göttingen 2005, ISBN 3-89533-475-8, p. 37–45.
• Eisenberg, Christiane / Lanfranchi, Pierre: Football History. International Perspectives. En: Historical Social Research 31 (1) 2006.
• Herzog, Markwart (ed.): Fußball als Kulturphänomen. Kohlhammer, Stuttgart 2002, ISBN 3-17-017372-3.
• Hortleder, Gerd: Die Faszination des Fußballspiels. Francfurt a.M. 1974, ISBN 3-518-36670-X.
• Huba, Karl-Heinz (ed.): Fußball-Weltgeschichte. 1846 bis heute. Minca 2000, ISBN 3-7679-0230-3.
• Kotowski, Christoph: Fußball als Religionsersatz. Minca 2010, ISBN 978-3-640-71581-7.
• Krüger, Arnd: Vom Ritual zum Rekord. Auf dem Wege in die Sportleistungsgesellschaft. En: H. Sarkowicz (ed.): Schneller, Höher, Weiter. Eine Geschichte des Sports. Insel Verlag, Francfurt a.M. 1996, p. 82–95.
• Küppers, Patrick: Fussball, ich habe einen Traum. Über Poesie, Mythologie und ästhetische Freiheit im schönen Spiel. Tectum Verlag, Marburg 2014, ISBN 978-3-8288-3416-3.
• Pyta, Wolfram: Geschichte des Fußballs in Deutschland und Europa seit 1954. Kohlhammer, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-17-022641-8.
• Reiter, Florian: Der Kick mit dem Ball. Die Geschichte des Fußballs. Berlin 2009, ISBN 978-3-940621-06-1.
• Warwitz, Siegbert A. / Rudolf, Anita: Vom Sinn des Spielens. Reflexionen und Spielideen. Schneider-Verlag Hohengehren, Baltmannsweiler 2004, 2. ed., ISBN 3-89676-798-4.
• Warwitz, Siegbert A.: Lust und Frust beim Fußballspiel. Mit Gefühlen umgehen lernen. En: Sache-Wort-Zahl 125 (1) 2012, p. 4–13.

Colliaziuns

Commons

Commons: Ballape – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Dossier Ballape sin chattà.ch
• Pagina d’internet uffiziala da la FIFA
• Pagina d’internet uffiziala da l’Associaziun da ballape da Svizra
• Links tar il tema ballape tar DMOZ
• FIFA: Reglas da ballape uffizialas (per tudestg)