Budissem tibetan

Il budissem tibetan è, suenter emprims contacts cun questa nova religiun, sa sviluppà en la planira auta dal Tibet en il 5avel tschientaner s.C. L’introducziun uffiziala dal budissem sco religiun statala dal Tibet ha gì lieu en il 8avel tschientaner sut il retg Trisong Detsen.^[1] En il Tibet èn sa furmadas en il decurs dal temp differentas scolas budisticas.

Il budissem – per dar l’emprim in sguard a la religiun en general – sa divida en las duas tradiziuns principalas hinayana (‹vehichel pitschen›) e mahayana (‹vehichel grond›). En il hinayana – la furma la pli veglia da questas duas – sa stenta la singula persuna da cuntanscher il resvegl (bodhi) per sez betg pli stuair suffrir; en il mahayana percunter emprovan bodhisattvas d’er manar autras creatiras vers il resvegl.

La tradiziun dal hinayana exista oz anc en la furma dal theravada (‹ductrina dals vegls›). Questa direcziun dal budissem dominescha en ils stadis Sri Lanka, Myanmar, Tailanda, Laos e Cambodscha. Il mahayana è la furma dominanta en l’ost dal territori da derasaziun dal budissem, numnadamain en il Vietnam, la China, la Corea ed il Giapun.

Er il vajrayana (‹vehichel diamant›) fa atgnamain part dal mahayana. En il vest è el enconuschent sut las denominaziuns budissem tibetan u lamaissem, ma en vardad sa tracti d’ina noziun collectiva per differentas scolas ch’èn er preschentas – sper il Tibet – en diversas autras regiuns da l’Asia Centrala (India dal Nord, Nepal, Bhutan, parts da la China, Mongolia, parts da la Russia).

Il vajrayana cumplettescha ils fundaments filosofics dal mahayana tras tecnicas da tantra che duajan gidar a scursanir la via al resvegl. Da questas tecnicas fan part projecziuns spiertalas, recitar mantras ed ulteriurs exercizis, rituals ed iniziaziuns. Questa vart dal mahayana dat pais a scrittiras e praticas secretas, en las qualas ils praticants vegnan introducids be pass per pass. Entaifer il budissem tibetan è oramai il transfer da savida direct tranter magister spiritual (lama) e scolar da muntada centrala. Perquai vegn il vajrayana er numnà entaifer il mahayana ‹ductrina esoterica› per al cunfinar da las ‹ductrinas exotericas› che cumpiglian praticas accessiblas per tuts.

Las quatter scolas principalas dal budissem tibetan èn sa furmadas tranter il 8avel ed il 14avel tschientaner e sa numnan nyingma, kagyü, sakya e gelug. La pli veglia da questas furma la tradiziun da nyingma (‹chapitschas cotschnas›) ch’è sa sviluppada or da l’emprima fasa da translaziun da texts budistics dal sanscrit en il tibetan en il 8avel tschientaner. Las trais ulteriuras derivan da la tradiziun da kadam (11avel tschientaner) ed èn resortidas da la segunda fasa da translaziun. In’impurtanta autoritad entaifer il budissem tibetan furma il Dalai Lama.

Bön e budissem

Chörten (edifizis sacrals) cun la muntogna sontga Kailash davosvart

Avant ch’il budissem è vegnì enconuschent en il Tibet, prevaleva là la religiun bön. Las ductrinas da bön èn sa derasadas dal reginavel dal Tibet dal Vest Shang Shung – oriundamain independent – vers il Tibet Central e da là davent en las autras regiuns dal Tibet. Pervi da la maschaida sincretistica cun il budissem tibetan cumpiglia questa religiun d’ina vart ideas da religiuns natiralas e praticas animisticas, da l’autra vart ductrinas e praticas che correspundan a las differentas yanas (direcziuns principalas) budisticas fin a tantra e dzogchen.

Pervi da la coexistenza sur tschientaners sumeglian las tradiziuns dal yungdrung bön e dal nov bön fitg ferm il budissem tibetan, surtut en la tradiziun da la scola da nyingma. Las bönpo na sa refereschan en lur origins però betg al buda Shakyamuni, mabain al buda Shenrab Miwoche sco fundatur da la tradiziun che duai avair vivì avant 18 000 onns.

Emprim contact cun ductrinas budisticas

Lha Thothori Nyentsen

L’emprim contact dals Tibetans cun ductrinas budisticas ha apparentamain gì lieu dal temp dal 28avel retg dal Tibet Lha Thothori Nyentsen en il 5avel tschientaner. Tenor la legenda duai esser cumparida da quel temp a moda miraculusa ina trucletta custaivla sin il tetg dal palaz roial Yumbu Lagang. Quella cuntegneva dus texts da sutra budistics, tranter quels il sutra da Karandavyuha davart la muntada dal bodhisattva Avalokiteshvara, ina stupa dad aur en format pitschen, il mantra a sis silbas dad Avalokiteshvara «Om mani padme hum» (pronunzia tibetana: «Om mani peme hung») ed auters objects sontgs. Il retg n’ha betg pudì eruir la muntada da quests objects, ma ha realisà a moda intuitiva ch’els eran da muntada speziala.

Tenor ina descripziun main fantastica, la quala correspunda eventualmain als fatgs istorics, al èn quests objects vegnids surdads d’in muntg indic, il qual vuleva introducir per l’emprima giada ductrinas budisticas en il Tibet. Quel è però, essend ch’el na chapiva betg la lingua dal retg e ch’i n’era er betg avant maun in translatur, puspè returnà en l’India, laschond enavos al retg sco regal la chaschetta cun ses cuntegn. Tenor la legenda duai il retg sin ils onns, grazia a la veneraziun da quests objects custaivels, avair survegnì puspè a moda miraculusa la cumparsa e vitalitad d’in um giuven ed avair cuntanschì ina vegliadetgna da 120 onns.

Songtsen Gampo

Sut il retg dal Tibet Central Songtsen Gampo (temp da regenza 617–649) ha il budissem cumenzà a fitgar pe per propi en il Tibet, er sch’i deva da quel temp be paucs budists e lur tempels sumegliavan simplas chapluttas. Songtsen Gampo ha prendì sco dunna tant la princessa nepalaisa Bhrikuti sco er la princessa chinaisa Wen Cheng. Omaduas eran budistas persvadidas ed han introducì il retg en la ductrina da Buda. Il retg sez ha fundà, intimà da sias dunnas, dus sanctuaris a Lhasa, tranter quels il tempel da Jokhang. El vegn perquai, sper ils retgs Thrisong Detsen e Relpacen, considerà sco in dals ‹trais retgs da dharma› dal Tibet. La religiun che prevaleva da quel temp era anc adina il bön.

Emprima gronda fasa da translaziun e derasaziun dal budissem

Scola nyingma

Samye – la pli veglia claustra dal Tibet

La derasaziun per propi dal budissem en l’entir Tibet ha gì lieu durant l’emprima fasa da translaziun da scrittiras budisticas or dal sanscrit en il tibetan en il 8avel tschientaner.

Retg Thrisong Detsen

Il retg tibetan Thrisong Detsen ha envidà en la segunda mesadad dal 8avel tschientaner ils maisters indics Padmasambhava e Shantarakshita en il Tibet a derasar là il budissem. Quels han fundà l’emprima claustra budistica Samye-Ling, la quala è sa sviluppada al pli impurtant center da derasaziun da lez temp. Padmasambhava ha surtut instruì ils aspects tantrics dal budissem e duai, tenor la legenda, avair surventschì ils spierts e demunis dal Tibet, quai che duai esser stà il motiv daco ch’è sa mess tras en il Tibet il budissem vajrayana.

La translaziun dal Tripitaka e dal Tantra exteriur da quel temp furma la basa da la collecziun da ductrinas da tut las scolas tibetanas. La tradiziun da scola ch’è resultada da quest’emprima fasa da translaziun numnan ins nyingma (‹ils Vegls›). Perquai che quella è sa furmada uschè baud, vegn ella er numnada la ‹scola da las veglias translaziuns›; da las scolas da pli tard sa differenziescha ella surtut areguard ils uschenumnads Tantras interiurs.

Dal 8avel fin il 11avel tschientaner ha la tradiziun da nyingma furmà la suletta scola budistica en il Tibet. Sper la claustra Samye duevan las claustras Kathog, Dorje Drag, Mindrölling, Pelyül, Dzogchen e Shechen, ch’èn vegnidas fundadas intgins tschientaners pli tard, furmar il punct da partenza per la derasaziun da las ductrinas da la nyingma.

Persecuziun dal budissem sut retg Lang Darma

Las refurmas introducidas dal retg budistic Relpacen han restrenschì fermamain la pussanza da l’aristocrazia rurala dal Tibet ed extendì l’influenza da las claustras budisticas en las singulas regiuns dal Tibet. Quai ha manà a malaveglia e la finala culminà en l’assassinat dal retg. Ses frar Lang Darma, in aderent dal bön, ha ascendì il tron ed ha cumenzà cun la persecuziun dal budissem. Durant ses temp da regenza (836–842) è il budissem en sia furma monastica vegnì chatschà enavos fermamain. Pervi da l’inscunter cun in yogi budistic, il qual duai avair impressiunà Lang Darma tras sias forzas magicas, ha Lang Darma desistì da persequitar ils yogis budistics. Las tradiziuns oralas da la ‹scola da las veglias translaziuns› (nyingma-kama) che vegnivan dadas vinavant da quel temp surtut tras yogis, han perquai survivì las persecuziuns senza pli gronds donns. Ultra da quai han guru Rinpoche, ch’aveva previs la suppressiun dal budissem dal temp da Lang Darma, ed intgins da ses scolars zuppà bleras ductrinas tantricas, las qualas ins ha scuvert ils proxims tschientaners sco ‹Stgazis zuppads›. Quests texts rescuverts duevan furmar la basa per in grond dumber da lingias da tradiziun independentas.

Segunda derasaziun – Svilup da las ‹novas scolas›

La ‹segunda derasaziun› (tibetan: phyi dar) dal budissem en il Tibet ha gì lieu a partir dal 11avel tschientaner. Il muntg indic Atisha (982–1054), in magister enconuschent lunsch enturn che derivava da l’universitad budistica da Vikramashila, è viagià l’onn 1042 a Guge ed ha manà cun sai ductrinas dal mahayana e diversas praticas da vajrayana. El ha accentuà la muntada da las reglas da vinaya ed è surtut sa fundà en sias instrucziuns sin las ductrinas da sutra che sa basan sin la segunda perioda d’instrucziun da buddha Shakyamuni.

Veglia scola kadam

Sin Atisha sa lascha manar enavos la scola dals ‹vegls maisters da kadam›. La scola da kadam furma ina tradiziun precedenta da las trais scolas principalas pli novas entaifer il budissem tibetan, las qualas èn sa sviluppadas or da la ‹segunda fasa da translaziun› da ductrinas tantricas da l’India en il Tibet. Las trais tradiziuns principalas da las ‹novas translaziuns› (sarma) a partir dal 11avel tschientaner èn las scolas da kagyü, sakya e gelug. La tradiziun da kadam han ils scolars dad Atisha e magisters da pli tard transferì sin tut las tradiziuns budisticas en il Tibet. La scola dals ‹vegls maisters da kadam› sezza n’è però betg sa mantegnida sco atgna scola; en il 14avel tschientaner è quella vegnida integrada en la scola gelug.

Scolas da kagyü

Milarepa

Las scolas da kagyü dal budissem tibetan sa laschan manar enavos sin Marba il Translatur (1012–1097), il qual ha cuntinuà cun la lingia da translaziun da mahamudra da Tilopa e Naropa. Ultra da quai ha Marpa studegià tar ils gronds maisters indics Maitripa (er numnà Jhanagarbha) e Kukuripa. Durant ses terz viadi en l’India ha el inscuntrà Atisha ed ha studegià tar el las ductrinas da la kadampa. Da ses viadis en l’India ha el manà cun sai bleras scrittiras tantricas ed ha translatà quellas en il tibetan. Il scolar principal da Marpa è stà il yogi Milarepa (1042–1123), il qual è vegnì enconuschent en l’entir Tibet per ses temp d’instrucziun segnà da tempranza e ses chants spirituals. Milarepa è vegnì introducì en la pratica tantrica pir suenter ina lunga fasa d’emprova ordvart severa. Ils plis impurtants scolars da Milarepa èn stads Rechungpa ed il muntg Gampopa da Dagpo. Gampopa è vegnì enconuschent pervi da si’erudiziun; el ha fundà la tipica furma d’instrucziun da las scolas da kagyü cun colliar ina cun l’autra la tradiziun claustrala da la kadampa da pli baud cun la tradiziun da yogi dals maisters indics. Sutscolas da la tradiziun da kagyü ch’existan anc oz èn barom, karma, drigung, drugpa, rechung, shangpa, taglung e surmang.

Cö

Las ductrinas da cö (tibetan: gcod), dal ‹tagliar giu›, èn colliadas stretgamain cun la maistra Macig Labdrön. La ductrina deriva da la tradiziun da shiche, la quala il maister indic Phadampa Sanggye (tibetan: pha dam pa sangs rgyas) ha manà l’onn 1092 en il Tibet.^[2] Il 1097 ha Phadampa Sanggye fundà la claustra Dingri, da la quala è sa derasada la tradiziun tibetana. Macig Labdrön, ch’ha cuntanschì cun la pratica da cö l’accumpliment absolut, è vegnida famusa pervi da sia biografia extraordinaria e la derasaziun da las ductrinas da cö en il Tibet. Il cö intenda da tagliar giu las varts egoisticas che valan sco origin dal patir en il mund, e quai cun agid d’in ritual specific che sa basa sin las ductrinas da prajnaparamita. La tradiziun da questa ductrina che va enavos sin Phadampa Sanggye è sa mantegnida fin oz en tut las scolas dal budissem tibetan; sco atgna tradiziun scolastica n’exista ella betg pli.

Phadampa Sanggye sa lascha considerar sco in’incarnaziun da Padmasambhava, tuttina sco Macig Labdrön sa lascha considerar sco incarnaziun da Yeshe Tshogyel.

Sakya

Sakya ha furmà oriundamain il num d’ina claustra fundada da Khön Könchog Gyelpo (1034–1102) cun la sedia principala en vischinanza da Shigatse en il Tibet dal Sid. Las ductrinas tantricas da la sakyapa ha Bari Lotsawa translatà en il 11avel tschientaner or dal sanscrit. El è viagià en l’India ed ha manà diversas ductrinas tantricas cun sai en il Tibet. La tradiziun da sakya han ils ‹tschintg maisters suprems› alura manà a la fluriziun; tar quels tutgavan Sachen Künga Nyingpo, Sönam Tsemo e Dragpa Gyeltshen, l’emprim sakya Pandita Künga Gyeltshen e Chögyel Phagpa. Quests tschintg maisters han fundà lur ductrinas sin quellas dal grond erudit e siddha indic Virupa. Els han surpiglià sia lingia da tradiziun da mahamudra ed er las ductrinas da blers auters siddhas. Tar las ductrinas dal lamdre, che stat en stretga colliaziun cun il tantra da hevajra, sa tracti d’ina da las translaziuns principalas da la sakya. La lingia da sakya ha ultra da quai adoptà ductrinas da la veglia kadampa. Vers il 1624 ha l’imperatur mongolais Kublai Khan, il qual regiva da quel temp la Mongolia, la China ed il Tibet, surdà al maister da sakya Chögyel Phagpa la suveranitad feudala sur il Tibet. Quella han ils sakya exequì fin l’onn 1354. Il chau da questa tradiziun è il sakya Thridzin. Da la tradiziun da sakya èn sa sviluppadas diversas suttradiziuns, tranter quellas ngor, tshar, bulug, bodong, dzong e jonang.

Gelug

Tsongkhapa (1357–1419) ha fundà la scola da gelug (‹scola dals virtuus›), la quala represchentava fermamain ils ideals da la scola da kadam d’antruras e deva grond pais a la disciplina monastica ed il celibat. Cuntrari a las autras scolas tibetanas, n’èn las ductrinas da la scola da gelug betg vegnidas surpigliadas en l’agen sistem suenter ina fasa da translaziun specifica. Dal temp da fundaziun da la scola da gelug era la cultura budistica da l’India gia vegnida extirpada tras invasiun islamica. Tut las ‹novas scrittiras tantricas› avevan Bari Lotsawa, Marpa Lotsawa ed auters manà avant en il Tibet. En il center da las translaziuns da la gelug stattan las ductrinas da la kadampa, surtut las ductrinas da mahayana dad Atisha. Tsongkhapa ha resumà questas ductrinas en si’ovra ‹Lamrim Chenmo› (‹Gronda represchentaziun da la via a stgalims›). Questa via da stgalims da Lamrim furma fin oz il fundament da la via da resvegl spiertal che vegn instruì dals gelug. Gia dal temp da Tsongkhapa han ins però er transferì a las scolas da gelug diversas tantras da las novas translaziuns, pli tard èn vegnidas vitiers ulteriuras, tranter auter er tantras da la nyingma. Ils Dalai Lamas, impurtants lamas da la gelug, han gì ina rolla spirituala centrala e, tranter il temp dal 5avel Dalai Lama e l’occupaziun chinaisa dal Tibet l’onn 1950, per part er la pussanza politica. Il chau spiritual da l’urden da gelug è il Ganden Thripa. Las trais pli impurtantas claustras da quest urden èn Ganden, Sera e Drepung.

Moviment da rime

Rime en scrittira tibetana

In ulteriur moviment religius entaifer il budissem tibetan ha gì lieu en il 19avel tschientaner. Da quel temp èn ils maisters Jamyang Khyentse Wangpo, Jamgön Kongtrül Lodrö Thaye ed Orgyen Choggyur Lingpa sa stentads en rom dal moviment da rime da rimnar las ductrinas generalas da tut las regiuns dal Tibet e dals maisters da tuttas tradiziuns. La finamira da quest moviment è stà da surmuntar la concurrenza e sparpagliaziun tranter las differentas scolas budisticas en il Tibet.

La situaziun dapi l’onn 1950

Ils onns 1950 èn dignitaris religius dal budissem en il Tibet vegnids persequitads e mess a ferm. La gronda part dals 500 000 muntgs èn ubain vegnids per la vita en champs da lavur u praschuns ubain ch’ins als ha sfurzà da maridar.^[3] L’identificaziun cun uschenumnads budas vivents (trülkus) valeva da quel temp sco «cuntrarevoluziunar» u «superstizius». Suenter il 1959 han ins dismess las structuras tradiziunalas dal Tibet. Tranter il 1959 ed il 1976 èn vegnids destruids 99 % dals edifizis sacrals en il Tibet. Praticamain tut las instituziuns da furmaziun, cultura e religiun en il Tibet èn vegnidas disfatgas en rom da la ‹revoluziun culturala›. Malgrà divers meglieraments è l’exercizi da la religiun anc adina lià en la Republica Populara da la China a tschertas premissas e n’è la libertad religiusa betg garantida senz’auter.

Annotaziuns

↑ C.I. Beckwith: The revolt of 755 in Tibet. En: The History of Tibet ed. dad Alex McKay, tom 1, Londra 2003, p. 273–285.
↑ Padampa Sang-gyé – Der Sang-yab von Machig Labdrön.
↑ Zeljko Marković: Lamaismus. En: Christoph Auffarth, Jutta Bernard, Hubert Mohr (ed.): Metzler-Lexikon Religion. Gegenwart – Alltag – Medien. J.B. Metzler, Stuttgart/Weimar 2005, ISBN 3-476-00091-5, p. 314.

Litteratura

Tudestg

Tsültrim Allione: Tibets weise Frauen – Zeugnisse weiblichen Erwachens. Theseus Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-89620-162-X.
Robert Bleichsteiner: Die gelbe Kirche. Mysterien der buddhistischen Klöster in Indien, Tibet, Mongolei und China. Belf, Vienna 1937.
Regina von Brück, Michael von Brück: Die Welt des tibetischen Buddhismus. Kösel, Minca 1996, ISBN 3-466-20402-X.
Karin Brucker/Christian Sohns: Tibetischer Buddhismus. Handbuch für Praktizierende im Westen. O.W. Barth Verlag, Berna 2003, ISBN 3-502-61083-5.
Thierry Dodin, Heinz Räther: Mythos Tibet. Wahrnehmungen, Projektionen, Phantasien. DuMont Reiseverlag, Ostfildern 1997, ISBN 3-7701-4044-3.
Dalai Lama: Einführung in den Buddhismus. Die Harvard-Vorlesungen. Herder, Freiburg, ISBN 3-451-04946-5.
Dilgo Khyentse: Das Herzjuwel der Erleuchteten. Theseus Verlag, Berlin 1996, ISBN 3-89620-102-6.
Andreas Gruschke: Tibetischer Buddhismus. Kreuzlingen/Minca 2003, ISBN 3-7205-2391-8.
John Powers: Religion und Kultur Tibets. Das geistige Erbe eines buddhistischen Landes. O.W. Barth, Minca 1998, p. 175–222, ISBN 3-502-65487-5.
Giuseppe Tucci, Walther Heissig: Die Religionen Tibets und der Mongolei. (= Die Religionen der Menschheit, 20), Stuttgart 1970.

Englais

Stephan Bayer: The Cult of Tārā. Magic and Ritual in Tibet. University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1978, ISBN 0-52003635-2.
Ringu Tulku: A Study of the Buddhist Lineages of Tibet – The Ri-Me Philosophy of Jamgon Kongtrul the Great. Shambhala Publications, ISBN 1-59030-286-9,
Lati Rinpoche/Jeffrey Hopkins: Death, Intermediate State and Rebirth in Tibetan Buddhism. Snow Lion Publications, Ithaca, New York, USA 1980, ISBN 0-937938-00-9.

Colliaziuns

Commons: Budissem tibetan – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] C.I. Beckwith: The revolt of 755 in Tibet. En: The History of Tibet ed. dad Alex McKay, tom 1, Londra 2003, p. 273–285.

[2] Padampa Sang-gyé – Der Sang-yab von Machig Labdrön.

[3] Zeljko Marković: Lamaismus. En: Christoph Auffarth, Jutta Bernard, Hubert Mohr (ed.): Metzler-Lexikon Religion. Gegenwart – Alltag – Medien. J.B. Metzler, Stuttgart/Weimar 2005, ISBN 3-476-00091-5, p. 314.

[1]

[2]

[3]