Dalai Lama

Dalai Lama (tibetan ཏཱ་ལའི་བླ་མ་, Wylie: ta la'i bla ma; savens translatà cun ‹magister sumegliant a l’ocean›) è il titel dal pli aut trülku entaifer l’ierarchia da la scola gelug dal budissem tibetan. Il titel è vegnì surdà l’emprima giada l’onn 1578 dal prinzi Altan Khan a ses magister spiritual Sönam Gyatsho sco titel d’onur. La denominaziun formala sa cloma ‹sia sontgadad›.

Il 14avel Dalai Lama Tenzin Gyatso

L’actual 14avel Dalai Lama è il muntg budistic Tenzin Gyatso.

Posiziun

En general

Il Dalai Lama vegn chapì en il budissem tibetan sco bodhisattva, sco creatira ch’ha cuntanschì il resvegl spiritual, ma ch’ha puspè fatg il pass da reincarnaziun ord cumpassiun. Cumbain che persunas illuminadas pon sortir dal circul da reincarnaziun, fan bodhisattvas il vut da prender sin sai da libra veglia lur reincarnaziun, per pudair mitigiar uschia la suffrientscha d’autras creatiras.

Dalai Lamas valan sco emanaziuns da l’avalokiteshvara (tibetan spyan ras gzigs; chenresig), dal bodhisattva da la cumpassiun che cumpara sin terra sco uman.

Cuntrari a l’opiniun derasada na furma il Dalai Lama però betg il chau spiritual da la scola gelug; questa posiziun cumpeta al Ganden Thripa.

Scuverta

Scuverta d’in Dalai Lama

In Dalai Lama vala tenor la tradiziun tibetana sco trülku (tibetan: sprul sku, reincarnà d’auta posiziun, concret sco reincarnaziun da l’Avalokiteshvara).

Tenor ils cartents èsi pussaivel d’eruir suenter la mort d’in Dalai Lama en tge persuna che quel vegn reincarnà. Per quest intent autoriseschan ils manaders da l’urden savens pliras cumissiuns da scuverta che sa cumponan da muntgs d’auta posiziun. Il 14avel Dalai Lama è, suenter ina visiun dal regent Jampel Yeshe Gyeltshen, vegnì scuvert e renconuschì d’ina da trais cumissiuns al lai d’oracel Lhamo Lhatso e vi d’autras ensainas.

Suenter che la decisiun è crudada a favur d’in dals candidats, vegn l’uffant declerà uffizialmain sco reincarnaziun dal Dalai Lama precedent. El percurra tradiziunalmain ina furmaziun claustrala en budissem tibetan, cultura tibetana, lingua, scrittira, calligrafia e savida generala. En rom da questa furmaziun gioga er il Panchen Lama ina rolla, il qual steva dapi il temp dal Lobsang Chökyi Gyeltshen visavi il Dalai Lama en ina relaziun da magister e scolar.

Istorgia

Origin mongolic

Il titel d’onur Dalai Lama (tibetan Gyamtso) è vegnì surdà l’emprima giada l’onn 1578 a Sönam Gyatsho, cur che lez è sa rendì sin l’invit dal prinzi dal pievel mongol dals Tümed Altan Khan a la curt da quel. Il Dalai Lama è da sia vart sa mussà renconuschaivel cun surdar al prinzi dals Mongols in titel d’onur. En questa moda ha el suttamess il reginavel dad Altan Khan a sia protecziun spiertala ed ha segirà persuenter il sustegn da quel en il cumbat da pussanza da ses urden cunter las scolas lamaisticas rivalisantas. Damai ch’ils dus antecessurs da Sönam Gyatsho èn vegnids renconuschids posteriuramain sco Dalai Lamas, quinta el sez sco terz Dalai Lama suenter l’avat budistic Gendün Drub (1391–1474) e Gendün Gyatsho (1475–1542).

Execuziun da la pussanza da suveranitad statala

Cur che prinzi Gushri Khan da la Mongolia dal Vest, il qual considerava sasez sco protectur dal Dalai Lama (da lez temp era quai Ngawang Lobsang Gyatsho, il 5avel Dalai Lama), ha conquistà en ina guerra da plirs onns il Tibet Central ed ha mess a ferm ils 7 da favrer 1642, suenter avair conquistà la citad Shigatse, l’ultim retg da Tsang Tenkyong Wangpo (1606–1642), ha el l’emprim declerà sasez sco regent dal Tibet. Ils 3 da matg 1642 ha el alura proclamà en ina ceremonia festiva il Dalai Lama sco autoritad superiura dal Tibet «da Dajianlu en l’ost fin a Ladakh en il vest». La pussanza politica da la regenza Ganden Phodrang (tibetan: dga' ldan pho brang) dueva vegnir exequida d’in desi (tibetan: sde srid, ‹regent›) ch’era munì cun las cumpetenzas d’in primminister.

Consequenzas da l’emprima vacanza

Cur ch’il 5avel Dalai Lama è mort ils 2 d’avrigl 1682, è sa preschentada per la regenza dal Tibet ina greva situaziun. Ella ha stuì ir a la tschertga da sia reincarnaziun, in uffant novnaschì, procurar per l’educaziun e furmaziun da l’uffant e spetgar fin che quel saja maioren e possia surpigliar sco 6avel Dalai Lama il domini. Uschè ditg – in’entira generaziun – duevan il Tibet e sia regenza stuair exister senza schef da stadi. Ins stueva far quint che pievels vischins, ma er forzas a l’intern vegnian a trair a niz quest temp d’in tschert vacum da pussanza a lur favur ed a disfavur dal Tibet. Per prevegnir a quai, duai il 5avel Dalai Lama avair instruì il desi Sanggye Gyatsho (1653–1705) sin il letg da mort da tegnair secreta sia mort uschè ditg sco pussaivel, fin che las lavurs vi dal Palaz da Potala sajan terminadas. Uschia è quai er vegnì fatg, apparentamain cun il consentiment da tut ils impurtants funcziunaris da la curt e spirituals. Per mantegnair la parita stueva vegnir inscenà da temp en temp in’occurrenza publica u in’audienza per dignitaris mongolics. Tut tenor vegniva magari tschentà ses vestgì ceremonial en la halla d’audienza sin il tron, ubain ch’in muntg adattà stueva far finta d’esser il suveran. Er la furmaziun dal 6avel Dalai Lama ha patì dal fatg che tut stueva succeder en il zuppà. Be paucas persunas involvidas dastgavan savair tgi ch’el saja. Pir l’onn 1696, in onn suenter ch’il Palaz da Potala è stà terminà, ha il desi fatg enconuschent ch’il Dalai Lama saja gia mort l’onn 1682 ed ha preschentà in giuven da 13 onns sco sia reincarnaziun. Tant ils Mongols alliads sco er il retg chinais (Kangxi), che stimava il Dalai Lama e sia ductrina, ma ch’aveva resentì la politica tibetana dals ultims onns sco antichinaisa, èn sa sentids engianads. La fidanza en l’instituziun Dalai Lama ha patì tras quai grond donn.

Ina tala emprova da zuppentar la mort dal Dalai Lama, n’han ins betg pli fatg suenter quest’experientscha. Percunter èsi daventà ils proxims dus decennis normalitad ch’ils regents manavan en il Tibet las fatschentas dal stadi, damai che blers Dalai Lamas èn morts en giuvens onns e ch’il successur era minoren.

Embrugls en connex cun il 6avel Dalai Lama

Lieu da naschientscha dal 6avel Dalai Lama

Ils embrugls che duevan suandar a la vieuta dal 17avel al 18avel tschientaner han l’emprim manà a la destituziun dal 6avel Dalai Lama Tshangyang Gyatsho. En l’ulteriur decurs ha il conflict gì per consequenza ch’il Tibet è vegnì a lunga vista sut influenza chinaisa.

Cumenzà aveva tut dal temp ch’ins aveva taschentà la mort dal 5avel Dalai Lama. Da quel temp, ed er suenter l’intronisaziun da Tshangyang Gyatsho, ha il desi fatg ina politica da pussanza tibetana cun opponer stirpas mongolas ina cunter l’auter ed er cunter la China. Per sia disfortuna è la stirpa mongola dals Dsungars, sin la quala el era sa basà, vegnida battida a moda decisiva da las truppas da l’imperatur chinais. Uss han ils Chinais da lur vart opponì al desi autras stirpas mongolicas. En vista a l’engion en connex cun la mort dal 5avel Dalai Lama ch’era gist vegnì enconuschent, n’è quai betg stà difficil.

Il 6avel Dalai Lama da sia vart n’ha betg pudì ademplir las grondas aspectativas religiusas, mabain manava ina vita orientada fitg ferm als plaschairs mundans. Cur ch’il desi ha empruvà da laschar assassinar l’ami da Tshangyang Gyatsho, il qual accumpagnava quel tar ses excess, ha quai manà a la ruptura cun il regent; la finala ha Tshangyang Gyatsho sa laschà dispensar l’onn 1702 en la claustra Trashilhünpo tras il 5avel Panchen Lama Lobsang Yeshe da tut ils vuts ed è returnà en il laicat. L’onur dal Dalai Lama al è però restada. Schebain ch’ils spirituals eran malcuntents cun el, al ha mintga escapada be anc fatg vegnir pli popular tar il simpel pievel. Las tensiuns cun ils Mongols orientads ord vista religiusa sin il Dalai Lama, ils quals consideravan las relaziuns a la curt da quel sco nundegnas, èn creschidas a moda dramatica suenter la secularisaziun dal Dalai Lama. Quai ha manà a la demissiun dal desi e la finala, essend che quel tirava vinavant ils fils en il zuppà, a sia decapitaziun ed a l’occupaziun dal Tibet tras las stirpas mongolicas alliadas cun l’imperatur chinais (1705). Il Dalai Lama resguardavan tant l’imperatur sco er ils Mongols sco intutgabel, ma tuttina als era el en via. Els han perquai laschà derasar la tuna ch’i sa tractia tar il titular actual betg da la reincarnaziun dal Dalai Lama per propi e che quel haja usurpà nungiustifitgadamain la posiziun da quel. Per al stuschar dal tron n’èn ins però betg sa servì da sia moda da viver frivola, mabain al ha inculpà d’eresia. El mettia en privel la ductrina da la scola gelug dominanta. L’onn 1706 al ha il Khan laschà clamar dal Palaz da Potala ed al ha declerà formalmain sco destituì. Accumpagnà d’in mess spezial da l’imperatur è el vegnì tramess sin via vers la curt imperiala a Peking. El è mort en viadi ils 14 da november 1706.

Dapi l’onn 1706 è il Mongol Labsang Khan stà uffizialmain en funcziun sco regent a Lhasa; el ha declerà che damai ch’il titular destituì na saja betg stà il dretg, stoppia il vair Dalai Lama pir anc vegnir chattà. L’onn suenter ha el preschentà in muntg ch’era naschì l’onn 1686, il qual il 5avel Panchen Lama ha intronisà sut il num Yeshe Gyatsho sco 7avel Dalai Lama. Er areguard l’autenticitad da quel hai bainspert dà dubis. Tuttina è er quest Dalai Lama vegnì renconuschì il 1710 uffizialmain da l’imperatur chinais; en pli ha l’imperatur cumandà a tut ils Tibetans d’obedir a Labsang Khan ed al Dalai Lama. Sco recumpensa è il Khan s’obligà da pajar mintg’onn tribut a l’imperatur.

In nov conflict è prorut cur ch’igl è vegnì enconuschent ch’ins haja chattà en il Tibet da l’Ost, en la regiun da Lithang (Kham), in’incarnaziun da Tshangyang Gyatsho. Suenter ch’ils muntgs da Lithang han renconuschì quel sco 7avel Dalai Lama, ha l’uffant chattà adina dapli succurs. La finala han ins manà quel l’onn 1714 en segirtad vers ost en la claustra Dêgê, per ch’el na crodia betg en ils mauns dal Khan che sa basava vinavant sin Yeshe Gyatsho. La finala ha er l’imperatur chinais stuì s’occupar dals scumbigls; l’avust 1716 ha el fatg manar l’uffant en la gronda claustra Kumbum.

L’onn 1717 ha il regent dals Dsungars profità da la chaschun da stgatschar or dal Tibet Labsang Khan e las stirpas mongolas alliadas cun l’imperatur. El è marschà cun ina ferm’armada en il Tibet, ha fatg finta envers Labsang Khan ch’el vegnia sco allià en la guerra cunter il Bhutan, ha però proclamà a medem temp durant ses marsch envers la populaziun tibetana ch’el cumbattia sulettamain per l’instituziun dal 7avel Dalai Lama legitim. En questa moda ha el tratg blers Tibetans sin sia vart. Ma la truppa tramessa dals Dsungars tar la claustra Kumbum a manar enavos a Lhasa il 7avel Dalai Lama ha subì ina terrada dolurusa. Tuttina èsi reussì da conquistar Lhasa anc avant la fin da l’onn; Labsang Khan sez è mort en il cumbat. Il Dalai Lama Yeshe Gyatsho è sinaquai vegnì destituì e pli tard deportà en China. Damai ch’i regivan anc en tschertas parts dal Tibet aderents da Labsang Khan, era l’unitad dal pajais dada dapart. Essend ch’il 7avel Dalai Lama n’è, cunter tuttas empermischuns, betg vegnì manà enavos da Kumbum, ha dischillusiunà vastas parts da la populaziun. La finala han ils Dsungars be pudì sa tegnair a Lhasa cun in reschim despotic.

Submissiun sut la China imperiala

Il 7avel Dalai Lama Kelsang Gyatsho (maletg dal 18avel tschientaner)

L’imperatur ha tramess ina ferm’armada en il Tibet. Quella ha manà ils 16 d’october 1720 a Lhasa il 7avel Dalai Lama Kelsang Gyatsho, ch’aveva da quel temp 12 onns. Ils 24 d’avrigl 1721 ha ina delegaziun da l’imperatur purtà la renconuschientscha uffiziala dal Dalai Lama, surdà a questa chaschun il grond sigil statal, sin il qual ins pudeva leger en las trais linguas manchu, mongolics e tibetan: «Sigil dal sisavel [!] Dalai Lama, manader da las creatiras, derasader da la ductrina». Sco instanza executiva è l’uffizi dal desi vegnì dismess ed installà persuenter in cussegl dals ministers (tibetan: bka' shag; kashag). Il parsura da quel e ses substitut vegnivan tschernids da l’imperatur. Da qua davent steva il Tibet pia sut la supremazia directa da l’Imperi chinais. Bain è l’armada imperiala sa retratga bainspert; ma ina garnischun da 3000 umens è restada a Lhasa.

L’onn 1727 hai dà novas tensiuns: Il parsura dal cussegl dals ministers è vegnì assassinà dals ministers ed il substitut da quel als è mitschà be cun stenta. Danovamain ha l’imperatur (Yongzheng) tramess in’armada ed ha restabilì dretg ed urden. En in process da spectacul ha l’imperatur laschà sentenziar ils conspiraturs, tar ils quals tutgava er il bab dal Dalai Lama. Il Dalai Lama è vegnì bandischà cun ses bab per set onns a Garthar datiers da lur patria Lithang. Per prevegnir a novs disturbis, ha l’imperatur rinforzà la posiziun dal chau dal cussegl dals ministers (primminister), al qual è vegnì nominà il substitut da fin qua. Ins ha però cumplettà quest post tras dus ambans, residents chinais ch’eran suttamess directamain a l’imperatur. Per cumond da l’imperatur è il 7avel Dalai Lama vegnì manà suenter la fin da la bandischada cun in’escorta chinaisa a Lhasa; ils 3 da settember 1735 ha el puspè pudì ir a residiar en il Palaz da Potala. Sias cumpetenzas èn però stadas limitadas al champ spiritual.

Il primminister è mort ils 12 da mars 1747. Ses figl al è suandà sin quest post, ha però bainbaud cumenzà a conspirar cunter Peking ed ha tschertgà en il zuppà il contact cun ils Dsungars. Sinaquai è el vegnì stilettà dals ambans; ma vegnind a savair quai il pievel, ha la massa grittentada da sia vart mazzà quels. Durant las revoltas ch’èn alura proruttas ha il Dalai Lama surpiglià la posiziun dals ambans e declerà che quels hajan agì correct. El ha nominà in nov primminister e laschà empraschunar il manader da las revoltas. Alura ha el rapportà a l’imperatur quai ch’era succedì. Quel ha sinaquai surdà ils 7 da favrer 1751 al Dalai Lama sper ses domini spiritual er puspè il domini politic sur il Tibet. Sco organ da regenza al è vegnì suttamess il kashag (tibetans bka' shag) da quatter persunas. La posiziun dals ambans imperials è medemamain vegnida rinforzada. Quels pudevan intervegnir directamain en la politica tibetana, damai che impurtantas decisiuns dependevan da lur consentiment.

Immediat suenter la mort dal 7avel Dalai Lama ils 22 da mars 1757 han ils kashag ed auters auts dignitaris decidì da nominar in Gyeltshab (tibetan rgyal tshab) sco regent, il qual dueva exequir il domini politic fin ch’il 8avel Dalai Lama saja vegnì chattà e daventà maioren. Il regent ch’è vegnì instituì en questa moda è vegnì confermà da l’imperatur. Cur ch’il 8avel Dalai Lama Jampel Gyatsho è stà maioren, ha il Gyeltshab abditgà e surdà ad el cun ils sigls imperials la pussanza politica (17 da fanadur 1781). L’onn 1788, a chaschun d’in’invasiun dals Gurkhas ch’eran arrivads en il Nepal a la pussanza, ha il Dalai Lama però mussà pauc inschign, uschia che l’imperatur al ha retratg la cumpetenza da reger ed ha puspè sez nominà in regent. La situaziun militara ha l’imperatur mess en urden cun in’atgna campagna militara.

Urna dad aur e bassa aspectativa da vita

En il palaz imperial avev’ins suspects ch’il ritual da chattar las grondas incarnaziuns, surtut dal Dalai Lama e dal Panchen Lama, saja smanatschà d’abus. Uschia ha l’imperatur ordinà che l’orachel statal tibetan da la claustra Nechung saja da dumandar davart tut ils mattatschs che vegnian en dumonda. Sut surveglianza d’in amban imperial dueva l’orachel eleger trais giuvens. La tscherna or da quests trais mattatschs dueva il regent alura far en preschientscha da l’amban cun trair il num or d’in’urna dad aur. Ultra da quai èsi vegnì scumandà a quels ch’avevan il dretg d’annunziar il lieu d’ina reincarnaziun da render attent ad uffants or da la parentella dal barmier, d’in khan mongol, da prinzis, aristocrats u cumandants militars. Igl ha alura bain adina puspè dà emprovas da guntgir questas reglas imperialas malvisas, surtut il trair la sort, ma la curt imperiala n’è betg guntgida da las perscripziuns ed ha dà reprimandas en cas da cuntravenziuns. Cun malizia u fortuna è però adina vegnì elegì cun trair la sort in Dalai Lama, il qual er il ritual tradiziunal avess identifitgà. Tras quai ch’il 9avel fin 12avel Dalai Lama èn morts en giuvens onns, per part sut circumstanzas che n’èn mai vegnidas scleridas, hai dà chaschun savens avunda d’applitgar l’urna dad aur. Er sch’als è per part anc vegnida surdada la regenza curt avant lur mort, sche pon ins bain dir ch’il Tibet saja vegnì manà a partir dal 1788 sur bundant tschient onns be da regents seculars.

Sminuziun da la pussanza imperiala en il Tibet

Il 13avel Dalai Lama Thubten Gyatsho

Pir al 13avel Dalai Lama Thubten Gyatsho duevi puspè esser pussaivel d’exequir tranter ils 26 da settember 1895 ed ils 17 da december 1933 la pussanza politica en il Tibet. Avant ch’el possia surpigliar quella, han ils gronds lamas ed il kashag stumplà dal tron il regent, la loialitad dal qual aveva furmà a la fin la pli impurtanta pitga da la pussanza imperiala en il Tibet.

Dapi la campagna militara cunter ils Gurkhas nepalais l’onn 1792 n’era l’imperatur betg pli stà en il cas da proteger il Tibet cunter smanatschas d’ordaifer. L’Imperi chinais è numnadamain crudà d’ina crisa en l’autra, l’emprim ha gì lieu l’Emprima Guerra dad opium cunter ils Brits (1839–1842), alura è suandada la Rebelliun da Taiping ed in’expediziun militara da Brits e Franzos (1851–1864) e la finala la Guerra tranter la China ed il Giapun (1894–1895). Quest temp è er stà en il Tibet ritg d’eveniments: Igl èn proruttas sullevaziuns ch’èn idas a fin cun concessiuns da vart da Peking, surtut cun ina ferma reducziun da la garnischun imperiala (1806). Alura han ils Sikh conquistà il principadi budistic Ladakh ed èn penetrads en il Tibet (1834–1842), medemamain n’ha in’invasiun dals Gurkhas nepalais betg pudì vegnri rebattida (1854–1856). En il Tibet da l’Ost han disturbis politics chaschunà in’unda da fugitivs vers il Tibet Central (1863), en pli hai dà in conflict da cunfin cun truppas da Gurkhas sut commando indic-britannic (1888–1890).

Augment da l’influenza russa

Tuttina sco en autras provinzas periferas da l’Imperi chinais èn er ils pussants en il Tibet sa dumandads en questa situaziun tge pussanza ch’als pudess porscher dapli protecziun. Interessà a l’Asia Centrala eran da quel temp surtut l’Imperi britannic nà dal Subcontinent Indic e l’Imperi russ nà dal nord.

En il stadi multinaziunal russ vivevan er numerus aderents da la direcziun budistica dal vajrayana. Per els n’eri betg nunusità da pelegrinar a Lhasa sco lur center religius e da sa laschar ordinar là suenter la preparaziun necessaria sco muntg. Ed il zar Alexander III da sia vart era interessà d’avair influenza sin il Dalai Lama sco manader religius da blers da ses subdits. L’onn 1888 è in muntg buriat-mongol da la Transbaikalia cun num Ngawang Dorje (Agvan Dorzhiev) pelegrinà a Lhasa, per studegiar en la claustra da Drepung. El è avanzà ad in tutor auxiliar dal giuven 13avel Dalai Lama Thubten Gyatsho ed ha exequì a partir dal 1897 inuffizialmain la funcziun dal secretari per affars exteriurs. L’onn 1900 – la curt imperiala a Peking era gist occupada cun la Sullevaziun dals boxists – al ha Thubten Gyatsho tramess en Russia per surdar al zar ina brev. Zar Nikolaj II ha retschet Ngawang Dorje a Jalta.

Cuntramesiras britannicas e lur consequenzas

Lord George Curzon, il viceretg britannic en l’India, è sa stentà cun meds diplomatics da metter frain a l’influenza russa sin il Tibet. El ha tramess il 1900 ina brev al 13avel Dalai Lama, ma quel ha refusà da retschaiver quella cun l’argument ch’el na dastgia betg laschar d’ina vart ils ambans. Er ina segunda brev l’onn 1901 ha el fatg trametter enavos cun la medema argumentaziun senza l’avair avert. Percunter è arrivada il zercladur 1901 ina delegaziun diplomatica dal Tibet sut Dorzhejev a St. Petersburg tar zar Nikolaj II cun brevs e regals dal Dalai Lama. Ins è sa cunvegnì d’integrar il Tibet en l’Imperi russ.

L’onn 1902, suenter ses nunsuccess diplomatics, ha Lord Curzon smanatschà d’occupar la val da Chumbi al cunfin vers il stadi federativ indic Sikkim, la quala era impurtanta per il commerzi. La finala han cumenzà en il lieu da cunfin tibetan Khampadzong il zercladur 1903 contractivas tranter il Tibet e la Gronda Britannia, las qualas èn però bainbaud vegnidas interruttas da vart tibetana. Cun ina campagna militara en il Tibet sut Francis Younghusband vuleva la vart britannica sfurzar il november 1903 da cuntinuar cun las contractivas ed è avanzada pass per pass en direcziun da Lhasa. Damai che la Russia era liada militarmain dapi il favrer 1904 en la Guerra tranter la Russia ed il Giapun, na l’èsi betg stà pussaivel da surpigliar la rolla previsa sco pussanza protectura dal Tibet. Cur che l’expediziun militara ha cuntanschì ils 29 da fanadur 1904 il Tsangpo, ha il Dalai Lama realisà quant precara che la situaziun era; ma uss ha Younghusband refusà da far contractivas. Sinaquai ha Thubten Gyatsho bandunà l’autra damaun Lhasa ed è fugì cun ina gronda suita en la Mongolia Exteriura.

Suenter l’occupaziun da Lhasa ils 3 d’avust 1904 han ils Brits cumenzà tractativas cun l’amban ed il regent ch’il Dalai Lama aveva nominà avant sia fugia. En il contract dals 7 da settember 1904 è l’emprim vegnì fixà ch’il Tibet duaja restar vinavant sut la suveranitad da l’Imperi chinais e na dastgia betg sa metter en relaziuns cun stadis esters. Sulettamain als interess economics britannics è vegnì tegnì quint. Anc il settember èn las truppas britannicas sa retratgas. L’integraziun dal Tibet en l’Empire britannic aveva fatg naufragi. Ultra da quai ha la vaiva da l’imperatur Cixi (Tzu-Hsi) ordinà a l’amban da betg segnar il contract stipulà.

Anc en preschientscha dals Brits ha l’amban stuì proclamar ils 13 da settember in decret imperial davart la destituziun da Thubten Gyatsho e l’aboliziun temporara da l’onur dal Dalai Lama. Ils Tibetans però han ignorà questa relaschada ed er las autoritads chinaisas han retschet il november 1904 ad Urga il Dalai Lama cun tuttas onurs. Per al vesair durant ses segiurn en la Mongolia, èn blers pelegrins er arrivads or da l’Imperi russ. La primavaira 1905 ha il Dalai Lama danovamain tramess ina delegaziun a St. Petersburg a la curt dal zar.

Cumbain ch’autoritads chinaisas al han intimà da returnar en il Tibet, n’ha el betg gist fatg prescha. Fin il 1908 è el restà en il nord, pertge che la greva sconfitta da l’Imperi russ cunter il Giapun ed ils dischurdens en connex cun la Revoluziun russa al inquietavan.

La pretensiun da pussanza da vart da la China crescha danovamain

Sanctuari al pe da la muntogna Wutai Shan

Il fatg che la posiziun da la Russia era flaivlentada, ha puspè avert a l’Imperi chinais novas pussaivladads en il Tibet. Il contract da Lhasa è anc vegnì confermà l’avrigl 1906 da la regenza chinaisa e quella ha pajà al lieu dal Tibet l’indemnisaziun per donns da guerra a l’Empire britannic. En questa moda ha la regenza chinaisa suttastritgà cler e bain ch’ella pretendia vinavant la suveranitad areguard il Tibet. La Gronda Britannia e la Russia da lur vart èn sa cunvegnidas la fin avust 1907 en il contract da St. Petersburg davart lur sferas d’interess en l’Asia Centrala ed han terminà la confruntaziun. Las duas pussanzas han statuì ch’il Tibet fetschia part da la sfera d’influenza britannica, la Mongolia ed il Turkestan da quella russa.

Per la vaiva da l’imperatur, Cixi, è uss stà arrivà il temp d’envidar il Dalai Lama a Peking. Cunter tut insister da vart da la Gronda Britannia e da la Russia, è il 13avel Dalai Lama sa decidì en vista a las relaziuns da pussanza ch’eran sa midadas da dar suatientscha a quest invit, sche er senza far prescha. Entirs tschintg mais è el sa trategnì en uraziun e meditaziun al Wutai Shan, retschavend là però er diplomats or da tut il mund. Suenter divers appels or da Peking è el la finala viagià vinavant ed è vegnì retschet la fin da settember 1908 a Peking cun onurs protocollaricas, ma betg sco parsura d’in stadi suveran. Il cuntrari: tar l’audienza imperiala dueva el, sco vasal da l’Imperi chinais, far il gest da submissiun usità (kotau). Damai ch’el ha refusà da far quai, ha l’emprim stuì vegnir chattà avant l’audienza in cumpromiss. Ins è sa cunvegnì ch’el duaja be sa laschar giu sco gest da bainvegni sin las schanuglias ed ultra da quai tutgar levamain il terren cun il maun dretg. En questa moda ha l’audienza dals 14 d’october pudì avair lieu.

Ils 3 da november 1908 ha la vaiva da l’imperatur relaschà in edict, en il qual era previs da dar al Dalai Lama in nov titel, il qual dueva passar al lieu da l’existent e fixar l’obedientscha e la submissiun dal Dalai Lama sut l’imperatur: «Buda dal vest, sinceramain obedaivel, tras reincarnaziun gidaivel, excellent ed existent or da sasez». Il titel dueva esser collià cun ina contribuziun annuala da la tresoraria da Sichuan ed obligar il Dalai Lama da far respectar en il Tibet a moda commensurada las leschas da l’imperi. Al Dalai Lama n’è restà nagut auter che d’acceptar il titel, ed uschia è el sa restrenschì a protestar cunter il scumond cuntegnì en l’edict da pudair sa drizzar directamain a l’imperatur, senza ir la via uffiziala sur ils ambans.

Las planisaziuns per l’act statal festiv per la surdada dal titel han stuì vegnir midadas pervi da la mort da l’imperatur Guangxu ils 14 da november 1908 e da la vaiva da l’imperatur il di suenter. Senza avair prendì ina decisiun en connex cun sia protesta, han ins dumandà il Dalai Lama da returnar en il Tibet. En viadi da return al vegnian ins a surdar il nov titel en la claustra da Kumbum. Avant sia partenza han represchentants da la regenza imperiala exprimì envers el l’intenziun da transfurmar il Tibet en ina provinza chinaisa, da trametter là dapli uffiziants e schuldads e d’endrizzar scolas popularas cun instrucziun obligatorica en lingua chinaisa.

Sco annunzià, è il titel imperial vegnì surdà al Dalai Lama ils 4 da mars 1909 en la claustra da Kumbum. Silsuenter n’ha el visiblamain betg gì gronda prescha da cuntinuar ses viadi. Pir l’atun 1909 è el sa mess sin via vers Lhasa, nua ch’el è arrivà il december 1909.

Occupaziun chinaisa dal 1910

Curt suenter la fugia dal Dalai Lama l’onn 1904 èn vegnidas or dal Tibet novitads inquietantas davart il proceder chinais. L’onn 1905 aveva l’emprova d’in amban d’intervegnir en il Tibet da l’Ost en l’autonomia da las claustras e da stgatschar la gronda part dals muntgs or da la claustra Bathang manà a sullevaziuns sanguinusas. L’onn 1906 ha il general Zhao Erfeng fatg marschar truppas cunter ulteriuras claustras, las ha spoglià, ha per part mazzà muntgs a moda ordvart crudaivla ed è uschia daventà l’um il pli odià en il Tibet. L’onn 1907 ha el occupà militarmain il Kham meridiunal e requirì da la populaziun da là senza indemnisaziun la gronda part da las reservas da granezza. Il 1908 ha el rinforzà sias truppas ed è sa preparà d’occupar il Tibet Central. Ina protesta da la regenza tibetana cunter quest avanzament militar è ida ad aua, perquai che l’amban ha refusà da spedir vinavant questa protesta a la regenza imperiala. Anzi èn las truppas vegnidas rinforzadas vinavant ed èn avanzadas vers Lhasa. L’occupaziun da la citad ils 12 da favrer 1910 ha fatg l’impressiun d’in assagl ostil. Igl è vegnì sajettà sin unitads da polizia e sin edifizis da la regenza.

Be dus mais suenter ses return ha il Dalai Lama bandunà la chapitala precipitadamain en direcziun da Sikkim, nua ch’el è arrivà ils 21 da favrer 1910. Ils 25 da favrer 1910 al ha la regenza chinaisa declerà sco destituì. El ha drizzà ina dumonda d’agid a la regenza britannica ed è sa scuntrà il mars 1910 a Calcutta cun il viceretg da l’India Lord Minto. Intervenziuns diplomaticas da la regenza britannica e da la regenza russa a favur d’ina retratga da las truppas chinaisas n’han betg purtà fritg.

Suenter l’erupziun da la Revoluziun chinaisa l’october 1911 han ins però retratg svelt ils schuldads. La primavaira 1912 era be pli avant maun a Lhasa ina pitschna garnischun chinaisa. Ils 12 da zercladur 1912 è il Dalai Lama returnà da l’India ed è entrà solennamain a Lhasa. Ils 14 da favrer 1913, suenter avair expulsà l’entschatta dal 1913 las ultimas truppas chinaisas, ha il Dalai Lama proclamà l’independenza formala dal Tibet e fixà ils simbols statals (bandiera ed imni).

Schuldads tibetans a Shigatse (1938)

Ils onns 1920 e 1930 è la China stada absorbada tras guerras civilas e conflicts guerrils cun il Giapun. Malgrà quai n’ha la China mai retratg la pretaisa ch’il Tibet tutgia tar sia sfera d’influenza.

Suenter la mort dal 13avel Dalai Lama l’onn 1933 han quatter muntgs eruì a basa d’ina visiun dal regent, d’orachels e d’autras ensainas a Taktser, in vitg en la provinza tibetana Amdo, il mattatsch da dus onns Lhamo Döndrub sco reincarnaziun da quel. Naschì ils 6 da fanadur 1935, è il mattatsch vegnì manà en la vegliadetgna da radund quatter onns a Lhasa, nua ch’el ha surpiglià sco muntg il num Tenzin Gyatso. Ils 22 da favrer 1940 è el vegnì intronisà en il Palaz da Potala sco 14avel Dalai Lama.

Dal 1946 fin il 1950 è l’alpinist ed aventurier austriac Heinrich Harrer sa trategnì a Lhasa. A partir dal 1948 ha el fatg amicizia cun il giuven Dalai Lama, per il qual el ha filmà e fotografà ed il qual el ha instruì en la furma occidentala da far quints sco er en englais e geografia.

Occupaziun chinaisa dal 1950

La guerra civila ch’è prorutta en China suenter la capitulaziun dal Giapun il 1945 ha inquietà il Tibet. Ins ha stgatschà tut ils funcziunaris chinais dal pajais e reactivà l’atgna armada. In appel a las regenzas da la Gronda Britannia, da l’India e dals Stadis Unids l’onn 1946 n’ha però betg gì l’effect giavischà, uschia ch’il Tibet è restà politicamain isolà.

L’october 1949 ha la Partida communista chinaisa surpiglià la pussanza e fundà la Republica Populara da la China sut la direcziun da Mao Zedong. Il schaner 1950 ha la China communistica annunzià da vulair liberar il Tibet dal «giuf imperialistic britannic» e manar enavos quel en il «pajais matern». L’october 1950 ha l’armada chinaisa cuntanschì la citad tibetana Chamdo. Là è ella be fruntada sin pitschna resistenza da la schuldada tibetana, armada malamain. In mais suenter la capitulaziun da l’armada tibetana en il Tibet da l’Ost ha il 14avel Dalai Lama surpiglià ils 17 da november 1950 a Lhasa la pussanza politica dal Tibet, e quai cun be 15 onns, pia trais onns pli baud ch’usità. En vista a las smanatschas militaras da vart da la China ha il Dalai Lama dalunga stuì bandunar ensemen cun ses stab da regenza la chapitala e sa render a Dromo, al cunfin indic. Harrer al ha anc accumpagnà fin il mars 1951 ed è silsuenter sa mess en viadi vers l’Europa. Il Tibet ha sinaquai bain appellà a las Naziuns unidas, ma senza success. La Gronda Britannia e l’India han refusà l’agid pervi dal stadi giuridic dal Tibet betg sclerì.

Sfurzadamain han las autoritads tibetanas puspè cumenzà a contractar cun la China. Ils 23 da matg 1951 han represchentants da la regenza tibetana suttascrit sut squitsch politic da Peking in accord da 17 puncts davart la liberaziun paschaivla dal Tibet. En questa cunvegna han ins fixà l’integraziun dal Tibet en la Republica Populara da la China. L’autonomia regiunala e la libertad religiusa èn vegnidas garantidas; plinavant han ins segirà ch’il sistem politic existent dal Tibet restia nunmidà. Bain duevan vegnir iniziads process da refurma tras la regenza tibetana, ma senza squitsch da vart da las autoritads centralas chinaisas.

La stad 1951 è il Dalai Lama returnà a Lhasa nua ch’el dueva, tenor la cunvegna cun ils Chinais, puspè reprender sias funcziuns religiusas. Abstrahà da la libertad religiusa e da l’autonomia en la politica interna ha la Republica Populara da la China però surpiglià la represchentanza en dumondas da la politica exteriura, dal commerzi cun l’exteriur ed en fatgs militars. Ils 24 d’october 1951, suenter in conclus respectiv da l’assamblea naziunala tibetana a Lhasa, han ins telegrafà a Peking l’approvaziun da Tenzin Gyatso. El sez ha declerà pli tard ch’el haja be consentì a questa cunvegna per preservar ses pievel e ses pajais «da la destrucziun cumpletta». Paucs dis pli tard è l’armada chinaisa sa messa en viadi vers il Tibet Central e furmà entaifer paucs mais ina ferma preschientscha militara a Lhasa.

Da quest temp n’ha la regenza chinaisa betg empruvà da midar il sistem social u religius en la nova Regiun autonoma da Tibet. Ma las regiuns da l’ost Kham ed Amdo èn vegnidas tractadas sco mintg’autra provinza chinaisa er. La Partida communistica ha empruvà là da cuntanscher la refurma agrara cun eriger communas popularas e cun sfurzar ils nomads ad ina stabilitad da dimora. Quai ha però procurà per malcuntentientscha entaifer la populaziun. Ils onns 1950 hai dà en questas regiuns emprimas revoltas ch’èn s’extendidas fin il Kham dal Vest e l’Ü-Tsang.

L’onn 1954 è Tenzin Gyatso viagià sin invit da la regenza da la Republica Populara da la China e cunter la resistenza dals avats da Sera, Drepung e Ganden cun ina suita da bunamain 500 persunas a Peking. Forzas conservativas da l’aristocrazia e dal clerus tibetan temevan ch’il Dalai Lama pudess vegnir influenzà a Peking cunter lur interess. Il settember 1954 è el vegnì elegì sco deputà e silsuenter sco vicepresident da la cumissiun permanenta dal Congress dal pievel naziunal. Il Dalai Lama ha surdà a Mao Zedong regals e scrit per el in imni, en il qual el cumpareglia Mao Zedong t.a. cun Brahma. La regenza chinaisa ha finanzià la construcziun dal palaz Tagten Migyur Phodrang per il Dalai Lama sin il terren dal Norbulingka. Il palaz è vegnì terminà il 1956. L’enviern ha il 14avel Dalai Lama visità ulteriuras citads chinaisas. Il 1955 ha el festivà il Bumaun tibetan a Peking e dà per questa chaschun in banchet per Mao Zedong, Zhou Enlai, Liu Shaoqi e Zhu De.

Sullevaziun dal 1959 ed exil dal Dalai Lama fin oz

Il 14avel Dalai Lama l’onn 1956

Il 1955 ha il pievel tibetan rebellà spontanamain cunter l’occupaziun chinaisa ed è vegnì supprimì cun violenza. Silsuenter èn differentas gruppas da pievels s’unidas ad ina rebelliun che dueva la finala prorumper en tut il pajais. Entant avevan las autoritads chinaisas fundà il 1958 il comité preparatoric dal territori autonom dal Tibet ed il 14avel Dalai Lama è vegnì elegì sco parsura da quest comité.

L’onn 1959, durant il temp dal ‹Grond Sigl enavant› en China, ha l’administraziun chinaisa tractà il Dalai Lama cun ina mancanza da pietad averta. Ils 10 da mars 1959 ha cumenzà a Lhasa la Sullevaziun dal Tibet. Suenter ch’il Norbulingka, la residenza da stad dal Dalai Lama, è vegnì bumbardà da las truppas chinaisas ils 17 da mars 1959, è il Dalai Lama fugì en l’India. Dus dis pli tard han cumenzà ils cumbats en la citad. La revolta dal pievel è vegnida supprimida a moda violenta ils 21 da mars. Tenor indicaziuns da Tibetans en l’exil èn passa dieschmilli persunas mortas durant quests cumbats.

Ils 3 d’avrigl 1959 ha Jawaharlal Nehru infurmà il parlament indic ch’el dettia asil al Dalai Lama, sia famiglia ed accumpagnaders. L’emprim è el vegnì manà a Gyatso Tezpur, pli tard a Masuri; la finala è Dharamsala (Himachal Pradesh) daventà la residenza, danunder ch’el operescha fin oz.

Durant il temp da la revoluziun culturala chinaisa tranter il 1966 ed il 1976 han las ‹Gardas cotschnas› (gruppaziuns da scolars e students, purtaders da la revoluziun culturala iniziada da Mao Zedong) destruì millis da claustras ed auters monuments culturals. Da 6000 tempels èn restads be set. Er tranter il 1987 ed il 1989 hai dà tumults a Lhasa, uschia che las autoritads han proclamà il status d’urgenza; il medem è capità il mars 2008.

Il Dalai Lama sez s’engascha per in status d’autonomia dal Tibet entaifer la Republica Populara da la China. La China al rinfatscha en quest connex separatissem; per blers Tibetans che pretendan l’independenza cumpletta dal Tibet na van las pretensiuns da Tenzin Gyatso percunter betg lunsch avunda. Medemamain è il curs nunviolent ch’il Dalai Lama persequitescha contestà entaifer il moviment d’independenza.

Ultra da quai sa stenta il Dalai Lama cun publicaziuns e referats en tut il mund per il dialog tranter las religiuns e culturas. En numerusas scrittiras explitgescha el la religiun tibeto-budistica e tracta dumondas davart la pratica da viver, la natira da la schientscha umana ed autras dumondas existenzialas. El vala sco autoritad morala betg be en il Tibet resp. en il budissem, mabain en tut il mund (ed en spezial er en l’Occident). Per sias stentas da render attent cun meds paschaivels a la situaziun en il Tibet al è vegnì surdà l’onn 1989 il Premi Nobel da la pasch.

Il mars 2011 ha il Dalai Lama supplitgà il parlament tibetan en l’exil d’al dispensar da sias incumbensas politicas. Dapi lura è il primminister mintgamai er en funcziun sco schef da la regenza e sco schef da stadi.

Glista dals Dalai Lamas

	Num	Temp da vita	Temp da regenza	Tibetan	Transcripziun tenor Wylie	Transcripziun uffiziala chinaisa	Regents
1.	Gendün Drub	1391–1474	—	དགེ་འདུན་གྲུབ	dge ‘dun grub	Gêdün Chub
2.	Gendün Gyatsho	1475–1542	—	དགེ་འདུན་རྒྱ་མཚོ	dge ‘dun rgya mtsho	Gêdün Gyaco
3.	Sönam Gyatsho	1543–1588	—	བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ	bsod nams rgya mtsho	Soinam Gyaco
4.	Yönten Gyatsho	1589–1617	—	ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ	yon tan rgya mtsho	Yoindain Gyaco
5.	Ngawang Lobsang Gyatsho	1617–1682	1642–1682	ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ	ngag dbang blo bzang rgya mtsho	Lobsang Gyaco	Sönam Chöphel (1642–1658), Sanggye Gyatsho (1679–1702)
6.	Tshangyang Gyatsho	1682–1706	—	ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ	tshangs dbyangs rgya mtsho	Cangjang Gyaco	Sönam Chöphel (cf. survart), Thrinle Gyatsho (1660–1668)
7.	Kelsang Gyatsho	1708–1757	1751–1757	བསྐལ་བཟང་ རྒྱ་མཚ	skal bzang rgya mtsho	Gaisang Gyaco	Tagtsepa (1717–1720), Khangchenne (1721–1727), Pholhane (1728–1747), Gyurme Namgyel (1747–1750), Demo I (1757–1777)
8.	Jampel Gyatsho	1758–1804	1781–1788	འཇམ་དཔལ་རྒྱ་མཚོ	jam dpal rgya mtsho	Qambê Gyaco	Tsemoling I (1777–1786)
9.	Lungtog Gyatsho	1805–1815	—	ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོ	lung rtogs rgya mtsho	Lungdog Gyaco	Kundeling I (ཀུན་བདེ་གླིང་, 1789–1810)
10.	Tshülthrim Gyatsho	1816–1837	—	ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱ་མཚོ	tshul khrims rgya mtsho	Cüchim Gyaco	Demo II (དེ་མོ་, 1811–1819), Tsemoling II (ཚེ་སྨོན་གླིང་, 1819–1844)
11.	Khedrub Gyatsho	1838–1856	—	མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ	mkhas grub rgya mtsho	Khaichub Gyaco	Reting I (རྭ་སྒྲེང་, 1845–1862), Shatra (བཤད་སྒྲ་, 1862–1864)
12.	Thrinle Gyatsho	1856–1875	—	འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ	‘phrin las rgya mtsho	Chinlai Gyaco	Ditru (སྡེ་དྲུག་, 1864–1872), Kundeling II (ཀུན་བདེ་གླིང་, 1875–1886)
13.	Thubten Gyatsho	1876–1933	1895–1933	ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ་	thub bstan rgya mtsho	Tubdain Gyaco	Demo III (1886–1895), Reting II (1934–1941), Taktra (1941–1950)
14.	Tenzin Gyatso	seit 1935	1950–1959	བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚ	bstan ’dzin rgya mtsho	Dainzin Gyaco	—

Ovras dal 14avel Dalai Lama (selecziun)

Introducziuns e fundaments

• Die Lehren des tibetischen Buddhismus. Goldmann, Minca 1998, ISBN 3-442-21539-0.
• Das Herz aller Religionen ist eins. Goldmann, Minca 1999, ISBN 3-442-13278-9.
• Die Vier Edlen Wahrheiten – Die Grundlage buddhistischer Praxis. Fischer, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-596-14973-8.
• Einführung in den Buddhismus – Die Harvard-Vorlesungen. Herder, Freiburg 2015, ISBN 978-3-451-06778-5.
• Dalai Lama, Felizitas von Schönborn: Mitgefühl und Weisheit – Ein Gespräch mit Felizitas von Schönborn. Diogenes, Turitg 2004, ISBN 978-3-257-06397-4.
• Die Weisheit des Herzens. Goldmann, Minca 2004, ISBN 3-442-21686-9.

Singuls aspects

• Das Buch der Menschlichkeit – Eine neue Ethik für unsere Zeit. Bastei Lübbe, Bergisch Gladbach 2002, ISBN 3-404-60514-4.
• Der Weg zum Glück. 4. ed., Herder, Freiburg 2004, ISBN 3-451-05490-6.
• Die Weisheit des Verzeihens. 3. ed., Lübbe, 2005, ISBN 3-7857-2051-3.
• Dzogchen – Die Herz-Essenz der Großen Vollkommenheit. Theseus, Berlin 2001, ISBN 3-89620-171-9.
• Gesang der inneren Erfahrung – Die Stufen auf dem Pfad zur Erleuchtung. Dharma Edition, Hamburg 1998, ISBN 3-927862-28-2.
• Dalai Lama, Howard C. Cutler: Glücksregeln für den Alltag. Herder, Freiburg im Breisgau 2004, ISBN 978-3-451-05843-1.
• Kalachakra-Tantra. Theseus, Berlin 2002, ISBN 3-89620-182-4.
• Logik der Liebe. Goldmann, Minca 1991, ISBN 3-442-13266-5.
• Mögen alle Wesen glücklich sein. Diamant, Minca, ISBN 3-9807572-3-4.
• Ratschläge des Herzens. Diogenes, Turitg 2003, ISBN 3-257-06338-5.
• Die Essenz der Meditation. Wurzeltext von Kamalashila. Praktische Erklärungen zum Herzstück buddhistischer Spiritualität. Ansata, Minca 2001, ISBN 978-3-7787-7177-8.
• Der Appell des Dalai Lama an die Welt. 2015.

Colliaziun tar la scienza occidentala

• Die Welt in einem einzigen Atom – Meine Reise durch Wissenschaft und Buddhismus. Theseus Verlag, 2005, ISBN 3-89620-270-7.
• Dalai Lama, Laurens van den Muyzenberg: Führen, gestalten, bewegen: Werte und Weisheit für eine globalisierte Welt. Campus, Francfurt a.M. 2008, ISBN 978-3-593-38687-4.

Scrittiras autobiograficas

• Mein Leben und mein Volk. Die Tragödie Tibets. Droemer Knaur, Minca 1962.
• Das Buch der Freiheit. Die Autobiographie des Friedensnobelpreisträgers. 14. ed., Bastei Lübbe, Bergisch Gladbach 2004, ISBN 3-404-61239-6.

Litteratura

Dalai Lamas en general

• Roland Barraux: Die Geschichte der Dalai Lamas. Göttliches Mitleid und irdische Politik. Komet, Frechen 2000, ISBN 3-933366-62-3.
• Martin Brauen (ed.): Die Dalai Lamas. Tibets Reinkarnationen des Bodhisattva Avalokiteshvara. Völkerkundemuseum der Universität Zürich, Arnoldsche Verlagsanstalt, Stuttgart 2005, ISBN 3-89790-219-2.
• Michael von Brück: Religion und Politik im tibetischen Buddhismus. Kösel, Minca 1999, ISBN 3-466-20445-3.
• Karl-Heinz Golzio, Pietro Bandini: Die vierzehn Wiedergeburten des Dalai Lama. O.W. Barth Bei Scherz, 2002, ISBN 3-502-61002-9.
• Andreas Gruschke: Dalai Lama. Diederichs, Kreuzlingen/Minca 2003, ISBN 3-7205-2461-2.
• Günther Schulemann: Die Geschichte der Dalai Lamas. Harrassowitz, Lipsia 1958.
• Alexander Norman: Das geheime Leben der Dalai Lamas. Lübbe, 2007, ISBN 978-3-7857-2284-8.

14avel Dalai Lama

• Manuel Bauer e.a.: Unterwegs für den Frieden. DVA, Minca 2005, ISBN 3-421-05873-3.
• Mayank Chhaya: Dalai Lama: The Revealing Life Story and His Struggle for Tibet. I.B. Tauris, New York City 2008, ISBN 978-1-84511-763-4.
• Daniel Goleman: Dialog mit dem Dalai Lama: Wie wir destruktive Emotionen überwinden können. dtv, Minca 2005, ISBN 3-423-34207-2.
• Gilles van Grasdorff: Der Dalai Lama. Die Biographie. 2. ed., Fischer, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-502-61133-5.
• John Kenneth Knaus: Orphans of the Cold War – America and the Tibetan Struggle for Survival. PublicAffairs 2000, ISBN 978-1-891620-85-0.
• Claude B. Levenson: Dalai-Lama. Die autorisierte Biographie des Nobelpreisträgers. Patmos, Düsseldorf 2004, ISBN 3-491-69415-9.
• Sabine Wiegand: Dalai Lama XIV. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2009, ISBN 978-3-499-50673-4.

Colliaziuns

 Commons: Dalai Lamas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

 Commons: Tenzin Gyatso, il 14avel Dalai Lama – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet uffiziala dal Dalai Lama
• Dalai Lama – Geschichte eines Namens und Titels