Chaval

Chaval (domesticà)
Chavalla cun pulieder
Classificaziun
Urden	Mammals cun unglas spèr (Perissodactyla)
Famiglia	Chavals (Equidae)
Gener	Chavals (Equus)
Spezia	Chaval (domesticà)
Num scientific
Equus caballus (Linnaeus, 1758)

Il chaval domesticà u simplamain chaval (Equus caballus) è in animal da chasa e da niz ch’è derasà vastamain e ch’exista en numerusas razzas en tut il mund. Tar il chaval domesticà sa tracti da la furma domesticada dal chaval selvadi (Equus ferus). Ensemen cun ils asens ed il zebras furma quel la famiglia dals chavals (animals d’in chalzer, Equidae), entaifer l’urden dals mammals cun unglas spèr (Perissodactyla).

Caracteristicas

Cumparsa exteriura

Equitaziun u sport da chavals

La cumparsa dal chaval domesticà variescha en sia statura, en la grondezza dal corp, il pail e la colur. Tut tenor per tge intent che chavals vegnan allevads, differenziesch’ins tranter chavals da lavur, chavals da razza e ponis. Chavals da lavur han en general in temperament plitost ruassaivel e pauc temelitg, chavals da razza valan sco pli gnervus e sa laschan irritar pli tgunsch.

Ils chavals da razza sa basan sin l’allevament arab e vegnan per ordinari duvrads sco chavals da sport. Ins differenziescha tranter chavals da razza arabs (ox) e chavals da razza englais (xx). Omaduas razzas èn per ordinari fitg sensiblas e cuntanschan sveltezzas da fin a 70 km/h (sveltezza maximala; sur ina distanza da 160 km munta quella en media a 12–20 km/h).

Ils chavals da lavur han ina constituziun dal corp bundant pli robusta, ma er in caracter pli miaivel. Quests allevaments derivan savens da regiuns pli fraidas. Pervi dal temperament ruassaivel e la statura ferma èn questas razzas da chavals adattadas meglier per trair grevas charrotschas u laina. Cun l’eleganza e sveltezza da chavals da razza na sa laschan els però betg cumparegliar.

Daspera datti er chavals da mesa razza. Tar quels sa tracti da cruschadas tranter chavals da razza ed autras razzas. In genitur e tras quai 50 % dal genom sto esser stà in chaval da razza arab. Descendents da dus chavals da mesa razza n’adempleschan betg pli quest criteri.

Tar intgins allevaments, ch’han medemamain cumenzà cun la cruschada da chavals da razza e da chavals da lavur, han ins empruvà d’unir ils avantatgs dad omaduas razzas: Vul dir da mantegnair tant l’eleganza e la sveltezza da l’arab sco er il temperament miaivel e la robustadad dals chavals da lavur. Damai che quai è reussì adina meglier en il decurs dals tschientaners, èn quests chavals adattads per quasi tut ils aspects dal sport da chavals. En il fratemp èn quests allevaments vegnids declerads sco atgnas razzas.

Tar ponis sa tracti da chavals pitschens d’in’autezza dal spitg dal dies da maximalmain 1,48 m. I sa tracta per il pli d’animals segnads d’ina statura robusta, d’ina ferma dentadira e d’ina lunga aspectativa da vita. Els vegnan per ordinari tegnids per ir a chaval e per trair chars.

Chavals èn animals che van sin ils pizs dals pes. Els sa movan sulettamain sin il det pe central, pia sin il terz det pe; ils ulteriurs dets pe èn regredids e be pli visibels a moda rudimentara vi dal skelet da la chomma davant. Perquai ch’ils egls sa chattan en ina posiziun laterala, pon chavals bunamain vesair enturn enturn (350°); lur vesida spaziala n’è però betg sviluppada fitg ferm. E quai che sa chatta precis davant lur nas u davos els, remartgan ils chavals pir cur ch’els volvan il chau. Chavals n’èn bain betg tschorvs per colurs, ma els na pon betg distinguer tut las colurs ina da l’autra. Brin, verd e grisch n’èn els betg buns da tegnair dapart – colurs sco alv, cotschen, mellen e blau vesan els percunter spezialmain bain. En il stgir vesan chavals meglier che umans; lur egls dovran però pli ditg da s’adattar a midadas da stgir e cler.

L’udida dal chaval è fitg buna. Mintga conchiglia da l’ureglia sa lascha manar per 180°. Uschia è il chaval abel da drizzar sias ureglias uschia ch’el auda en tuttas direcziun fitg bain.

Per esser protegids en lur spazi da viver oriund d’animals da rapina, èn sa sviluppadas cun il temp differentas colurs dal pail. Ina da las emprimas è stà in tun brin cler (numnà fustg, da là er chaval fustg). Represchentants tipics da questa coluraziun furman il norvegiais u il chaval da Dülmen.

Per pudair differenziar in da l’auter ils singuls individis, pon ins s’orientar als flatgs en fatscha, vi dal corp e vi da las chommas. In flatg en fatscha (sin il frunt) numn’ins per ordinari ina staila.

Tut tenor razza e territori d’allevament pon er cumparair sdrimas u cruschs. Tar chavals è quai plitost darar il cas (surtut vi da las chommas), tar asens percunter vaira derasà.

Il pulieder ha 24 fin 28 dents da latg; la dentadira stabla dal chaval sa cumpona da 36 fin 44 dents.

Grondezza, vegliadetgna, reproducziun

Congual da grondezza tranter in chaval grond ed in poni

Tut tenor razza cuntanschan chavals in’autezza da las spatlas (fin il spitg dal dies u varisch) tranter 40 cm (miniponi) e 220 cm (shire horse). Chavals cun in’autezza da las spatlas fin a 148 cm vegnan numnads ponis. Tar tut ils chavals che surpassan questa mesira sa tracti da chavals gronds. Il pais dal poni e dal chaval grond munta tranter 90 kg (falabella) e 1200 kg (shire). Lur creschientscha maximala cuntanschan ils chavals cun set onns. Chavals gronds pon vegnir ca. 20–35 onns vegls, ponis en singuls cas fin a 50 onns. La pli auta vegliadetgna ch’è insumma cumprovada per in chaval grond munta a 62 onns. L’aspectativa da vita sa differenzieschan tenor razza, las relaziuns da la tegnida e l’utilisaziun. Chavallas cuntanschan la madirezza sexuala cun 12 fin 18 mais, stalluns tranter 12 e 20 mais. Il temp da purtanza munta tar tut ils chavals radund 330 dis (11 mais). Il minimum èn 320 dis, il maximum 355 dis; pli baud en il decurs da l’onn ch’il termin da naschientscha sa chatta, e pli ditg che dura per ordinari il temp da purtanza. Il temp da chalira cumenza la primavaira e lascha lura suenter successivamain. En cas da tegnida en uigl e pavlada intensiva sa laschan er manar natiers l’enviern purtanzas. Las chavallas èn be en chalur mintga 21 fin 24 dis. Suenter radund 11 mais parturescha la chavalla il pulieder; quel emprova immediat da star en pe. Quai è impurtant per in pulieder che nascha en il liber, damai ch’el daventass uschiglio l’unfrenda d’animals da preda.

Cumportament

Il chaval è in tipic animal da triep. Perquai è sa sviluppà in linguatg dal corp fitg extendì per communitgar tranter pèr.

Las conchiglias da l’ureglia pon ils chavals manar sin tut las varts. Èn quellas drizzadas ensi e vegnan ellas vieutas d’in cuntin enavant ed enavos, alura signalisescha il chaval attenziun ed interess, er envers il chavaltgader u charrotschier. Vegnan las ureglias però sbassadas enavos cunter il chau, è quai in avertiment envers in agressur supponì e signifitgescha ch’il chaval vegnia a sa defender cunter ina smanatscha resentida u cunter in’emprova da submissiun, e quai cun dar davos ora u cun morder. Pendan las ureglias a moda lassa da la vart, è quai ubain in segn per malesser e/u stancladad, in’expressiun da submissiun ubain er da detensiun; en quest ultim cas, sch’ils egls èn a medem temp mez serrads, èsi er in segn da cuntentezza.

L’unitad sociala la pli pitschna è ina gruppa da 3 fin maximalmain 35 animals. Il cunfin superiur n’è betg uschè simpel da fixar: en gruppas pli grondas (20–35 animals) sa trategnan savens plirs stalluns, senza ch’i sa laschan però distinguer singulas sutgruppas. Entaifer ina gruppa exista in’ierarchia fitg clera. En cas da midadas entaifer la structura da la gruppa, pia sch’in nov animal vegn vitiers u in vegl va davent, vegn l’urden ierarchic puspè stabilì da nov. Quai succeda per ordinari cun signals dal corp sco gests da smanatscha, ma sche necessari er cun morder u dar davos ora. Ils chavals pon però er midar lur posiziun a basa d’observaziuns da l’interacziun tranter auters commembers da la gruppa. Ultra da quai po l’urden ierarchic vegnir mess en dumonda tras animals che creschan suenter e che midan en il decurs da lur svilup lur posiziun entaifer il triep. En quest connex pon ins savens observar che animals giuvens d’ina chavalla che sa chatta en ina posiziun plitost inferiura occupan medemamain posiziuns inferiuras, entant che animals giuvens d’ina chavalla en auta posiziun avanzan er els en l’ierarchia.

Gruppas consistan da pliras chavallas e lur pulieders sco er d’in stallun, tar gruppas pli grondas magari da plirs stalluns. Ch’i dat entaifer gruppas da chavals chavallas en posiziun dominanta, n’ha fin uss pudì vegnir cumprovà en nagins studis scientificas. Tge animals, auter ch’il stallun, ch’effectueschan moviments dal triep n’è betg sclerì. Il stallun percunter è in animal imposant e ferm. El protegia ses triep cunter animals da preda e dat vinavant a quel ses agens gens. En cas da fugia van differentas chavallas ordavant ed il stallun cura davos il triep per chatschar enavant animals che stattan enavos.

Per ordinari restan las chavallas ensemen en ina gruppa. Giuvens stalluns percunter vegnan chatschads da l’alfa (il stallun il pli ferm) or dal triep, uschespert che quels han cuntanschì la madirezza sexuala. Quels furman alura trieps da stalluns giuvens e mesiran là in cun l’auter lur forza per pudair victorisar in di cunter in stallun dominant e conquistar uschia in agen triep. Savens vivan stalluns creschids u pli vegls er a moda solitaria.

Rusignar in l’auter è in cumportament social ch’exprima bainvulientscha

Mintgatant sa schlian singulas u pliras chavallas d’ina gruppa existenta, s’uneschan cun autras gruppas u cun in giuven stallun e furman cun quel ina nova gruppa.

Chavals èn animals da fugia, tar asens percunter è innata tant la reacziun da fugia sco er quella da cumbat. Cuntrari als chavals vivan asens magari persuls cun lur pitschen ed ina fugia na fiss perquai betg pussaivla senza periclitar quel.

En la tegnida sco animal da chasa e da niz domineschan en l’Europa Centrala surtut chavallas e chavals chastrads (sin la Peninsla Iberica percunter stalluns enstagl da chavals chastrads); quels s’integreschan normalmain senza problems en ina gruppa existenta. Stalluns percunter valan pervi da lur ferm instinct sexual e magari er pervi da l’agressivitad ch’è colliada cun l’activitad ormonala sco ordvart incalculabels. Savura il stallun ina chavalla en chalur, fa el per ordinari tut il pussaivel per la cuntanscher – n’è la pastgira u la stalla betg munida cun ina saiv che tegna quint da quai, sche po il stallun sa blessar considerablamain. Perquai tegnan ins quels savens sin atgnas pastgiras u en stallas separadas.

Genetica

Il chaval cuntegna en ils nuschegls da sias cellas l’infurmaziun genetica en furma da 32 pèra cromosoms (da quels in pèr cromosoms sexuals). Il genom d’in chaval da razza englais cun num Twilight ha furmà il 2007 la basa per l’emprima analisa cumplessiva dal genom dal chaval; quel cuntegna 2 474 929 062 pèrs da basas. Ina stimaziun areguard il dumber da gens n’è betg enconuschenta.

Domesticaziun ed istorgia

Derivanza

Il chaval selvadi, la furma d’origin dal chaval domesticà, è probablamain vegnì domesticà vers 3000 a.C. en l’Asia Centrala; intgins auturs partan d’ina domesticaziun gia en il 5avel millenni a.C. Davart la dumonda nua e cura che l’uman ha mess en ses servetsch il chaval, existan chats ed interpretaziuns cuntradictoricas. L’analisa d’ADN mitochondrial da chavals domesticads odierns e da razzas fossilas extinctas lascha supponer che la domesticaziun dal chaval na saja betg succedida en in lieu, mabain haja gì lieu independentamain in da l’auter en plirs lieus. L’indizi central persuenter è il fatg ch’igl existan en omaduas gruppas da test ina variaziun genetica tuttina vasta. En cas d’ina domesticaziun be en in lieu fiss stà da spetgar tar ils chavals domesticads ina variaziun genetica pli restrenschida. Ultra da quai è vegnì constatà ch’intginas razzas mortas ora èn parentadas pli stretgamain cun razzas odiernas ch’intginas razzas odiernas tranter pèr.

Ulteriuras retschertgas vi da l’ADN mitochondrial han mussà il 2002 ch’igl existivan almain 77 tips d’origin da stalluns. Quai vegn interpretà uschia che differentas populaziuns da chavals selvadis èn vegnidas domesticadas independentamain ina da l’autra en differentas regiuns dal mund – bundant dapli che tar mintg’auter animal da chasa.

Il 2012 percunter è vegnì argumentà a basa d’in’ulteriura analisa genetica che la domesticaziun saja tut tenor tuttina succedida be en ina regiun – en la steppa eurasiana – e che populaziuns d’ulteriuras regiuns sajan pir vegnidas cruschadas cun questa populaziun d’origin en il decurs da l’ulteriura derasaziun territoriala dal chaval.

Istorgia dal chaval domesticà

La domesticaziun dal chaval ha purtà als pievels intgins avantatgs extraordinaris. Grondas distanzas han sa laschà surmuntar bundant pli spert, quai ch’ha simplifitgà da mantegnair reginavels pli gronds. Tranter auter han ils chavals prestà impurtants servetschs en cas da conflicts guerrils; quels han pussibilità furmas d’attatga e da guerra dal tuttafatg novas. Ultra da quai èn ils chavals vegnids tegnids sco impurtants furniturs da charn, sco che quai è per part anc oz il cas.

Vegl Orient

Char da guerra dal temp dals Assirs

Ils gronds imperis temprivs dals Assirs e Hetits sco er ils Hurrits en il Reginavel da Mitanni han profità dals chavals en guerra. Ils chavals vegnivan duvrads tant per chavaltgar sco er per trair chars da guerra. In manual per dressar chavals deriva da Kikkuli. Enturn l’onn 1700 a.C. èn ils Hyksos penetrads en l’Egipta, probablamain nà da la part meridiunala da la Levanta. Ils Egipzians n’avevan betg enconuschì fin qua chavals ed en il cumbat èn lur adversaris stads talmain superiurs ch’igl è reussì a quels da conquistar l’Egipta Inferiura.

Steppa

Savens vegn Dereivka en l’Ucraina considerà sco la pli veglia cumprova da la domesticaziun da chavals. David Anthony ha chattà là dents da chaval cun fastizs d’isada che laschan supponer ch’ins haja fatg diever da chavazzinas per chavaltgar. El ha attribuì il chat a la Cultura da Sredny Stog (4000 a.C.). Datas spectrometricas dal dent sez han però datà quel en il temp tranter 700 a.C. e 200 a.C. ed han uschia refutà sia tesa.

Ils pievels nomads temprivs da l’Asia Centrala han inventà en il terz millenni a.C. la sella. Pli tard rapporta l’istoriograf grec Strabon da l’art da chavaltgar extraordinari dals Scits.

Europa Centrala

En l’Europa Centrala èn restanzas da chavals cumprovadas dapi il temp da crap tempriv; ils chats correspundents cuntinueschan er suenter che la regiun è puspè stada cuvrida cun guaud a la fin da l’ultim temp da glatsch. A partir da cura ch’il chaval è vegnì domesticà en l’Europa è però contestà pervi da la greva differenziaziun tranter ossa da chavals domestics e tala da chavals selvadis.

Sper Egolding en Germania han ins chattà in frain (la part da la chavazzina ch’il chaval tegna en bucca) ch’ha pudì vegnir datada sin 1400 a.C. In object cumparegliabel deriva da Füzesabony en Ungaria (1500 a.C.). Quests chats èn ils emprims indizis per il temp dals chavals e chavaltgaders che dueva cumenzar. En la cultura da santeris cun urnas (ca. 1300/1200–800/750 a.C.) sa chattan alura las famusas fossas cun chars da pumpa (a St. Winghardt p.ex. ina fossa dal temp da bronz tardiv). In piz d’ina frizza en la spina dorsala d’in chaval ch’ins ha chattà a Kaisersteinbruch en il Burgenland (Austria) dat perditga d’emprims fastizs da colonisaziun enturn il 800–700 a.C. I sa tracta en l’Europa Centrala da la pli veglia perditga d’in chaval domesticà da statura gronda e massiva.

Or da sanctuaris celtics èn enconuschentas cumprovas per unfrendas da chavals (p.ex. Gournay-sur-Aronde, Frantscha).

Tar ils Germans servivan chavals sco orachels, in usit ch’è er cumprovà tar ils Slavs dal temp medieval tempriv. En la ‹Germania› da Tacitus (ca. 98 a.C.) è cuntegnida la suandanta descripziun da quest ritual: «L’usit d’observar la vusch ed il sgol dals utschels è er derasà qua; percunter èsi in’atgnadad germana, d’er dar bada a segns ed indizis da chavals. Sin donn e cust dal maun public tegnan ins en guaudets e cleragls schimmels che na vegnan profanads tras nagina lavur terrestra. Ins als metta sut il char sontg; il sacerdot ed il retg u il chau da la stirpa van sper ils chavals ed observan lur sgrignir e sgnuflar. Ed a nagin auter segn crain ins dapli, e quai betg be da vart dal pievel, mabain er tar ils nobels, tar ils sacerdots; els sezs resguardani numnadamain sco servients dals dieus, ils chavals però sco ils confidents da quels.»

Antica

En ils epos da Homer tiran chavals surtut chars da guerra, sco che quai era medemamain stà usità en il nov imperi egipzian e tar ils Assirs e Hetits. Tar la sepultura da Patroklos (Ilias 23, 163) vegnan er unfrids chavals. En l’antica greca era il chaval ultra da quai collià simbolicamain cun la mort: chavals che guardan sin illustraziuns d’eroxs tras la fanestra annunzian la mort da quel.

Dapi l’epoca geometrica (ca. 900–700 a.C.) èn chars da guerra vegnids ord diever. Chavallarists sin chavals elevads adina pli gronds èn sa mussads – en cumbinaziun cun il svilup da l’art da chavaltgar – sco pli sperts, pli movibels e tras quai er pli effizients che cumbattants sin il char da guerra. Gia en l’antica greca aveva l’allevament da chavals cuntanschì in aut nivel, cumbain ch’i na dat nagins indizis ch’i fissan vegnidas tratgas differentas razzas. Ils chavals da chavaltgar grecs cuntanschevan gia in’autezza da la spatla da fin a 140 cm, en cas excepziunals da fin a 147 cm. Ina grondezza cumparegliabla cuntanschevan ils chavals romans sco er ils chavals germans dal temp dals imperaturs romans.

Tar ils gieus olimpics da l’antica avevan lieu tradiziunalmain il segund di las disciplinas chavaltgar e cursa da chars.

L’istoriograf grec Xenophon ha scrit en il quart tschientaner a.C. l’ovra ‹Peri hippikes› (‹Davart l’art da chavaltgar›), en la quala el ha rimnà la savida da ses temp davart ils chavals ed il chavaltgar. La gronda part dals cussegls che l’autur dat en quest’ovra han mantegnì fin oz lur muntada.

Il fier-chaval è stà en diever gia tar ils Romans. L’origin precis da quest’invenziun n’è però betg enconuschent. Percunter n’èsi betg reussì als Romans da sviluppar in portachargia adattà per chavals. Metodas adattadas per transportar rauba fitg pesanta cun chars tratgs da chavals èn vegnidas sviluppadas pir bler pli tard.

Temp medieval

Illustraziun dal 15avel tschientaner

A la vieuta da l’antica al temp medieval, pia dal temp da la migraziun dals pievels, è la grondezza dal chaval s’augmentada levamain. Da las numerusas fossas da chavals da quel temp resulta in’autezza da la spatla da ca. 120 fin 150 cm. Il pli tard dapi il 8avel tschientaner sa lascha cumprovar ina tratga intenziunada da chavals da cumbat resp. da chavals da lavur. En il temp medieval tempriv è arrivada la staffa en l’Europa Centrala. Quella è probablamain vegnida introducida dals Avars, ma è sa derasada be plaunsieu.

Da duvrar il chaval sco animal da lavur è pir stà pussaivel a partir dal 9avel tschientaner tras a l’introducziun dal cumet. Tar quel sa tracti d’in culier pulstrà ch’è vegnì inventà en China. Ils indrizs da trair ch’eran stads en diever fin qua serravan giu als chavals l’aria en cas da gronda forza da tracziun ed eran perquai be stads adattads per chars che rodlan tgunsch, betg però per lavurs grevas. Fin qua avev’ins duvrà en l’agricultura surtut bovs, als quals l’indriz da trair vegniva fermà vi dals corns. Grazia al cumet pudeva il chaval uss per exempel vegnir duvrà per trair in arader. Damai che lur prestaziun da lavur è bundant pli gronda che quella da bovs, ha quai muntà – ensemen cun autras novaziuns sco la cultivaziun en trais semenzas – ina revoluziun agricula. En blers lieus èn ils bovs però vegnids duvrads vinavant sco manadira per trair stgerpa greva.

En il decurs dal temp autmedieval èn ils pretschs per chavals da chavaltgar creschids considerablamain en cumparegliaziun cun chavals da lavur, uschia che quels èn stads reservads quasi a moda exclusiva a l’aristocrazia. Cun far diever e las battaglias da cumbattants a chaval è sa furmada la classa sociala dals chavaliers. Or da questa tradiziun da chavaltgar ch’aveva oriundamain intents puramain militars è sa sviluppà cun il temp l’art da chavaltgar curtais.   Sco pli veglia razza da chavals po valair l’arab, il qual è vegnì allevà sin la Peninsla Araba. Gia en il 9avel tschientaner èn intgins da quests animals custaivels arrivads en l’Europa. En l’Europa Centrala sez è l’allevament da differentas razzas però pir sa sviluppada pli ferm en il decurs dal temp medieval tardiv. Surtut per pudair purtar ils chavaliers en lur cuirass hai duvrà chavals adina pli gronds e pli ferms. Da quai è resultà il chaval da chavalier classic dal 14avel tschientaner. Singuls chats cumprovan che quel pudeva cuntanscher in’autezza da la spatla da fin a 160 cm.

Nov Mund

Ils chaval selvadis americans eran morts ora avant la populaziun tras l’uman. Cun ils Spagnols è arrivà il chaval domesticà en l’America. Intgins chavals èn scappads ed han furmà trieps da mustangs che vivevan en libra natira. En questa moda èn ils Indians vegnids l’emprima giada en contact cun chavals. Per tscherts pievels ha quai midà a moda radicala lur moda da viver. Surtut ils pievels da la preria da l’America dal Nord tschiffavan grazia a la sveltezza dals chavals dapli bisons ed han er pudì extender grazia a la mobilitad creschenta lur territori da chatscha.

Temp modern

Or dal grond e grev chaval dal chavalier medieval è sa sviluppà suenter la fin dal temp dals chavaliers il chaval baroc odiern. Dapi il baroc eran razzas da chavals spagnolas, sco l’andalus, daventadas fitg popularas. Quellas eran sa furmadas da la cruschada da razzas indigenas cun chavals arabs. L’onn 1562 ha l’imperatur Maximilian II importà tals chavals en l’Austria. Da quests animals èn sa sviluppads pli tard ils enconuschent lipizzans, ils quals èn colliads stretgamain cun la tradiziun da la Scola da chavaltgar curtaisa spagnola a Vienna (endrizzada il 1572).

D’in tut auter tip da chaval sa tracti tar il chaval da razza englais. L’allevament da quel ha cumenzà en il 17avel tschientaner cun cruschar stalluns orientals cun chavals da cursa englais. Pervi da lur temperament, lur sveltezza e lur cundiziun domineschan quels fin oz il sport da cursas a galop.

L’invenziun da l’automobil e dal tractor han gì per consequenza ch’il chaval è vegnì remplazzà en il decurs dal 20avel tschientaner en ils pajais industrials quasi cumplettamain sco med da transport ed animal da lavur.

Il chaval en servetsch da l’uman

Agricultura tradiziunala cun agid dal chaval

Chavals da razza e da mesa razza èn surtut animals da chavaltgar e vegnan er duvrads per trair charrotschas levas. Ils chavals da lavur èn pli massivs e pli plauns e vegnan quasi duvrads be per manadiras e sco animal da lavur. Quests ultims èn pli baud stads en diever tranter auter per trair grevas chargias, per arar, per trair plantas terradas, per trair bastiments tras chanals ed en il 19avel tschientaner per part er per trair trens e trams. En il fratemp han maschinas surpiglià la gronda part da questas lavurs, uschia ch’ils chavals da lavur èn daventads stgars. Per part remplazzan els però puspè maschinas en curtins e guauds, damai ch’ils chavals strapatschan pli pauc il terren e sa laschan utilisar a moda pli flexibla.

La gronda part dals chavals vegnan tegnids oz sco animals da sport e da temp liber. Sco chavals da temp liber èn savens er en diever gronds ponis sco haflinger, norvegiais u tinker ch’èn pauc pretensius areguard il pavlar e la tegnida. Sco animal da niz è il chaval per part anc en diever tar la polizia e tar il militar (colonnas da train).

Pavlar

Pavel tradiziunal furman pastg, fain e strom sco er avaina e pavel finì (cun ina relaziun da proteins e d’amet da 1:8–10) che vegnan agiuntads a la raziun da pavel quotidiana. Sco raziun da basa è da far quint per in chaval da grondezza mesauna cun 6 kg fain a di. Per mintga ura da lavur vegn cusseglià d’agiuntar ca. 1 kg pavel concentrà (max. 5 kg a di), per ordinari en furma d’avaina. Ultra da quai èn da resguardar ils basegns individuals da mintga animal. Pulieders e chavals giuvens sco er chavallas en purtanza u che dattan latg han in basegn da proteins ch’è bundant pli aut, chavals da sport basegnan pavel ritg d’energia e tar animals pli vegls è da resguardar che lur utilisaziun dal pavel è reducida. Attenziun speziala meritan er las substanzas mineralas; indispensabel è en tutta cas in crap da sal.

Tar il pavlar è adina da far attenziun ch’i stettia a disposiziun a l’animal avunda fain u strom. Quest pavel sitg è impurtant per mantegnair intactas las culturas da bacterias en il tract da la beglia dal chaval. Ultra da quai serva quel – tras sia structura speziala – a la tgira dals dents. I n’è betg prudent da vulair cuvrir il basegn da calorias cun dar surtut avaina. Pavel finì consista per gronda part da fain pressà; igl è sa mussà che quel maina tgunsch ad ina surpavlada resp. che l’animal stat, suenter avair consumà la quantitad correcta, enturn la gronda part dal temp senza occupaziun ed ha uschia lungurella.

Chavals dovran mintga di aua frestga. La quantitad dependa fermamain da l’aura, da la moda da pavlar e dal pais e po muntar fin a 60 liters per di. En cas da pavel verd po il consum d’aua però er esser surprendentamain bass (in fin dus liters a di tar in pais da ca. 500 kg). Mancanza d’aua po manar a grevas indigestiuns u schizunt a colicas che pon chaschunar in privel mortal.

Per prevegnir a disturbis da la digestiun èsi da midar a l’entschatta ed a la fin dal temp da pascular be successivamain dal fain al pastg e viceversa. Ins fa quai cun laschar ils animals a l’entschatta be per curt temp sin pastgira (uschiglio poi dar diarrea) e d’augmentar l’atun be plaunsieu la cumpart da fain (privel da constipaziun).

Capacitad da prestaziun dal chaval domesticà

Illustraziun da la forza-chaval

La forza-chaval sco mesira per la prestaziun va enavos sin James Watt (1736–1819). Cun agid da questa indicaziun vuleva el intermediar quant superiuras che sias maschinas da vapur sajan en cumparegliaziun cun la tracziun tras chavals.

1 forza-chaval correspunda a la prestaziun ch’i dovra per muventar cun ina sveltezza da 1 m/s in corp d’ina massa da 75 kg cunter il champ da gravitaziun da la terra (tar in’acceleraziun da la terra da 9,80665 m/s²).

Tut tenor la razza, il stadi da trenament ed il sforz mumentan po la prestaziun d’in chaval variar considerablamain da questa mesira.

Tenor ina retschertga fatga da Johannes Flade cumpiglia la prestaziun utilisabla a lunga durada tar in chaval da lavur da 750 kg radund 1,2 forzas-chaval, tar in chaval da razza da 600 kg 1,1 forzas-chaval e tar in poni shetlandais da 200 kg 0,4 forzas-chaval.

Tenor Gustav Fischer pon grevs chavals da 700–800 kg prestar cun avanzar al pass (pia ca. 1 m/s) ina forza da tracziun constanta da 100 kg, e chavals da lavur pli levs cun in pais da 600–650 ina forza da tracziun constanta da 75–80 kg tar ina spertadad da 1–1,2 m/s.

En divers tests han ins pudì mussar che chavals da lavur pon prestar per curt temp bunamain 30 forzas-chaval e che chavals da razza cuntanschan cun ir a galop u tar il sigl d’obstachels per curt temp bundant 20 forzas-chaval.

Il chaval sco furnitur da charn, da latg e da tgirom

Avant la domesticaziun dal chaval vegniva fatg chatscha sin l’animal sco furnitur da charn. Pli tard è la charn-chaval stada savens en diever sco raziun da fom. Ma er il 2001 vegnan anc consumads en tut il mund radund 153 000 tonnas charn-chaval.

La religiun gidieua scumonda il consum da charn-chaval. En l’islam ed en il cristianissem n’exista in tal scumond betg explicitamain, ma en omadus circuls culturals han ins adina puspè dischapprovà il consum da charn-chaval. Papa Gregori III ha per exempel condemnà l’onn 732 il consum da charn-chaval sco tradiziun pajauna detestabla ed ha empruvà da metter fin a quella.

Latg-chavalla serva surtut als pulieders durant ils emprims mais da vita sco nutriment natiral. En sia consistenza sumeglia il latg quel da l’uman; perquai vegn quel duvrà en cas da basegn per remplazzar al novnaschì il latg-mamma. Ultra da quai vegn il latg-chavalla duvrà en applicaziuns medicinalas u sco ingredienza per meds cosmetics.

Il tgir vegn per gronda part elavurà en l’industria da tgirom, per exempel per producir chalzers.

Denominaziuns e razzas

Il chaval masculin numn’ins stallun resp. chaval chastrà. Il chaval feminin sa numna chavalla e l’animal giuven pulieder. In chaval è creschì en la vegliadetgna da quatter onns, po però anc crescher vinavant fin en la vegliadetgna da sis onns.

Razzas da chavals

Tenor lur grondezza sa laschan las razzas da chavals sutdivider en ponis, chavals pitschens e chavals gronds.

Tar concurrenzas vala mintga chaval dal qual il spitg dal dies mesira damain che 147,3 cm in chaval pitschen, dapli in chaval grond. Tar in chaval grond na sa tracti pia betg d’in chaval spezialmain grond, mabain da quai ch’ins considerescha en la lingua da mintgadi sco in chaval da grondezza normala.

Colurs dal pail

I dat in grond dumber da differentas colurs da chavals ed er las denominaziuns correspundentas pon variar. Las colurs da basa èn nair/chaval nair, brin/chaval brin, cotschen/fux, alv/schimmel, (chaval) tschec, (chaval) fustg ed Isabella u chaval brin cler.

Coluraziuns individualas

Ultra da la colur da basa datti dissegns e flatgs individuals. Lieus tipics per tals segns distinctivs èn las chommas ed il chau. In flatg sin il frunt numn’ins staila. Sper coluraziuns ch’existan dapi la naschientscha datti er talas che cumparan pir pli tard, p.ex. sche chavels alvs creschan suenter en lieus nua ch’il pail oriund è vegnì sfruschà davent.

Chavals en la mitologia ed en l’istorgia

Centaur sin ina platta decorativa (Frantscha, 12avel tschientaner)

Las pli veglias illustraziuns che mussan chavals ed auters animals gronds sa chattan en la grotta Chauvet en vischinanza da la citadina Vallon-Pont-d’Arc en Frantscha dal Sid ed han ina vegliadetgna da radund 30 000 onns.

Kikkuli è stà en il 15avel tschientaner a.C. l’autur da l’emprim manual ippologic davart l’allevament, la tegnida ed il trenament da chavals. El descriva tranter auter in program da trenament detaglià per manar ils levs chars da guerra. A basa da questa nova tecnica da guerra han ils Hetits victorisà l’onn 1274 en la Battaglia sper Qadeš ils Egipzians.

Pervi da la stretga relaziun tranter l’uman ed il chaval existan en la mitologia da numerus pievels chavals e mez chavals ch’han savens ina muntada religiusa.

La mitologia greca. enconuscha tranter auter ils chavals che tiran il char dal dieu dal sulegl Helios, ils centaurs ch’èn mez uman e mez chaval sco er il chaval cun alas Pegasus. Famus èn en pli daventads il chaval da Troja – in chaval da lain a l’intern dal qual ils Grecs eran sa zuppads per pudair conquistar la citad da Troja – e Bukephalos, il chaval legendar dad Alexander il Grond.

Da la mitologia persiana è enconuschenta il stallun Rachsch. E tenor la tradiziun islamica va il profet Mohammed sin il chaval Buraq, in schimmel cun alas, a tschiel e returna silsuenter a Mecca.

Il mitus da l’unicorn legendar, in chaval cun chalzers-chaura, la cua d’in liun ed in corn sin il frunt, deriva probablamain da l’India. La mitologia greca e romana n’enconuscha nagins unicorns; bain cumparan però da quel temp descripziuns en il context da las scienzas natiralas, per exempel tar Aristoteles e tar Plinius il Vegl.

Er en il hinduissem, en la tradiziun dal budissem ed en la mitologia da l’Orient Extrem cumparan divers chavals, e quai savens sco accumpagnaders dals dieus u sco lur incarnaziuns (p.ex. Vishnu en furma dal chaval alv Devadatta).

La mitologia nordica enconuscha tranter auter Sleipnir, il chaval cun otg chommas dal retg Odin. En pli ils chavals Alsvidr ed Arvakr che tiran il char dal sulegl sur il tschiel.

Litteratura

• David Anthony: The Kurgan culture. Indo-european Origins and the Domestication of the Horse: A Reconsideration. En: Current Anthropology 27, 1986, p. 291–313.
• David Anthony, Dorcas Brown: The origins of horseback riding. En: Antiquity. 65,1991, p. 22–38.
• Klaus-Dieter Budras: Atlas der Anatomie des Pferdes. Lehrbuch für Tierärzte und Studierende. 5. ed. Schlütersche, Hannover 2004, ISBN 3-89993-002-9.
• Judith Draper: Das große Buch der Pferde und Ponys. Rassen, Sport, Haltung, Pflege. Gondrom, Bindlach 2002, ISBN 3-8112-2086-1.
• Elwyn Hartley Edwards: Das große Pferdebuch. Dorling Kindersley, Starnberg 2002, ISBN 3-8310-0381-5.
• Johannes Erich Flade: Shetlandponys. 8. ed. Westarp Wiss., Hohenwarsleben 2001, ISBN 3-89432-168-7.
• Daphne Machin Goodall: Weltgeschichte des Pferdes. Nymphenburger, Minca 1984, ISBN 3-485-01784-1.
• Lorraine Harrison: Pferde in Kunst, Fotografie und Literatur. Taschen, Cologna 2000, ISBN 3-8228-6017-4.
• Peter Thein (red.): Handbuch Pferd. Zucht, Haltung, Ausbildung, Sport, Medizin, Recht. 6. ed. BLV, Minca 2005, ISBN 3-405-17019-2.
• Michael Schäfer: Handbuch Pferdebeurteilung. Kosmos, Stuttgart 2000, ISBN 3-440-07237-1.

Colliaziuns

 Commons: Chavals – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• proequi.ch – infurmaziuns e cussegls en connex cun la tegnida da chavals
• pferd.de – forum davart la tegnida ed il sport da chavals
• vereinigungpferd.ch – associaziun che s’engascha a favur dal chaval e dals possessurs da chavals