Hinduissem

Il hinduissem è cun radund ina milliarda cartents u ca. 15 % da la populaziun mundiala la terz gronda religiun dal mund (suenter il cristianissem cun ca. 31 % e l’islam cun ca. 23 %). L’origin da la religiun è da chattar en l’India. Ils aderents dal hinduissem vegnan numnads hindus. La gronda part dals cartents è da l’avis che la vita e la mort furmian in ciclus che sa repeta permanentamain (samsara) e crain en la reincarnaziun.

Preparativas per la festa Rath Yatra a Puri (2007)

Il segn om (en la scrittira devangari); questa silba è sontga per ils hindus

Effectivamain sa tracti tar il hinduissem da pliras religiuns. Quellas sa cuvran ed influenzeschan per part ina l’autra en furma da tradiziuns communablas; ma areguard las scrittiras sontgas, ils rituals, la cumposiziun dal mund dals dieus ed en dumondas dogmaticas sa differenzieschan ellas tuttavia ina da l’autra.

Derasaziun

Derasaziun dal hinduissem

En tut il mund datti radund ina milliarda hindus (situaziun dal 2010); da quels vivan radund 92 % en l’India, nua ch’els furman cun radund 80 % la maioritad da la populaziun. Il medem vala per il Nepal (81 %) e Bali (90 %, Indonesia en tut 1,8 %). Pajais cun ina relativamain auta cumpart da hindus furman plinavant Mauritius (49 %), Fiji (30 %), Gujana (30 %), Bhutan (25 %), Sri Lanka (13 %), Bangladesch (9–12 %) e Malaisia (7 %). Ils radund trais milliuns hindus a Sri Lanka èn pli u main tuts Tamils. En il Pakistan èsi vegnì suenter la spartiziun da l’India l’onn 1947 tar in stgomi da la populaziun, en rom dal qual praticamain tut ils hindus èn fugids en l’India. Oz munta lur cumpart en il Pakistan a radund 1,5 %.

Sin il Subcontinent Indic è il hinduissem sa mess tras en il prim millenni s.C. cunter il budissem ed è daventà en il 12avel tschientaner la religiun dominanta. A Nepal è il hinduissem vegnì promovì a partir dal 14avel tschientaner ed ha furmà fin la fin da la monarchia la religiun da la famiglia roiala.

Ordaifer il Subcontinent Indic è il hinduissem sa derasà en pliras fasas. Dal prim fin il 6avel tschientaner è la religiun avanzada per lung las vias da commerzi en l’Asia dal Sidost, surtut a Burma, Cambodscha, en l’Indonesia e sin la Peninsla Malaica. Dal temp dal domini britannic en l’India è in grond dumber dad Inds arrivà sco forzas da lavur u commerziants en autras parts dal reginavel colonial britannic. La communitad hinduistica en la Gronda Britannia è surtut sa furmada tras l’immigraziun suenter il 1945.

En il decurs dals ultims decennis è s’augmentada l’immigraziun da lavurers esters indics en ils stadis arabs al Golf da la Persia ed en ils Stadis Unids. Blers commerziants indics ch’èn vegnids stgatschads il 1972 da l’Uganda èn sa chasads en il Canada u en la Gronda Britannia. Dapi il 1873 èn uschenumnads hindustans arrivads sco lavurers da contract a Surinam. Suenter l’independenza da Surinam l’onn 1975 èn blers hindus surinamais ids – per tema da discriminaziun politica – a star en ils Pajais Bass.

Er la maioritad dals hindus che vivan en l’Europa Centrala furman fugitivs, surtut Tamils ch’èn vegnids en l’Europa pervi da la guerra civila a Sri Lanka. Ils pli gronds tempels hinduistics en l’Europa sa chattan a Londra ed en la citad Hamm en Germania (Rain dal Nord-Vestfalia).

Istorgia da la noziun

L’Indus dal qual deriva il term ‹hindu›

Il hinduissem na furma nagina religiun unitara. Indologs e scienziads da las religiuns dovran savens ils terms ‹tradiziuns hinduisticas› u ‹religiuns hinduisticas›. Il term ‹hinduissem› cumpiglia in cumplex da tradiziuns religiusas e da fenomens da la societad ch’èn per part sa sviluppads sut cundiziuns socio-economicas, istoricas e geograficas fitg differentas.

Il term ‹hindu› deriva dal persian e designescha en il singular il flum Indus (il qual sa numna en sanscrit ‹Sindhu›). Sco designaziun geografica cumpara il pled gia en inscripziuns vegl persianas dals Achamenids. Cur ch’ils Grecs sut Alexander il Grond èn penetrads l’onn 326 a.C. en il Subcontinent Indic, han els numnà il flum ‹Indos› ed ils abitants dal pajais ‹Indoi›; da qua deriva la designaziun ‹Ind›.

Dal temp ch’ils muslims èn avanzads a partir da 711/712 s.C. en il Sindh, èn la populaziun indigena ed il pajais vegnids numnads ‹Al Hind›. Quai aveva er motivs economics, damai che persunas betg muslimas avevan da pajar ina taglia supplementara, l’uschenumnada taglia persunala. Uschia èn sa sviluppadas a partir dal 8avel tschientaner en la part occidentala da l’India duas categorias da taglia: ils muslims ed ils hindus. Questa denominaziun che deriva da l’administraziun da taglia è vegnida manada vinavant da tut las dinastias da regents ch’èn suandadas, il davos dals Englais ch’han surpiglià las structuras da l’administraziun dals moguls. Sco facit pon ins dir che l’identitad dals hindus sa constituescha surtut en lur caracterisaziun sco betg muslims envers lur regents da cretta islamica.

Dal temp colonial englais è naschida la differenziaziun artifiziala tranter ‹Inds› en il senn secular e ‹hindus› en il senn religius. Da qua deriva er il term ‹hinduissem› sco noziun collectiva per religiuns indas. A l’entschatta n’han ins betg realisà ch’i sa tractava da pliras religiuns cun ideas fitg differentas, damai ch’ils aderents da questas religiuns vivevan in sper l’auter a moda dal tuttafatg natirala e paschaivla.

Entaifer il hinduissem existan direcziuns monoteisticas, dualisticas e politeisticas e las divinitads èn da caracter persunal u nunpersunal. Las religiuns hinduisticas disponan ni d’ina confessiun da cretta communabla ni d’in’instituziun centrala ch’avess autoritad per tut ils hindus. Be singulas direcziuns sa laschan manar enavos sin in fundatur concret. La filosofia inda ha chattà fitg differenta expressiun entaifer las singulas direcziuns ed er las ideas areguard la vita, la mort ed il salvament (moksha) na correspundan betg ina cun l’autra. Ils sacerdots pon derivar tant dal brahmanissem sco er da castas pli bassas; per part sa tracti tar els er d’uschenumnads nuntutgabels. Per la cretta persunala èn savens magisters religius (gurus) da muntada speziala. Malgrà tut las differenzas pon hindus da las differentas direcziuns pli u main celebrar ed urar communablamain. ‹Unitad en la pluralitad› è ina moda da dir che vegn savens duvrada en connex cun il hinduissem odiern.

Il primminister da l’India Narendra Modi renda onur a Vinayak D. Savarkar (2014)

Per pudair schliar ils conflicts religius – surtut tranter hindus e muslims – aveva Mahatma Gandhi propagà in model da stadi secular. Sco cuntramoviment a quel mussa il naziunalissem hinduistic tendenzas d’ideologisar il term, surtut per sa cunfinar dals muslims. Las ragischs ideologicas da quest ‹hinduissem politisà› èn da chattar en il moviment neohinduistic dal temp dal cumbat per l’independenza. Quel è vegnì collià cun il term ‹hindutva›, l’adattaziun indica da la noziun ‹hinduissem›. In dals impurtants ideologs dal moviment da hindutva è stà Vinayak Damodar Savarkar, in cumbattant per la libertad radical ch’era vegnì mess a ferm il 1910 dals Brits. La finamira dal moviment è da (puspè) stgaffir ina suletta naziun hinduistica. Per quest intent ha Savarkar recurrì ad in passà construì che cumpigliava tut ils hindus.

L’artitgel 25 da la constituziun da l’India tracta la libertad da cretta ed ils dretgs dal stadi che defineschan ils terms da quella. En il paragraf 2b vegn precisà ch’il hinduissem cumpiglia er il jainissem, il budissem ed il sikhissem. Cun quai tegna la constituziun tuttavia quint da la pretensiun da Savarkar da subsummar sut il term ‹hindutva› tut las religiuns e concepziuns dal mund che sajan naschidas sin terren indic e che resguardan l’India sco lur Terra sontga. Dal temp dal cumbat per l’independenza intendeva questa vastadad dal term da cuntanscher – en rom da la repartiziun da la pussanza tranter hindus e muslims – ina maioritad da hindus uschè gronda sco pussaivel. Cunter questas tentativas da vegnir instrumentalisads sco ‹hindus› èn ils sikhs sa dustads cun success davant il tribunal constiziunal.

Er a chaschun da la segunda conferenza hinduistica mundiala l’onn 1979 n’èsi betg reussì als represchentants da las differentas gruppaziuns, castas e direcziuns religiusas da chattar ina definiziun communabla. Almain han ins pudì sa cunvegnir ad in codex da sis puncts per tut ils hindus: ‹Hindu› dastga numnar sasez tgi che fa las oraziuns (suryapranama e prarthana), legia il Bhagavad Gita, venerescha ina divinitad persunala tenor giavisch (murti), dovra la sontga silba om e cultivescha la sontga erva tulsi (ina sort basilic indic). Ma questa definiziun resta pauc profunda ed ha ultra da quai, pervi da l’erva tulsi, in colorit vishnuitic.

Istorgia dal hinduissem

Religiuns prevedicas (fin ca. 1750 a.C.)

Bul dal terz millenni a.C. che sa lascha evtl. interpretar sco Proto-Shiva

Davart la vita religiusa dals colonisaturs dal temp da crap n’è strusch enconuschent insatge. Probablamain vegnivan veneradas divinitads ch’eran colliadas cun l’aspect maternal e plantas. Las culturas da quel temp eran segnadas da la chatscha ed a partir da ca. 3000 a.C. er da l’agricultura.

La cultura da l’Indus dal temp da bronz (ca. 2500–1500 a.C.) è sa sviluppada per lung da l’Indus en il nordvest dal Subcontinent Indic. Là han existì citads che dumbravan fin a 40 000 abitants, sistems da sauar e raits da vias en furma rectangulara. Las chasas e las turs vegnivan fabritgadas da quadrels brischads.

Sco emprim ha John Marshall, il qual ha exchavà Mohenjo-Daro e Harappa, empruvà d’explitgar la religiun da l’Indus. El è vegnì a la conclusiun che blers elements dal hinduissem da pli tard sajan gia da chattar en la religiun da l’Indus. El numna surtut trais aspects centrals:

• L’aduraziun da la ‹gronda mamma divina› sco predecessura dal proto-shaktissem. Questa dieua possia esser stada ina furma tempriva da la Durga u Shakti hinduistica.

• L’aduraziun d’in ‹grond dieu masculin› sco antecessur dal proto-yoga. Quest dieu supponì ha gia Mackay titulà il 1928 sco Proto-Shiva che s’avischinia al ‹signur dals animals›, il Pashupati da pli tard.

• Il ‹grond bogn› a Mohenjo-Daro haja servì a bogns rituals, ils quals han anc oz ina rolla extraordinaria entaifer il hinduissem.

L’interpretaziun dal ‹grond dieu masculin› è però contestada. Er l’identificaziun da represchentaziuns da dunnas (ch’èn eventualmain en speranza) u da figuras da ton femininas sco divinitads maternalas resta speculativa. Ins po supponer che la religiusadad vegniva dominada da l’animissem, il cult da demunis, rituals da fritgaivladad, la veneraziun da las forzas da la natira e da divinitads maternalas; la cumpart da quests elements è però vegnida cuverta pli tard da las religiuns hinduisticas e sa lascha perquai eruir be a moda indirecta.

Religiuns vedicas

Fasa vedica tempriva (1750–1200 a.C.)

Rigveda en sanscrit (19avel tschientaner)

A partir dal segund millenni a.C. èn penetradas diversas gruppas da nomads indoiranics da l’Asia Centrala u dal Proxim Orient en la part settentriunala dal Punjab. Cumbain che la tesa da l’immigraziun vegn per part messa en dumonda, na sa lascha betg survesair – per motivs linguistics ed archeologics – ch’ina nova cultura è sa derasada a partir da ca. 1750 a.C. nà dal nordvest. Pervi da ses texts vegn quella numnada ‹vedica›. Tge midadas istoric-culturalas ch’èn però propi stadas colliadas cun quests ‹invasurs› è grev da dir. La religiun vedica furma ina da las emprimas funtaunas dal hinduissem. Areguard lur cuntegn n’èn las Vedas bain betg da grond’impurtanza entaifer il hinduissem odiern; ma ellas valan sco sinonim per vardads absolutas e nunattatgablas.

‹Arians› era in’autodenominaziun dals immigrants; quest term deriva dal vedic árya e signifitga ‹ospitaivel›. Probablamain na designava il term betg be in cunfin da razza, mabain surtut in cultural e linguistic; el furmava in confess envers tschertas normas moralas (sco l’observaziun da contracts, ospitaivladad e vardaivladad) e l’urden etablì dals dieus. L’ulteriur avanzament en il nordvest da l’India e la midada da la vita nomada a la vita sedentara ha gì lieu en pliras fasas.

La savida davart quest temp sa basa surtut sin ils cudeschs I fin IX dal Rigveda e sin funtaunas vegl iranaisas; ils Aryas sezs han numnadamain laschà enavos surprendentamain pauc per l’archeologia. Ils texts èn l’emprim vegnids tradids oralmain. Entaifer lur vita nomada u seminomada giugava la memoria culturala ina rolla centrala. Quella cumpigliava legendas d’eroxs, la mitologia e chanzuns spiritualas.

Il maletg dal mund politeistic da quel temp mussa parallelas evidentas tar ils vegls Iranais e Grecs. Il bab dals dieus celestials furmava il tschiel Dyaus Pita (cf. Zeus Pater / Jupiter) e la mamma la terra Aditi. Lur uffants numnavan ils Arians Aditas (figls da l’Aditi) u Devas (ils celestials). La pli impurtanta lezia per ils umans era da rinforzar ils dieus tras unfrendas da spaisas, sinaquai che quels possian proteger l’urden cosmic e moral. La pratica d’unfrir è restada fin oz in’atgnadad culturala da l’India. En quella ha er la communicaziun verbala e rituala tranter l’uman e la divinitad ses origin. Il servetsch d’unfrenda aveva lieu sut tschiel avert u en simplas chamonas d’unfrir. In’impurtanta rolla giugava er la preparaziun da la bavronda d’extasa Soma.

Heinrich von Stietencron suppona ch’ins haja cumenzà ca. a partir dal 10avel tschientaner a.C. a rimnar las differentas tradiziuns. Igl èn l’emprim resultadas trais collecziuns da savida vedica (Veda = savida), il Rigveda, il Samaveda ed il Yajurveda, ils quals furman la ‹savida tripla› (trayi vidya). Pli tard è l’Atharvaveda vegnì renconuschì sco quart Veda.

Fasa vedica mesauna (1200–850 a.C.)

La fasa vedica mesauna è surtut documentada en Rigveda X, en ils Mantras dal Yajurveda ed en ils Brahmanas pli vegls. Da quel temp èn ils Arians gia avanzads fin en la part superiura da la Val dal Ganges. I sa laschan enconuscher emprimas furmas statalas cun manaders seculars e sacerdots concurrents che domineschan il pievel cumin. Las unfrendas religiusas èn daventadas adina pli impurtantas. En la fasa vedica tempriva vegnivan ils dieus surmanads tras l’oraziun u l’unfrenda; uss però sfurzavan ils sacerdots ils dieus d’obedir a las leschas a las qualas èn suttamessas las unfrendas e l’urden dal mund. Tras lur savida davart l’art d’unfrir han ils sacerdots cuntanschì ina pussanza sco anc mai. Els numnavan sasezs brahmans e sa decleravan sco persunificaziun dal brahman.

Fasa vedica tardiva (850–500 a.C.)

Scolar ch’emprenda la Veda

Da quel temp èn sa furmads reginavels organisads a moda centralistica. Ultra da quai è sa stabilisà sco urden social la structuraziun da las professiuns en il sistem da varnas (castas).

Sco cumpart dal Veda èn vegnidas vitiers las Brahmanas. Quellas furman commentaris, instrucziuns detagliadas areguard ils rituals sco er argumentaziuns teologicas ubain allusiuns speculativas tar mintga act d’unfrenda. A las Brahmanas suondan las Aranyakas (‹texts dal guaud›); quellas furman texts da rituals per ils brahmans ortodoxs ch’eran sa retratgs en la solitariadad dal guaud. Ellas duevan a medem temp fullar via a las Upanishadas. Tar quellas sa tracti d’interpretaziuns filosoficas ch’eran medemamain destinadas be per in circul da scolars restrenschì che ‹sesan da stretg› (upa-ni-shad), uschia che nagin auter n’als auda. A l’interpretaziun mitic-allegorica da l’unfrenda vegn attribuida entaifer ils circuls ascetics ina pli gronda muntada ch’a la realisaziun dal ritual sco tal. Sch’ins discurra oz en l’India da Veda, sche èn surtut manegiadas las Upanishadas che vegnan er consideradas sco la ‹fin dal Veda› (Vedanta). Alura suonda ina nova epoca entaifer l’istorgia da la religiun, la quala sa manifestescha surtut en dus novs elements centrals: en la ductrina da brahman ed atman ed en l’idea da la reincarnaziun.

Brahman represchenta il princip da la creaziun. I sa tracta da l’origin e da l’unitad ch’enserra tut e dal qual tut è resortì. Daspera designescha il term Atman l’esser individual, l’essenza indestruibla e perpetna dal spiert. Quella saja semper existenta, na sa midia mai e na saja mai spartida da la forza cosmica, dal brahman. La finamira da la vita è d’enconuscher l’unitad dad atman e brahman. Quai succeda sin la via da la meditaziun, dal yoga e da l’enconuschientscha existenziala. Ord vista da l’istorgia da la religiun ha gì lieu ina midada da sistem: al lieu dal politeissem sa preschenta qua in monissem. Ils dieus privads da la pussanza èn vegnids subordinads al brahman sco princip che dominescha tut.

Ulteriurs temas central da las Unpanishadas èn l’idea da la reincarnaziun (sanscrit: punarbhava = naschientscha cuntinuanta) sco er la ductrina da l’effect da l’agen agir (karma). L’atman, l’olma immortala, sa persunifitgescha puspè suenter la mort dal corp. Tenor la ductrina dal karma è la qualitad dal corp futur e da las experientschas vegnintas predestinà tras las ovras da pli baud. Sco pli impurtanta novaziun è uschia vegnì schlià il problem da la theodizee (‹giustia da dieu›): L’ingiustia en il mund na deriva betg d’in dieu malgist, mabain mintgin ha sez effectuà ses destin.

Sco cuntrast al pensar monistic èn er s’etablidas emprimas furmas d’in pensar monoteistic. Quai per stgaffir in’alternativa al Brahman ch’ha nagina furma (arūpa), naginas caracteristicas (nirguna) e che na sa lascha betg enconuscher (acintya) en la persuna d’in dieu cun caracteristicas (saguna). Linguisticamain è la persunificaziun da questa pussanza betg perceptibla succedida sulettamain cun spustar l’accent da l’emprima (bráhman) sin la segunda silba (brahmán) e tras la midada dal genus ch’è stà collià cun quai. Areguard il cuntegn è stà decisiv il giavisch d’avair in dieu creatur che disponiva d’ina schientscha cleramain denominabla e d’ina furma exteriura definida. Damai ch’il Veda na cuntegneva però nagut davart ina divinitad cun il num Brahmā, ha quel stuì vegnir identifitgà cun ina divinitad gia existenta e documentada en il Veda. A quest intent ha servì in dieu ch’era fin qua senza num cun il titel ‹signur da las creatiras› (Prajāpati), il qual è vegnì attribuì da qua davent a Brahmā. Ulteriura legitimaziun ha la creaziun da la divinitad Brahmā survegnì tras l’associaziun cun l’imaginaziun gia existenta d’in embrio dad aur immortal (hiranyagarbha), il qual regia tant sur la vita sco er sur la mort e che po dar instrucziuns als auters dieus. En pli valeva questa divinitad sco creatur dal tschiel e da la terra. En il Rigveda cumpara quest dieu creatur persunifitgà surtut sut ils nums Prajāpati e Purusha; pli tard sut ils nums Bhagavān u Īshvara.

Refurmissem ascetic (500–200 a.C.)

Buda sco ascet (figura dal segund/terz tschientaner)

Dapi il 5avel tschientaner a.C., il temp dal svilup da las citads e da la roialitad ed aristocrazia citadina, han divers moviments tratg a niz il fatg che las religiuns d’unfrenda vedicas han pers in pau lur muntada. Bain han ils brahmans pudì mantegnair lur monopol areguard l’unfrenda sco via dal salid; ma surtut pervi dal commerzi han gì lieu midadas economicas e socialas ch’han pussibilità dapli individualissem. La critica envers ils rituals d’unfrenda tradiziunals è creschida. Moviments da refurma ascetics han tschertgà ina pussaivladad da mitschar dal circul perpeten da las naschientschas. Ins ha concepì furmas monasticas, en las qualas vegniva pratitgada ina vita pura, nunviolenta, senza basegns e segnada da meditaziun. Da sa distatgar dal mund valeva sco premissa per pudair liberar sasez.

Dus da quests moviments da muntgs han pudì sa far valair a lunga vista: il jainissem ed il budissem. Tar omadus sa tractavi da moviments da refurma ch’èn resortids da la classa da guerriers en la part orientala da la Val dal Ganges (Bihar), nua ch’ils prinzis eran per gronda part da derivanza betg arica. Da las ductrinas da las Upanishadas èn quellas da la renaschientscha e dal karma stadas las sulettas ch’ins ha surpiglià. Sur lung temp ha il budissem furmà da l’India fin en l’Asia Centrala la religiun ch’è vegnida favurisada (almain politicamain). Il brahmanissem ed il hinduissem popular han però existì vinavant.

Suenter che Alexander il Grond era penetrà l’onn 327 fin en la Val da l’Indus, han ils numerus reginavels da l’India dal Nord gì da renconuscher la supremazia greca u scitica. Igl èn sa furmadas culturas sincretisticas ed er l’abilitad generala da las religiuns hinduisticas da s’adattar e d’integrar influenzas religiusas estras vegn ad esser sa sviluppada da quel temp en il contact cun questas diversas culturas exteriuras.

Hinduissem classic

Hinduissem preclassic (200 a.C.–300 s.C.)

Il hinduissem preclassic cumenza cun la fin dal Reginavel Maurya e tanscha fin l’entschatta dal Reginavel Gupta. En quest temp da vieuta èn blers elements da la religiun vedica ids a perder. Ch’igl è reussì da hinduisar autras religiuns senza far diever da meds guerrils, po vegnir considerà sco prestaziun istorica da l’India.

Il hinduissem tempriv na sa fundescha però betg mo sin l’acculturaziun u sin refurmas da moviment ascetics, mabain er sin la restauraziun. Eventualmain pervi da sperditas d’orientaziun religiusa èn ins revegnids a veglias tradiziuns ed ha cumenzà a rimnar l’ierta brahmanica. Da mantegnair l’atgnadad religiusa è er reussì grazia al sanscrit ch’ins ha fatg reviver a las curts.

Sacerdots brahmanics han declerà divinitads localas sco apparientschas dal dieu principal respectiv, als recepind uschia en il panteon hinduistic. Daspera han ils dieus vedics pers lur muntada, entant che novs dieus èn daventads impurtants, ils quals n’èn betg u strusch menziunads en il Veda, surtut Shiva e Vishnu, resp. lur apparientschas.

Culminaziun da l’epoca classica (300–650)

Il cumenzament dal Reginavel Gupta maina ad ina culminaziun dal hinduissem classic, la quala dueva pir ir a fin cun il Reginavel da Harsha.

Ils brahmans han gudagnà adina dapli pussanza e bainstanza, entant che shudras (commembers da la classa sociala inferiura) e dunnas èn vegnids svalitads. Igl è daventà isanza da maridar uffants, da brischar vaivas e da scumandar remaridaglias. Er il scumond da mazzar bovs è sa mess tras da quel temp. Sco expressiun dal sistem feudal èn vegnids erigids emprims tempels hinduistics, per exempel il tempel da Durga ad Aihole. Quels eran segnads da turs a piz sco centers cultics, en ils quals in dieu principal vegniva venerà en il sanctuari ed autras divinitads en las entgarnas, en ils ischs u en edifizis annexs pli pitschens. En consequenza da quai èn vegnids en moda pelegrinadis, pertge ch’ils edifizis monumentals attiravan la glieud. En pli è sa sviluppà da quel temp il servetsch dals dieus (puja) che collia furmas da la veglia India d’ospitalisar giasts impurtants cun ceremonial curtais.

Fasa tardiva (650–1100)

Shankara cun discipels (maletg dal 1904)

Cun la fin da l’imperi da Harsha è sa furmà in ambient politic che sa laschava cumparegliar cun il feudalissem europeic. Reginavels pli pitschens che sa cumbattevan u ch’eran colliads in cun l’auter a moda lucca eran dependents da la protecziun da reginavels pli gronds. Il fatg che reginavels gronds èn dads dapart ha er manà en dumondas religiusas ad ina regiunalisaziun e rivalitad. Cults locals e linguas regiunalas èn vegnids revalitads; il hinduissem brahmanic-ritualistic ha ina giada dapli sentì in vent cuntrari. Preferids vegnivan surtut dieus locals, ils quals vegnivan chapids sco apparientschas da Vishnu e Shiva. Daspera èn er dieus-eroxs sco Parashurama e Krishna Vasudeva vegnids declerads sco apparientschas da Vishnu. En questa fasa tardiva dal hinduissem classic madiran tipicas direcziuns hinduisticas sco il shivanissem, vishnuissem, bhakti ed il tantrissem. Vitiers èn vegnids moviments rurals, devoziunals e per part gia religiuns da fundaturs betg brahmanicas u antibrahmanicas.

Grond’influenza ha surtut gì l’ascet migrant Shankara (ca. 788–820). Quel ha sviluppà vinavant la filosofia da l’Advaita Vedanta, in sistem monistic che maina enavos il mund sin in sulet princip ed ha uschia pregià cunter il ritualissem brahmanic ed il budissem. El ha fundà diversas gruppaziuns asceticas. Ils urdens da Shankaracharya ch’existan fin oz van enavos sin ils quatter pli impurtants scolars da Shankara.

Derasaziun da l’islam e hinduissem da secta (1100–1850)

Quest’epoca stat sut l’influenza da l’islam e pli tard dal cristianissem. Cuntrari a religiuns a l’intern da l’India èn questas religiuns monoteisticas vegnidas absorbadas main ferm da las religiuns hinduisticas. Bain hai dà numerusas maschaidas, ma las religiuns d’ordaifer èn restadas religiuns estras. Probablamain è quai d’attribuir al fatg che quellas na toleravan betg il sistem da castas e che quellas han pudì far valair – pervi da lur superiuritad politica ed economica – meglier las atgnas structuras religiusas.

Dapi che armadas muslimas han conquistà l’onn 711 il Sindh datti ina preschientscha da l’islam sin il Subcontinent Indic. Territorialmain ha quella l’emprim stagnà, ma sut la dinastia dals Ghaznavids è ella s’extendida la fin dal 11avel tschientaner fin en il Punjab. Sut l’influenza dals Ghurids e dal sultanat da Delhi tempriv han ils muslims alura dominà grondas parts da l’India dal Nord. I maina però en èr da vulair discurrer en quest connex d’ina ‹invasiun› dal Subcontinent Indic. Tar questa denominaziun sa tracti d’in construct a basa dal territori dal domini colonial englais en il 19avel tschientaner che na sa lascha betg applitgar sin il temp precolonial. Dapi tschientaners existivan numnadamain contacts etablids da la Val da l’Indus e da la Planira dal Ganges cun las regiuns da l’Afganistan (che furmava in center tempriv dal budissem) e cun l’Asia Centrala.

Ultra da quai sto vegnir resguardada l’unilateralitad da las ovras istoricas predominantas da quel temp (muslimas resp. hinduisticas) ch’eran obligadas als interess da pussanza dals divers regents ed en las qualas è per ordinari documentada in’ostilitad profunda tranter muslims e hindus. Facticamain passavan las rivalitads betg be per lung da lingias religiusas; ils differents regents hinduistics dal temp avant la conquista islamica eran per part inimis e faschevan guerra in cunter l’auter. E las spogliaziuns d’armadas islamicas en l’India dal Nord sa drizzavan per part er cunter muslims sezs che vegnivan resguardads sco eretics (p.ex. schiits). Ma er il fatg che regents muslims han sblundregià tempels hinduistics n’è betg da vesair en emprima lingia sco act da suppressiun religiusa, mabain plitost sco mesira politica cun l’intent da destruir il lieu central dal cult dal regent respectiv e da privar uschia la pussanza roiala hinduistica da ses fundament ideologic. Tut quai na sminuescha betg la brutalitad e mancanza da respect da las acziuns respectivas; ma i gida ad evitar ch’ils eveniments istorics vegnian sfalsifitgads cun als metter a pèr al conflict odiern ch’è explicitamain da caracter religius.

Abstrahà dals conflicts politics immanents, ha la preschientscha muslima en l’India dal Nord muntà a lunga vista sin blers champs in enritgiment da las culturas regiunalas (p.ex. en l’architectura, litteratura, l’art figurativ, la teoria statala e d’administraziun, ma er sin champ religius). L’influenza dal sufissem ha giugà ina rolla centrala en connex cun la furmaziun d’identitads religiusas localas en il Punjab ed autras regiuns da l’India dal Nord e dal Vest, e quai betg mo sut domini muslim. Igl èn sa sviluppadas diversas furmas maschadadas da praticas religiusas, surtut en il conturn da fossas da sontgs dal sufissem. La fusiun tranter ils dus munds religius ha manà uschè lunsch che la dumbraziun dal pievel da la regenza coloniala britannica dal 1911 ha registrà en la regiun Gujarat ca. 200 000 hindus mohamedans. En il Punjab è ultra da quai sa furmà a l’entschatta dal 16avel tschientaner il sikhissem.

Miniatura dal temp dals moguls che represchenta sontgadads hinduisticas (1740)

Il domini dals moguls en il 16avel e 17avel tschientaner ha anc approfundà l’influenza islamica sin la societad hinduistica da l’India dal Nord. Ils differents regents èn suandads en differenta moda ils cussegls da lur elitas islamicas ortodoxas ed èn per part procedids cun violenza cunter tempels hinduistics. La preschientscha d’in grond dumber da funcziunaris e generals hinduistics a la curt dals moguls sco er la dominanza da commerziants d’ultramar hinduistics (surtut a Gujarat) dat tuttina perditga d’ina convivenza per gronda part paschaivla tranter muslims e hindus en l’India durant l’epoca dal domini muslim sin il Subcontinent.

Sco cuntrareacziun a la dominanza islamica ed er en cuntinuaziun da la regiunalisaziun precedenta èn sa sviluppadas entaifer las religiuns hinduisticas duas novaziuns: d’ina vart las sectas e da l’autra vart l’istorisaziun che dueva servir sco avrapista al naziunalissem da pli tard. Tar las sectas sa tractavi da manaders carismatics cun lur aderents u da poets sontgs senza in’aderenza organisada (p.ex. Tulsidas u Chaitanya). Daspera han manaders da sectas sco Tukaram e Samartha Ramdas pregià ideas ch’han glorifitgà il hinduissem ed il passà. Forsa che l’interiurisaziun devoziunalistica da la religiusadad ha furmà ina reacziun sin smanatschas exteriuras. Er ils brahmans han scrit pli e pli texts istorisants u han concepì collecziuns da scrittiras che s’orienteschan fitg ferm a la tradiziun.

La fin dal reginavel dals moguls è ida ensemen cun l’arrivada da l’East India Company. Questa nova èra ha confruntà il hinduissem cun il cristianissem ed il pensar occidental.

Hinduissem modern (a partir dal 1850)

En il 19avel tschientaner èn sa sviluppads en l’India divers moviments da refurma social-religius ch’èn resortids da l’inscunter da l’India cun l’Europa e cun l’industrialisaziun. Quels vegnan per ordinari numnads ‹neohinduissem›.

Ils Brits han l’emprim persequità la strategia da betg sa maschadar en dumondas religiusas. Tar conflicts areguard dumondas religiusas èsi vegnì pir en quel mument che Londra ha pretendì d’intervegnir cunter la brischada da vaivas u la maridaglia d’uffants; tras quai èn sa sviluppads en l’India sentiments d’inferiuradad cunter la pussanza coloniala britannica. Uschia è er la sullevaziun indica dal 1857 prorutta pervi d’ina dumonda religiusa: Tenor ina fama derasada vastamain entaifer las forzas armadas indic-britannicas vegnivan las patronas da palpiri da la nova buis dad Enfield tractadas cun ina maschaida da saiv-bov e sunscha-portg; damai che las patronas stuevan vegnir stgarpadas si cun la bucca furmava lur utilisaziun ina cuntravenziun cunter obligaziuns religiusas, e quai tant per hindus sco er per muslims.

Tenor l’exempel da la missiun cristiana ha Swami Vivekananda fundà il 1897 la missiun da Ramakrishna, cun la finamira da derasar en tut il mund la ductrina dal Vedanta, la quala el resguardava sco cumplenida da tuttas religiuns. Ses magister Ramakrishna era da l’avis che tut las religiuns en il mund annunzian la medema vardad; la pluralitad da las religiuns na saja nagut auter ch’ina apparientscha faussa (maya). Il pled da Vivekananda davant il parlament mundial da las religiuns l’onn 1893 a Chicago, a chaschun dal qual el ha preschentà il hinduissem sco religiun universala, ha furmà l’emprima pussaivladad per il hinduissem da sa preschentar ordaifer l’India.

Mahatma Gandhi (vers la fin dals onns 1920)

Entaifer circuls intellectuals da l’India èn sa sviluppads moviments da refurma etics che condemnavan il sistem da castas e la tradiziun da brischar vaivas e che tschertgavan da democratisar las religiuns hinduisticas senza dominanza sacerdotala da vart dals brahmans. En il decurs da quest svilup han ils hindus cumenzà a sa chapir sco unitad. Da l’entschatta ennà è il neohinduissem stà collià cun il moviment d’independenza. Exempels furman ils moviments da refurma neohinduistics da Brahmo Samaj (fundà il 1828), Ramakrishna (1836–1886), Sri Aurobindo (1872–1950), da la societad teosofica (fundada il 1875) e Mahatma Gandhi (1869–1948). Da l’autra vart han ils represchentants da l’Arya Samaj (fundà il 1875) propagà in hinduissem ‹vedic›, purifitgà da tutta influenza da l’Occident e da l’islam.

Cun l’independenza da l’India (5 d’avust 1947) vegn la fasa dals inscunters hinduistic-cristians remplazzada tras tendenzas hinduisticas. Il moviment d’independenza sut Mahatma Gandhi cun sia resistenza nunviolenta a basa da sia tenuta da satyagraha ha attribuì ad in pli grond interess per tradiziuns hinduisticas er en il vest. Ultra da quai è sa furmà in hinduissem missiunar, orientà vers l’Occident, che tscherts observaturs designeschan sco ‹guruissem›. Tar ils pli enconuschents represchentants da quest moviment tutgan Jiddu Krishnamurti, Maharishi Mahesh Yogi, Sathya Sai Baba e Rajneesh.

Classificaziuns pussaivlas dal hinduissem

Sutdivisiun en trais religiuns hinduisticas tenor la pratica rituala

Da sutdivider il hinduissem en trais religiuns da hindu è ina categorisaziun che deriva da l’India sez. Questa sutdivisiun parta la pratica rituala en ina vedica (vaidika), ina populara, ‹dal vitg, da la stirpa› (gramya) ed ina cun caracter da ‹secta›, vul dir che sa basa sin in fundatur u manader (agama ni tantra). Nagina da las varietads hinduisticas cumpara però en furma ‹pura›, mabain adina sco maschaida da divers dals elements menziunads; ed er ils Inds sezs na resguardan questas cunfinaziuns betg sco exclusiuns.

Il hinduissem da sanscrit brahmanic

Tar quel sa tracti d’ina religiun politeistica, fermamain ritualisada che sa basa sin ils sacerdots brahmanics e che sa referescha a las Vedas sco autoritad. Ella è derasada en quasi l’entira Asia dal Sid. En il center stattan rituals da chasa e d’unfrenda che vegnan celebrads en la famiglia gronda. Questa religiun stat en il center da la gronda part dals tractats che sa fatschentan cun il hinduissem. Ella ademplescha blers dals criteris usitads che vegnan tschentads envers ina religiun: texts canonics (Veda), lingua sontga (sanscrit), appartegnientscha vesaivla (corda sontga) ed in sacerdozi unitar (brahmans). Ella furma en bleras regiuns da l’India la religiun dominanta, la quala er gruppas da la populaziun betg brahmanicas emprovan da suandar.

Ils dieus principals che vegnan venerads èn surtut Shiva, Vishnu, Devi, Rama, Krishna e Ganesha u apparientschas da quels. Tranter ils aderents datti blers tratgs cuminaivels areguard ils rituals chasans (naschientscha, iniziaziun, nozzas, mort), il pelegrinadi, dis da festa, vuts, nutriment e la vatga sontga. La gronda part dals hindus, er ils brahmans, pratitgeschan però almain in’autra religiun ch’appartegna a las religiuns popularas.

Religiuns hinduisticas popularas

Tar religiuns hinduisticas popularas resp. da la stirpa sa tracti da religiuns politeisticas, per part animisticas, cun festas e furmas da veneraziun che cumpiglian l’entira communitad locala ed enserran tuttas castas. Tipicas èn era las tradiziuns oralas ed ils texts scrits en las linguas popularas. Questas religiuns han agens sacerdots e per ordinari divinitads che vegnan veneradas be al lieu, inclusiv heroxs divinisads e spierts che pon prender possess dals umans. Las furmas da veneraziun vegnan savens resguardadas dal hinduissem da sanscrit sco betg puras. Tras quai poi vegnir tar tensiuns tranter las religiuns popularas ed il hinduissem brahmanic. Savens maschaida il hinduissem popular però furmas dal hinduissem da sanscrit brahmanic cun elements da religiun populara.

Religiuns fundadas

Sadhus (‹umens sontgs›) a Kathmandu (Nepal)

Religiuns fundadas èn segnadas d’in fundatur ch’ha dà a moda activa u passiva il stimul per furmar ina nova religiun. Entaifer il hinduissem sa tracti savens da religiuns da salvament asceticas, antibrahmanicas e missiunantas che sa basan sin texts dal fundatur e ch’enconuschan er cuminanzas monasticas. Oriundamain furmavan er il budissem, il jainissem ed il sikhissem talas religiuns da fundaturs. Quellas èn però s’allontanadas talmain da l’autoritad da la Veda e dals sacerdots brahmanics ch’ellas èn s’etablidas sco atgnas religiuns.

Intginas direcziuns vegnan numnadas ‹religiuns da secta›. Entaifer il hinduissem na designescha il term ‹secta› però betg ina communitad che fiss sa separada u vegnida excludida. En il center na stat pia nagina eresia. Il term vegn plitost duvrà per designar ina tradiziun organisada, da caracter ascetic che sa basa sin in fundatur ed en la quala l’aspect da la suatientscha stat en il center. Tar las religiuns da secta tutgan per exempel:

• vishnuitic: srivaishnava, pancharatra, ramanandi, naga, tyagi
• shivaitic: dashanami, natha, pashupata, aghori

In’ulteriura direcziun entaifer las religiuns fundadas furman las uschenumnadas ‹religiuns fundadas sincretisticas›. Tar quellas sa maschaidan differentas ideas religiusas u filosofias tar in nov sistem u maletg dal mund. A quellas appartegnan las suandantas religiuns maschadadas:

• hindu-muslimas: sikhissem cun udasis, kabirpanthis
• hindu-buddisticas: budissem dals Newars
• hindu-cristianas: arya samaj, brahmo samaj, ramakrishna, vivekananda, sri aurobindo, societad teosofica

Tar religiuns fundadas missiunantas (er numnà guruissem) sa tracti da gruppaziuns religiusas derasadas en il vest che sa basan sin persunas carismaticas sco fundaturs (gurus) e sin las scrittiras da quel ch’èn savens da caracter esoteric e scrittas en englais. Exempels furman Sathya Sai Baba, A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada (ISCKON), Prem Rawat, Rajneesh Chandra Mohan (neo-sannyas).

Tradiziun gronda e pitschna

La sutdivisiun en ina tradiziun gronda ed en ina pitschna va enavos sin dus scienziads: il sociolog M.N. Srinivas ha differenzià il 1952 tranter in Sanscritic Hinduism resp. All-India and Peninsular Hinduism ed il hinduissem regiunal resp. da singuls vitgs. L’etnolog Robert Redfield ha differenzià dus onns pli tard tranter Great e Little Tradition. Sut la tradiziun gronda (u auta) chapescha el il hinduissem sanscrit, brahmanic, derasà en l’entira Asia dal Sid; sco tradiziun pitschna designescha el las religiuns popularas e sectas.

Questa sutdivisiun succeda però per part a basa da criteris fitg differents: tenor casta (hinduissem da casta auta versus da casta bassa), lingua (sanscrit versus linguas popularas), derasaziun regiunala (citad u vitg resp. regiunal u surregiunal) u religiun (religiun auta e religiun populara resp. dieus centrals u dieus locals). En il stretg senn dal pled – vul dir cun applitgar ils criteris usitads d’ina cultura auta (texts unitars, sacerdozi, dieus centrals e.a.) – sa lascha be attribuir al hinduissem da sanscrit brahmanic il predicat d’ina ‹tradiziun gronda›.

Direcziuns principalas

Vishnuissem

Vishnu cun ses avatars

Il vishnuissem parta da Vishnu sco divinitad centrala, a la quala tut ils auters dieus èn sutordinads resp. da la quala els èn sortids. En il vishnuissem èn s’unidas pliras direcziuns religiusas da different origin; las trais principalas èn:

• Il cult dal dieu vedic Vishnu. Qua èn vegnids unids quatter concepts da dieu da la tradiziun dal Yayurveda: vishnu, narayana, il purusha vedic ed il purusha dal Samkhya.

• Il cult d’eroxs dal Vasudeva Krishna. Quel è sa sviluppà en il quart u terz tschientaner a.C. e deriva da la tradiziun epica. Il Bhagavad Gita è la perditga da questa teologia tempriva cun la pli grond’influenza.

• Il cult d’eroxs da l’erox roial Rama or da l’epos Ramayana. Sco ultim è quel vegnì vitiers en il segund tschientaner s.C. Rama è uss vegnì resguardà sco incarnaziun da Vishnu.

Rama e Krishna èn be las manifestaziuns las pli enconuschentas dal Vishnu. Per proteger la gistadad cosmologica ed umana s’incarnescha el adina sin terra cura che l’urden dal mund (dharma) cumenza a balluccar. Questas incarnaziuns vegnan numnadas avatars. Dapi il 20avel tschientaner n’èsi perquai betg insolit ch’aderents da Vishnu venereschan er Jesus Cristus. Pertge che la Bibla, surtut la Palentada (chap. 19), discurra da Cristus sco derschader apocaliptic che cumpara sin terra per far sentenzia.

Tenor l’atgna chapientscha èn intginas direcziuns vishnuiticas da resguardar sco monoteisticas, damai ch’ellas venereschan Vishnu resp. sias incarnaziuns, ils avatars, sco «in sulet, senza in segund». Mintgin dals roms dals vishnuits (aduraturs da Vishnu, Krishna e Rama) ha però sviluppà ina teologia che sa differenziescha marcantamain da las autras. In’instanza doctrinala superiura n’exista betg. Da princip triumfescha la libertad dal pensar e da l’experientscha religiusa sur tutta dogmatica.

Cumponentas vedicas

Effectivamain furma Vishnu gia en il Veda il num d’in dieu, cumbain d’in da muntada plitost secundara. En il Rigveda cumpara Vishnu surtut sco in dieu da muntada cosmica. Oriundamain era el probablamain in dieu dal sulegl, da la glisch e dal chaud che metteva en moviment il temp, empleniva l’univers e mesirava il spazi. El tutgava tar ils Aditiyas, ils figls da la dieua Aditi, la quala valeva per part er sco sia dunna.

En il Yajurveda e pli detaglià en il Shatapatha-Brahmana vegn ins a savair che Vishnu è in nanin. Il nanin è il fieu d’unfrenda che nascha sco pitschna brastgida e che crescha lura ad ina flomma giganta. Uschia cuntanscha Vishnu dimensiuns d’in gigant, dal qual ils pes represchentan il fieu d’unfrenda ed il chau (u egl) il sulegl. Il fim e las unfrendas che quel maina cun sai suondan l’axa dal mund fin siadora en il tschiel che vegn tegnì da l’unfrenda. L’interpretaziun da Vishnu sco unfrenda persunifitgada, da la quala la forza cosmogonica sparta tschiel e terra e stgaffescha spazi per la vita, sa referescha a l’unfrenda en tut sias relaziuns ritualas.

Vishnu vegn mess a pèr cun Purusha che furma en l’enconuschent imni Rigveda 10.90 l’individi primar, or dal qual naschan il mund e las castas. A l’entschatta dal process cosmogonic unfrescha l’unfrenda (Vishnu) sasez, e quai sco unfrenda umana, la pli auta furma da l’unfrenda. Purusha vegn descrit cun milli chaus e milli pes.

Vishnu vegn er mess a pèr cun il dieu cosmic Narayana. Represchentà vegn quel per ordinari cun quatter bratschs e cun ils attributs roda (chakra), corn da lindorna (shankha), lotus (padma) e bastun (gada). En in’illustraziun spezialmain enconuschenta ruaussa Narayana, qua cun il surnum Anantashayi, sco dieu en cumparsa umana tranter duas periodas dal mund sin in letg da serps en l’ocean cosmic, l’ocean da latg. Sin la flur da lotus che sorta da ses umbli trona il Brahma cun quatter chaus che fa nascher per si’incumbensa ina nova creaziun. Tar Vishnu-Narayana sa tracti cleramain d’ina divinitad or dal milieu sacerdotal, la quala è a medem temp l’origin causal (sco quel che unfrescha) e l’origin material (sco unfrenda).

Vasudeva Krishna

Il pli tard dapi la fin dal 5avel tschientaner a.C. è vegnì venerà en l’India dal Nord Vasudeva Krishna. Quel è enconuschent da l’epos Mahabharata sco erox divinisà oriund da la stirpa dals Yadavas. En las parts pli veglias da l’epos è el l’ami e manischunz dal char da l’erox Arjuna; en las parts pli novas è el ina manifestaziun umana da la divinitad suprema. Gia en il segund tschientaner a.C. vegn el identifitgà cun Vishnu. Diversas tradiziuns èn vegnidas manadas ensemen en il Bhagavad Gita (terz fin segund tschientaner a.C.) ch’ins ha inserì en l’epos Mahabharata; quella è bainprest daventada uschè impurtanta ch’ins l’ha tschentà sin il medem stgalim sco las Upanishadas.

En la Battaglia da Kurukshetra sustegna Krishna Arjuna sco ami e protectur, ma er sco manader spiertal. A l’entschatta da questa battaglia sa manifestescha el ad Arjuna sco esser suprem. Sco prinzi e manischunz dal char dad Arjuna sa renda Krishna en la battaglia. Arjuna targlina da batter, damai ch’i sa chattan blers da ses parents da vart da l’adversari. Krishna al instruescha davart si’obligaziun (dharma) da batter sco guerrier Kshatriya sco er davart l’immortalitad da l’olma (atman). L’uman Krishna è tenor quest text il pli aut dieu, il qual ademplescha er sco sulet ils giavischs che vegnan drizzads als dieus.

Il Harivamsha furma in’agiunta a l’epos, la quala cuntegna l’arber genealogic istoric da Krishna e si’istorgia da la vita. Quest tema vegn anc approfundà en il Vishnupurana e chatta sia furma definitiva en il Bhagvata Purana (ca. 10avel tschientaner). En il Bhagavad Gita era Krishna anc sa mussà ad Arjuna sco magister tutpussant. Ma sia cumparsa era talmain impressiunanta che Arjuna al ha supplitgà da puspè sa transfurmar en sia furma umana enconuschenta – cumbain cun quatter bratschs – sco dieu amiaivel. En il Harivamsha sa lascha gia fastizar che la relaziun tranter la divinitad e l’uman è sa midada. Il Krishna giuvenil sveglia l’amur ed irradiescha la fortuna.

Il cult da Krishna ha adina mantegnì ina tscherta independenza envers il cult dal grond tempel da Vishnu. Tratgs caracteristics èn il chant ed il saut, il raquintar mitus e legendas ed il ritual chasan. Cumbain ch’ils veneraturs da Krishna sa considereschan vinavant sco vishnuits, è la veglia aduraziun da Krishna da caracter monoteistic s’allontanada quasi cumplainamain da las veglias religiuns da Vishnu. Surtut en l’India dal Nord è la veneraziun da Krishna daventada la religiun dominanta.

Ramabhakti

Scena or dal Ramayana (18avel tschientaner)

Sper il Mahabharata furma il Ramayana, che vegn attribuì al poet Valmiki, il segund epos naziunal da l’India. Quel vegn ad avair cuntanschì en il decurs dal segund tschientaner s.C. sia furma odierna, cura ch’èn vegnids agiuntads la ditga e l’emprim ed il davos cudesch. Be en quests dus cudeschs vegn Rama chapì sco esser divin, sco incarnaziun da Vishnu, entant ch’ils auters cudeschs represchentan Rama sco erox uman.

Il Ramayana raquinta l’istorgia dal prinzi Rama or dal reginavel Kosala, il qual vegn stgatschà da la curt da ses bab Dasharatha en la solitariadad dal guaud e surventscha pli tard Ravana, il prinzi dals demunis a Sri Lanka. Rama è daventà l’exempel da la roialitad – cun ideals sco fidaivladad, giustia e nunsurventschaivladad – e sco exempel per ils subdits. Ch’el n’è betg mo stà bun da stender l’artg da Shiva, mabain al ha rut cun facilitad, al mussa – sco incarnaziun da Vishnu – sco l’actur superiur en ina rivalitad tranter las religiuns ch’era gist naschida.

Madhva

Madhva, in brahman dad Udupi, ha fundà en il 13avel tschientaner cun la scola da Dvaita in’ulteriura confessiun vishnutica, segnada d’in’interpretaziun dualistica dal Vedanta. Vishnu è munì cun la perfecziun absoluta, da la quala l’uman na sa po far nagin maletg. La lingia dals gurus da Madhva, dals quals el era l’emprim, exista dapi 700 onns fin il di dad oz.

Ramanuja ed il vishnuissem da Shri

Dapi il 6avel/7avel tschientaner èn sa furmads uschenumnads moviments da bhakti, ils quals han accentuà surtut l’orientaziun emoziunala vers in dieu persunal e ch’han uschia prendì posiziun cunter la pussanza dals tempels e sacerdots. La finamira dal spendrament èsi, d’arrivar tar la divinitad, da sentir sia vischinanza, da la guardar ed admirar.

In dals gronds moviments da bhakti vishnuitics furman ils vaishnavas da Shri. Ramanuja (ca. 1050–1137) ha fundà questa teologia sco sintesa or da quatter funtaunas: il Vedanta da las Upanishadas e Brahmusutras, las ductrinas dal Bhagavad Gita, las tradiziuns reunidas da las Vaikhanasas e dal Pancaratra sco er la religiusadad en il senn da bhakti da vart dals alvars (poets-sontgs). La denominaziun ‹vishnuissem da Shri› deriva da quai che la dieua Shri, la dunna da Vishnu, gioga qua ina rolla centrala areguard il spendrament. Ella vegn considerada sco intermediatura tranter l’uman putgant e dieu.

Per la divinitad dovra Ramanuja er la denominaziun Brahman. Il Brahman ha tant in aspect persunal sco er in nunpersunal. Il persunal gioga però la rolla principala e vegn tranter auter mess a pèr cun Vishnu. Ramanuja sa drizza explicitamain cunter la pretensiun dals monists radicals ch’il Brahman saja liber da tuttas caracteristicas. El vul be excluder ils aspects negativs ed attribuescha a la divinitad in grond dumber d’atgnadads bunas e positivas. Questa ductrina vegn descritta sco ‹unitad en la diversitad›: «Dieu (sco Brahman persunifitgà) è preschent en il mund ed en tut sias parts viventas sco quel che vesa e maina, quasi sco l’olma en il corp. El è quel che agescha, ma er quel che sa e quel che charezza. El è in ami en noss cors ch’è pli grond che nus.»

Ramanuja ha da princip refusà la ductrina dal karma. Il cuntrari dependian ils fritgs da nossas ovras da la dumonda sche quellas plaschan a l’esser suprem u betg. Il signur, uschia argumentescha Ramanuja, decida tge ovras ch’èn utilas e tgeninas betg. Quai sa revelescha en la conscienza, pia en la vusch da dieu, ed en las scrittiras ch’instrueschan il dharma. Sco instanza da controlla interiura (antaryamin) è el preschent en quellas, per dar ses consentiment (anumati) u betg.

Shivaissem

Rudra ed ils origins dal schivaissem

Shiva sco Nataraja (11avel tschientaner)

L’antecessur da Shiva è probablamain stà Rudra ch’è enconuschent en il Veda sco dieu privlus che porta malsogna e mort. Per pacifitgar la divinitad destruinta vegn ella numnada a moda eufemistica Shiva ‹l’amiaivel› u Shankara ‹il benefactur›. Ulteriurs nums èn Hare ‹quel che terrescha› e Pashupati ‹signur dals animals›.

Ses cult ha gì ses origin ordaifer ils circuls arics, en ina gruppa da la populaziun ch’era vegnida stgatschada a l’ur dal territori da colonisaziun aric, en ils guauds e sin las spundas dal nord. Questas stirpas vegnivan temidas sco rubadurs. Uschia vegn er Rudra gia numnà en il Yayurveda ‹signur dals laders› e ‹rubadur›.

Confurm a l’idea derasada vastamain che quel che porta il nausch possia er smetter si’activitad temida ed impedir il nausch, po quel er esser in dieu fitg util e paschaivel che porta benedicziun. Sias medischinas salutaivlas pon spendrar uman ed animal. Er il fallus, il pli impurtant simbol dal cult da Shiva, mussa quest’ambivalenza, siond quest attribut collià cun la forza da schendrar, pia cun il mantegniment e la cuntinuitad da la vita (e betg cun la destrucziun da quella).

Pir cun il svilup da las citads (7avel fin 5avel tschientaner a.C.) ha la cumpart da la populaziun betg arica er cuntanschì sin il champ religius pli gronda paisa. Tuttina sco la teologia da Vishnu è er la teologia da Shiva brahmanica sa sviluppada en ils circuls dals sacerdots dal Yajurveda ed ha surpiglià da quella impurtants aspects. Quai pertutga l’entira concepziun teoretica che deriva da las Upanishadas, il fatg che Shiva vegn mess a pèr cun Brahman e Purusha, l’integraziun da Samkhya e Yoga sco er la pratica da venerar il dieu cun arranschar e venerar ses nums, sias ovras e sia perfecziun. Questa casta da sacerdots duvrava apparentamain ina nova clientella, suenter che las classas socialas dals prinzis e commerziants eran sa vieuts vers ils urdens monastics e che grondas parts da l’India dal Nord eran vegnidas sut domini ester. En quest connex han ins integrà posteriuramain dus texts en la tradiziun dal Yajurveda, numnadamain l’enumeraziun dals tschient nums da Rudra e la Shvetashvatara Upanishad shivaitica.

Ils pashupatas

L’emprima gruppaziuns shivaitica che cumpara en la litteratura furman ils pashupatas. Quels vegnan er numnads tenor lur pli impurtant magister Lakulisha, il qual ha vivì la fin dal segund tschientaner en vischinanza dal flum Narmada en il Gujarat dad oz. Tenor Alain Daniélou era Lakulisha in Ajivika ch’ha restabilì cults prearics da la cultura da l’Indus.

Il num pashupata (‹aderent dal signur da las olmas›) da quests shivaits temprivs deriva da lur confrunt dualistic da l’olma individuala, perpetna (pashu) cun il signur (pati), il qual è sulet abel da schliar las sugas che lian l’uman vi da la materia sco l’animal d’unfrenda vi dal pal.

La mitologia puranica mussa Shiva sco destruider da demons, sco yogi che fa en il Himalaya in’ascesa da milli onns e sco devastader che metta ad ir a la fin d’ina perioda dal mund il grond incendi dal mund. Sin ses frunt sa chatta in terz egl. Sche Shiva avra quest egl, sajetta or da quel ina brastgida che destruescha tut quai che vegn en contact cun quella.

Cuntrari a Vishnu ch’è tuttavia orientà a quest mund, sa tracti tar Shiva d’in dieu salvader da caracter ascetic che volva il dies a quest mund. Ina vista dal dieu pli filantropa è sa sviluppada en l’India dal Sid sut l’influenza dal moviment da bhakti. Uschia cumpara el qua er sco inventader da la musica e dal saut e sco magister dals umans.

La pussanza da Shiva è creschida decididamain cun recepir il dieu da la guerra Skanda-Kartikeya sco figl en sia famiglia; cun quel vegnan er identifitgads ulteriurs dieus da guerra sco Vaishakha e Kumara. Sco consorta è vegnida vitiers Parvati, la quala vegn messa a pèr cun Durga, Kali e tut las deessas sanguinusas dals cults locals. La dieua è schizunt vegnida integrada sco part da Shiva, uschia che quel sa preschenta en furma androgina sco ‹signur ch’è mez dunna›. Plinavant è vegnì vitiers sco ulteriur figl en la famiglia da Shiva il dieu Ganesha cun chau d’elefant ed il dieu dal sulegl en la cumparsa dal Martanda Bhairava. Uschia èsi reussì al dieu da gudagnar blers aderents, quai ch’ha purschì als regents in grond potenzial.

Shivaissem da Kashmir

Tar il shivaissem da Kashmir sa tracti d’ina ductrina monistica, en la quala ils texts religius (Agamas) vegnan considerads sco expressiun directa dal dieu suprem Shiva. Quest moviment è sa furmà durant il 8avel u 9avel tschientaner s.C. a Kashmir ed ha fatg gronds progress fin la fin dal 12avel tschientaner, tant areguard la filosofia sco er la teologia.

Sco monissem transcendent ha el adoptà ina trinitad da princips spiertals: Shiva, Shakti e l’olma (anu). Correspundentamain vegn questa furma dal shivaissem er numnada Scola da trika (triada). L’olma, che sumeglia oriundamain Shiva, vegn stgirentada tras la malnettezza materiala che sa tatga vi dad ella. Il process da sa deliberar da quest stadi da malnettezza maina a la reconuschientscha (pratyabhijna) da l’unitad da l’olma cun Shiva.

Shaiva Siddhanta

Questa tradiziun vegniva oriundamain pratitgada en tut l’India. Tras la sullevaziun muslima dal nord è ella però vegnida stgatschada en il sid, nua ch’ella è s’unida cun il moviment da Saiva tamil ed ha chattà si’expressiun en la poesia da bhakti dals Nayanmars. En il center stat in shivaissem dualistic, da tempra plitost emoziunala che teoretica, ch’accentuescha sapientivamain la differenza tranter la divinitad e l’olma: quella garantescha la fortuna absoluta che sa lascha be realisar en furma d’ina relaziun persunala dal singul cartent tar las divinitads. I dat pia sper Shiva in grond dumber dad olmas immortalas che restan, ina giada spendradas, en la contemplaziun da dieu.

Natha-yogis

Natha yoga (sanskrit ‹natha› = ‹maister, signur, divinitad›) è ina ductrina da yoga che va enavos sin Gorakhnath. Natha-yogis èn shivaits ascetics e la finamira da questa disciplina da yoga è da cuntanscher la pli auta realitad, vul dir l’identitad cun Shiva. Il moviment dals natha-yogis ha cumenzà a Bengala ed è silsuenter er sa derasà en il sid ed en il vest. Ils aderents da quest moviment emprovan da purifitgar il corp tras yoga e furmaziun da la voluntad per daventar la finala immortals. Er l’alchemia è stada derasada tranter ils natha-yogis. En questa scola vegnan ‹accumplids› (siddhas) ed impurtants magisters resguardads sco divinitads.

Virashaivas

Ils virashaivas ch’èn sa sviluppads a partir dal 12avel tschientaner èn sa distatgads dal ritualissem brahmanic e refusan mintga furma da castas. Medemamain è derasada l’egualitad da dretgs per um e dunna. Sut ils regents da Mysore è il virashaivissem stà dal 1350 fin il 1610 religiun statala. Ils virashaivas mainan cun sai ina capsla cun in linga da Shiva (ina plastica da caracter simbolic); perquai vegnan els er numnads lingayats.

Da muntada centrala èn per els Shankara e la ductrina monistica da las Upanishadas; questas ductrinas sa refereschan però a Shiva sco esser suprem (Shiva sco brahman sez). Monissem munta en quest cas che Shiva represchenta il sulet esser, er areguard la creaziun e las olmas. Il Shiva brahman è munì cun ils attributs esser (sat), schientscha (chid) e beadientscha (ananda).

Ils virashaivas pratitgeschan bhakti da Shiva e yoga; fitg impurtants èn gurus, en pli ahisma, vegetarissem e furmas d’abstinenza. Ins crai ch’ina moda da viver onesta e religiusa effectueschia ch’ins s’uneschia suenter la mort cun Shiva. Da muntada tut speziala è il mantra ‹Om Namah Shivai›.

Shaktissem

Devi Mahatmya dal 11avel tschientaner

Il shaktissem è ina furma dal hinduissem che sa referescha a las divinitads femininas u a la dieua. Quest’uschenumnada Shakti, la forza originara da l’univers che vegn s’imaginada sco feminina, è entaifer questa furma da religiun da muntada tut speziala en connex cun il salvament ed il process dal mund, en il qual la divinitad masculina po be agir tras l’energia da Shakti.

Il shaktissem ha cumenzà a s’etablir a partir dal 6avel u 7avel tschientaner sco religiun independenta. Il pli vegl text che mussa quest svilup è il Devi Mahatmya, ina chanzun da laud sin la dieua che tschenta quella sco agens il pli pussant sur tut ils auters dieus.

Istoricamain deriva il shaktissem dal shivaissem. Sia teologia na sa differenziescha strusch da quella dal shivaissem, be la valitaziun dal princip suprem vegn stgamiada: betg Shiva, mabain Shakti vegn resguardada sco princip surordinà. Quai vegn argumentà or dal shivaissem sez: Là è Shiva in spiert ch’agescha a moda passiva, entant che sia Shakti vala sco ses princip activ. Perquai èn shaktas da l’avis che Shiva saja inabel d’agir senza sia Shakti e resguardan perquai quest’ultima sco l’aspect creativ dal divin.

La teologia dals shakta è da princip monistica e segnada dal Vedanta, damai che Devi vegn resguardà sco manifestaziun dal brahman. Cuntrari al Vedanta vegn la Maya però resentida sco forza conscienta, en la quala cumparan ils divers aspects da la dieua e quella vegn er venerada sco divinitad persunala.

Differenziadas vegnan duas furmas principalas dal shaktissem: La shri-kula (‹famiglia da la dieua Shri›) è surtut represchentada en l’India dal Sid, entant che la kali-kula (‹famiglia da la dieua Kali›) è derasada vastamain en l’India dal Nord e da l’Ost. La kali-kula refusa la tradiziun brahmanica. A la derasaziun dal shaktissem ha contribuì fitg ferm la religiun populara indica, en la quala prevala oramai l’aduraziun da divinitads femininas.

Direcziuns da cretta e ductrina

Il hinduissem n’enconuscha nagin fundatur communabel. E mintga direcziun da cretta ha atgnas sontgas scrittiras ch’èn be liantas per ella: ils vishnuits per exempel il Bhagavatapurana ed ils aderents da Shakti il Devi Mahatmya, in’ovra puranica che serva a la veneraziun da la dieua. Las Vedas percunter vegnan resguardadas da fitg blers hindus sco sontgas.

Cuntrari a quai ch’i pudess parair a l’emprima egliada, na sa tracti tar il hinduissem betg d’ina religiun politeistica per propi. Blers scienziads da religiun ed indologs dovran enstagl il term henotheissem, damai che tut ils dieus pon esser – tut tenor la direcziun da cretta individuala – expressiun dal dieu persunal suprem u da l’olma dal mund impersunala (brahman).

Cumbain ch’il hinduissem consista da diversas direcziuns, datti tratgs cuminaivels che pon valair sco maximas generalas. Ductrinas hinduisticas resguardan il cosmos sco unitad ordinada, la quala vegn dominada dal dharma, la lescha universala che represchenta l’urden natiral e moral. Dharma munta dretg, obligaziun, urden e sa referescha a quai che mintga creatira duaja sa cumportar uschia sco ch’i correspunda a sia plazza en il mund. Ils ciclus da nascher e murir, dals quals è segnà il curs dal mund, furman in ulteriur fundament central da las tradiziuns hinduisticas. En quests ciclus na datti betg in origin per propi en il senn d’ina creaziun ed er nagina destrucziun da l’univers e da tut l’esser. Ulteriurs concepts generals èn karma, atman e moksha. Praticas centralas furman bhakti e pujas. Samskaras èn sacraments hinduistics che structureschan a moda rituala la transiziun d’ina fasa da la vita en l’autra. Da quellas datti radund 40, las trais impurtantas èn l’iniziaziun, ils ritus da nozzas ed ils ritus da mort.

Centers da la religiusadad hinduistica furman sper l’atgna chasa ils tempels. In dals pli gronds cumplexs da tempels e centers da pelegrinadi è Tirumala Tirupati, situà en l’India dal Sid. En l’India dal Nord èsi surtut la citad sontga Varanasi al Ganges ch’attira grondas rotschas da pelegrins.

Maletg da dieu

Tempel dad Akshardham a New Delhi (terminà il 2005)

Las diversas tradiziuns e filosofias hinduisticas represchentan differents maletgs da dieu; las direcziuns principalas furman però shivaissem, vishnuissem e shaktissem, la veneraziun da dieu en sia furma feminina. Daspera exista er la religiun populara indica. Brahma, Shiva e Vishnu vegnan er represchentads sco trinitad (Trimurti). La veneraziun da Shiva e Vishnu, mintgamai en nundumbraivlas furmas e denominaziuns, è derasada vastamain. Brahma percunter è be anc preschent en la mitologia – en la veneraziun na gioga el praticamain nagina rolla pli; sia rolla occupa sia Shakti, la dieua Sarasvati. Daspera datti nundumbraivlas autras manifestaziuns, per exempel Ganesha, il dieu cun il chau d’elefant che vala sco figl da Shiva e Parvati, sco er Hanuman, il servient da Rama ch’è da sia vart in avatar da Vishnu. I dat però er in grond dumber da divinitads femininas; quellas cumparan ubain a moda autonoma sco ‹gronda dieua› (Mahadevi), per exempel Durga, ubain sco consorta resp. vart feminina da dieus masculins sco Sarasvati e Lakshmi. La gronda part dals cartents èn da l’avis che l’aduraziun da mintga singul dieu correspundia a l’aduraziun da la divinitad suprema, damai che tuts sajan manifestaziuns dal suprem. Auters percunter aduran l’esser suprem be en ina furma, sco per exempel ils aderents da Krishna, e resguardan ils ulteriurs dieus sco devas en posiziun subordinada. La veneraziun dal divin en maletgs e statuas è derasà vastamain; da l’autra vart datti er hindus, sco per exempel ils lingayats, che refusan categoricamain talas furmas d’aduraziun. Sper ils dieus principals existan anc nundumbraivlas ulteriuras divinitads, da las qualas la gronda part vegn venerada a nivel local.

Teologia hinduistica

Il maletg da dieu dal hinduissem enconuscha tant dieus en il plural sco er imaginaziuns ch’èn cumparegliablas cun il maletg da dieu monoteistic. Nà da las ragischs indogermanas existan colliaziuns er areguard la chapientscha dal term ‹dieu›. Intginas direcziuns entaifer il hinduissem crain en in dieu suprem che vegn numnà Ishvara (‹il pli aut signur›). I dat er creatiras ch’al èn suttamessas e che vegnan numnadas devas. Quels pon esser dieus, mez dieus, anghels, creatiras celestas u spierts e stattan tranter Ishvara ed ils umans.

In dals pli impurtants terms en il hinduissem è il brahman – il spiert cosmic suprem. Brahman è la forza absoluta, perpetna, originara, tutsaviaivla, tutpussanta, omnipreschenta, indescrivibla, inexauribla, betg corporala. Il brahman n’ha nagin’entschatta e nagina fin, è cuntegnì en tut las chaussas e furma la causa, la funtauna ed il material da tutta creaziun; quest’essenza na sa lascha betg tschiffar a moda raziunala ed è tuttina immanenta a l’entir univers. Las Upanishadas descrivan il brahman sco l’esser universal e perpeten indivisibel ch’è preschent en tut ed en il qual tut è preschent. Quest’imaginaziun impersunala da dieu vegn cumplettada u remplazzada tras l’imaginaziun d’in dieu persunal, sco che quai è per exempel il cas en il Bhagavad Gita. Qua vegn il dieu persunal, l’Ishvara u Purusha suprem, tschentà sur il mund da las apparientschas e dal brahman ‹immovibel›.

Tenor la chapientscha da l’Advaita Vedanta è l’uman en ses pli profund identic cun il brahman. Quest’essenza che vegn er numnada atman sa lascha da princip percepir resp. enconuscher da mintga uman. Advaita Vedanta (‹betg dualitad›) è la ductrina da Shankara (788–820 s.C.) che focusescha sin quest’unitad e che numna las apparientschas en il mund maya. Tenor la ductrina dal Vishishtadvaita (monissem qualifitgà) da Ramanuja è dieu tut quai ch’exista, i dat dentant ina differenza qualitativa tranter l’olma individuala ed il dieu suprem. Da l’autra vart dal spectrum stat la filosofia puramain dualistica da l’Advaita Vedanta da Madhva, la quala differenziescha strictamain tranter l’olma e dieu.

La teologia dal hinduissem n’è betg spartida da la filosofia, uschia ch’ils saddarshana, ils sis sistems classics da la filosofia indica, cumparan er sco concepts teologics. Tar quels sa tracti da nyaya, vaisheshika, samkhya, yoga, purva mimamsa e vedanta.

Las sontgas scrittiras

La vatga – l’animal sontg dal hinduissem

Il hinduissem enconuscha ina vasta paletta da scrittiras. Quellas èn vegnidas cumpiladas tant en sanscrit sco er en tut las ulteriuras linguas indicas. Sper perditgas scrittas datti er cuntegns che vegnan tradids a moda orala. Questas scrittiras e tradiziuns han per exempel ina funcziun rituala, cuntegnan concepts ed ideas religiusas e bleras dad ellas vegnan resguardadas sco sontgas. Il term ‹sontga scrittira› n’è però betg da derivanza hinduistica e correspunda ad ina terminologia occidentala.

Las scrittiras e tradiziuns oralas che vegnan resguardadas sco sontgas n’èn betg unitaras, mabain vegnan definidas tras quai che gruppaziuns religiusas resguardan ils differents texts sco sontgs. Tant la furma sco er il cuntegn ed il diever dals texts sa differenzieschan d’ina gruppaziun a l’autra.

Entaifer il hinduissem datti differentas modas da classifitgar e categorisar las scrittiras. Ultra da quai na sa laschan bleras dad ellas betg datar precisamain. E da numerus documents n’exista nagina ediziun ed er nagina translaziun en autras linguas.

Reincarnaziun e spendrament

Dieus, umans ed animals passan tenor chapientscha hinduistica tras las epocas dal mund (yuga) en in ciclus segnà d’in return perpeten (samsara). Durant la vita vegn, tut tenor il cumportament, rimnà bun u nausch karma. Questa lescha da causa ed effect da tut las acziuns influenzescha tenor il hinduissem reincarnaziuns futuras sco er il spendrament (moksha), l’accumpliment da l’atman (vul dir da la colliaziun cun il brahman immanenta a mintga esser uman). L’atman sa lascha be cumparegliar sut resalva cun l’olma, damai che l’olma è insatge individual (che sa differenziescha pia da persuna tar persuna) e l’atman è adina il medem en la ‹schientscha cosmica› (brahman). L’illuminaziun spirituala furma il punct final dal svilup da l’uman; sper autras vias sa lascha quella cuntanscher tras las trais metodas classicas: bhakti yoga, la veneraziun da dieu en charezza, karma yoga, la via da l’ovra, sco er l’jnana yoga, la via da la savida. Savens vegn quintà sco quarta via il raja yoga, la ‹via roiala›.

Nutriment vegetar e la vatga sontga

Forsa sco reacziun sin il vegetarissem en il budissem e sin la muntada creschenta dad ahimsa, la nunviolenza, han las scrittiras hinduisticas dumandà adina dapli da desister dal consum da charn. Dal temp vedic eran las relaziuns anc tut autras. En intginas scrittiras datti indizis ch’i vegniva mangià charn, schizunt charn-bov; en il context da la scrittiras religiusas vegnan questas menziuns a sa referir a la charn d’animals d’unfrenda.

In vegetarissem general è per hindus ni ina pretensiun ni in dogma; ma ina moda da viver vegetara vegn considerada sco eticamain superiura, damai che la charn è in product dal mazzament e n’è betg sattvic (pur). Vegetaris èn da chattar en tut las gruppas socialas; en spezial vegn però spetgà da brahmans ch’els renunzian a la charn. Praticamain tut ils hindus desistan percunter da princip da consumar charn-bov. Tenor la dumbraziun dal 2004 han radund 25 % da la populaziun indica inditgà d’esser vegetaris. Lur cumpart variescha fitg ferm d’in stadi federativ a l’auter: a Gujarat sa nutreschan ca. 69 % a moda vegetara ed a Rajasthan 60 %; a Tamil Nadu percunter be radund 21 %.

En la mitologia indica datti blers referiments a la vatga (go). Da Krishna vegn ditg ch’el saja d’ina vart in govina (paster da vatgas), da l’autra vart in gopala (protectur da la vatga). Sia cumpogna Radha è ina gopi (mattatscha-pastura) e Shiva chavaltgescha sin il taur Nandi.

Sigils da culturas indicas istoricas (cultura da l’Indus) laschan supponer che las vatgas giudevan gia avant quattermilli onns ina stima tut speziala. La funtauna principala per la veneraziun da la vatga furman però las Vedas; en quellas cumpara adina puspè il maletg da la vatga sontga sco creatira divina. Tuttina san ins ch’ils bovs vegnivan unfrids e mangiads senza resalva dal temp neolitic. Daco e cura che quai è sa midà n’è betg cler. L’antropolog Marvin Harris ha rendì attent al fatg che las cundiziuns da basa èn sa midadas: En rom da la furmaziun da las structuras statalas e cun ina spessezza da la populaziun creschenta na pudevan betg pli vegnir allevads avunda bovs per sa servir dad els sco funtauna da nutriment e sco manadiras. Forsa ha quai furmà in dals motivs, daco ch’il mazzament da vatgas, er sco animal d’unfrenda, è in absolut tabu per hindus e che lur charn na vegn betg consumada fin oz. Interessantamain èn gist ils brahmans ch’eran oriundamain responsabels per il mazzament ritual dals bovs s’engaschads pli tard il pli ferm per lur protecziun.

Etica e sociologia dal hinduissem

Sistem da castas

Gruppa da nuntutgabels a Bangalore (entschatta dal 20avel tschientaner)

Savens vegn il hinduissem mess en connex cun l’urden da castas. Tenor quel gioga la purezza rituala in’impurtanta rolla entaifer l’ierarchia sociala. Il princip da l’urden da castas è quel che las creatiras èn da naschientscha ennà separadas strictamain ina da l’autra tenor incumbensas, dretgs, obligaziuns ed abilitads.

Tenor l’etnolog Louis Dumont resulta l’appartegnientscha al hinduissem da la naschientscha en la societad da castas. Las opiniuns davart ils tratgs caracteristics, la derasaziun e las furmas da las castas divergeschan però. Tenor David Mandelbaum saja il term vegni duvrà per in uschè grond dumber da sistems socials ch’i saja meglier da desister dal tuttafatg dad el. Axel Michaels s’exprima a moda critica envers il diever dal term ‹casta›, damai che quel na saja betg da derivanza indica. Declan Quigley renda attent al fatg che ierarchias da castas sajan construidas a moda fitg differenta a nivel regiunal e local e ch’ils differents sistems cumbattian savens in l’auter. Ultra da quai pussibiliteschan diversas tradiziuns da bhakti da realisar las finamiras religiusas independentamain da la casta e da la schlattaina. En las numerusas ovras etnograficas avevan ils funcziunaris colonials sviluppà ina ‹mania da collectar›, en rom da la quala «ils umans vegnivan archivads prest sco tgirallas».

L’urden tenor stans classic sa divida en quatter castas principalas, las uschenumnadas varnas (‹colurs›), da las qualas mintgina vegn associada cun ina colur:

1. Brahmans: colur alva; la casta superiura; sacerdots e scienziads.
2. Kshatriyas: colur cotschna; la castas dals guerriers; guerriers, aristocrats, possessurs da funs.
3. Vaishyas: colur melna; commerziants, umens da fatschenta, mastergnants.
4. Shudras: colur naira: servients, famegls, schurnaliers.

L’ierarchia vegn structurada tras il princip da la ‹purezza› rituala. En quel senn sa differenziescha ella per exempel da la societad da stans medievala en l’Europa che represchentava relaziuns da pussanza economicas e politicas. Il sistem da las quatter varnas ha chattà sia formulaziun mitica-metaforica en l’imni da Purusa dal Rigveda. En quel vegn descrit co che las varnas vegnan attribuidas a l’uman originar cosmic en furma da parts dal corp: «Sia bucca era il brahman (sacerdot); ils guerriers èn daventads sia bratscha, ils agriculs ed allevaturs da muvel èn daventads ses chaluns ed ils servients e schurnaliers derivan da ses pes.»

Sut las quatter castas principalas sa chattan ils dalits che vegnan er numnads ils ‹nuntutgabels›; da quai resulta ina tscherta discriminaziun e marginalisaziun. Ils commembers da questa casta fan lavurs ‹betg puras›, sinaquai che la societad da castas possia mantegnair ses stadi da purezza. Els dismettan normalmain il rument ed ils cadavers e s’occupan er da las baras. Davart il grad da la discriminaziun datti differentas posiziuns entaifer la perscrutaziun.

Bain è vegnì fixà en la constituziun indica in scumond da praticas ch’èn colliadas cun l’aspect dal nuntutgabel. Ma la discriminaziun n’ha quai betg pudì metter or dal mund, quai che sa mussa per exempel en l’exclusiun or da la cuminanza dal vitg u en furma da perscripziuns da sa vestgir discriminantas.

Las varnas èn divididas en tschients da jatis. Quest term deriva da ‹jan› che signifitga ‹nascher›; la muntada principala da ‹jati› è en quest senn ‹gruppa da naschientscha›, er en il senn da famiglia gronda u clan. Jatis represchentan pia la dimensiun sociala u famigliara dal sistem da castas e regordan en in tschert senn a l’urden da stans medieval en l’Europa. Quels èn magari – ma betg adina – colliads cun in’activitad professiunala. Blers auturs dovran il term ‹jati› en il senn da ‹subcasta› e manegian cun quai ina categoria sco casta, ma en in senn pli restrictiv tenor criteris etnics, linguistics, regiunals u religius.

La rolla da la dunna

Dunna maridada cun il bindi tradiziunal sin il frunt

La rolla da la dunna en il hinduissem ha fatg tras sur ils tschientaners e millennis in svilup cuntinuant e sto adina vegnir resguardada en il context respectiv. D’ina vart han intgins legislaturs scumandà a las dunnas da leger las Vedas; da l’autra vart èn intgins imnis dal Rigveda vegnids scrits da dunnas ed en la Brhadaranyaka Upanishad è cuntegnì in dialog tranter la figlia erudita da Vachaknu Gargi e Yajnavalkya. Da quel temp è er enconuschenta l’isanza dal svayamvara (‹atgna tscherna›): dunnas a la curt roiala na vegnivan betg simplamain maridadas, mabain elegevan sezzas il spus or dals candidats che vegnivan en dumonda. In ritual central, l’upanayana (ritus d’iniziaziun per mattatschs), è però reservà da l’entschatta ennà als members masculins da las castas superiuras. Igl è quai l’acziun cultica che lascha daventar in uman in dvijati, in ch’è naschì duas giadas. Suenter la naschientscha natirala furma l’upanayana la naschientscha culturala.

In’impurtanta rolla areguard il maletg da la dunna hinduistic gioga Sita, la dunna da Rama or dal grond epos Ramayana. Il maletg da la consorta ch’è pronta da purtar unfrendas represchenta per blers fin oz il model ideal da la dunna. Sita è uschia daventà in impurtant tema entaifer il feminissem indic e la litteratura indica moderna. Or d’ina perspectiva moderna han dunnas en tradiziuns hinduisticas memia paucs dretgs.

Ina da las incumbensas principalas da la dunna en il hinduissem è la maternitad. Mintga stadi da la gravidanza fin a la naschientscha vegn accumpagnà da rituals sacramentals per la protecziun ed il bainesser corporal e spiertal da mamma ed uffant. Pli baud duevan las dunnas survegnir uschè blers figls sco pussaivel, damai che quels pudevan garantir la segirezza e la survivenza da l’entira famiglia. Malgrà che hindus na stiman betg generalmain pauc las figlias, valan ellas tuttina anc oz savens sco chargia; tar las nozzas ston ellas numnadamain manar cun sai la dota ed en cas da bleras figlias po ina famiglia daventar povra tras ils auts pajaments da dota. Quest problem maina tar fetus feminins ad in’auta rata d’interrupziun da la gravidanza. Blers hindus moderns, surtut en las citads, sa famigliariseschan plaunsieu cun il patratg ch’era ina figlia als po tgirar en la vegliadetgna.

Famiglia

Tradiziunalmain furma il bab il chau da la famiglia. El prenda tuttas impurtantas decisiun, per exempel en dumondas finanzialas, en connex cun las nozzas etc. – u almain duai quai guardar ora uschia vers anora. Tradiziunalmain è la relaziun tranter la mamma ed il figl la pli stretga entaifer il sistem da famiglia. Per ordinari abita il figl cun sia dunna en la famiglia dals geniturs, sche las relaziuns da spazi lubeschan quai.

Tar las figlias percunter èsi per ordinari fin oz cler ch’ellas vegnan a bandunar la chasa ed ir a star tar la famiglia dal consort. Quai n’è betg simpel per la giuvna consorta. Ella è entaifer la famiglia quella cun ils pli paucs dretgs; ses status sa megliurescha per ordinari pir cura ch’ella survegn sezza uffants (en il meglier cas in figl). Dunnas pli veglias, vul dir siras, han savens in status fitg solid ed èn munidas cun avunda autoritad. Ina rolla sociala che na vegn tradiziunalmain betg stimada en il hinduissem, è quella da la dunna betg maridada. Dunnas nubilas n’abitan en l’India per ordinari betg persulas, mabain vinavant en il tegnairchasa dals geniturs.

La relaziun tranter ils conjugals è en emprima lingia segnada da pragmatissem. Anc adina èsi surtut la famiglia che tscherna ina persuna sco consort u consorta, e quai resguardond criteris sco furmaziun, status etc. (lètg arranschada). L’amur vegn pli tard, din ins en l’India. Quai saja sco ina chazzetta cun aua ch’ins tschenta sin la platta e che cumenza pir pli tard a buglir. Maridaglias d’amur daventan però cun il temp pli frequentas.

L’ideal furma in model da la vita a quatter stgalims (sistem dad ashrama). Quel prevesa da fundar suenter ils onns da scola ina famiglia e da sa deditgar suenter che quels èn creschids als studis religius ed a l’agen spendrament.

Lieus sontgs

Ils set lieus sontgs èn Ayodhya (il lieu da naschientscha dal dieu Rama), Dvaraka (la chapitala da Krishna), Haridwar (in plateau da funtaunas dal Ganges), Kanchipuram (grond tempel da Shiva), Mathura (lieu da naschientscha da Krishna) sco er Ujjain e Varanasi. Ad Ujjain, Haridwar, Allahabad e Nashik ha er lieu la festa Kumbh Mela. Quella vegn celebrada en mintgin dals quatter lieus en in ritmus da 12 onns e vala sco la pli gronda festa religiusa en tut il mund.

Litteratura

Manuals e survistas

• Wendy Doniger: The Hindus. An Alternative History. The Penguin Press, Londra 2009, ISBN 978-1-59420-205-6.
• Helmuth von Glasenapp: Der Hinduismus – Religion und Gesellschaft im heutigen Indien. Minca 1922.
• Jan Gonda: Die Religionen Indiens I, Veda und älterer Hinduismus. En: Christel Matthias Schröder (ed.): Die Religionen der Menschheit. Tom 12. 2. ed. Kohlhammer, Stuttgart 1978.
• Jan Gonda: Die Religionen Indiens II, Der jüngere Hinduismus. En: Christel Matthias Schröder (ed.): Die Religionen der Menschheit. Tom 11. Kohlhammer, Stuttgart 1963.
• Kim Knott: Der Hinduismus – Eine kurze Einführung. Reclam, Ditzingen 2000, ISBN 3-15-018078-3.
• Angelika Malinar: Hinduismus. (Retscha Studium Religionen). Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2009, ISBN 978-3-8252-3197-2.
• Angelika Malinar: Hinduismus Reader. Studium Religionen. Göttingen 2009.
• Axel Michaels: Der Hinduismus: Geschichte und Gegenwart. Beck, Minca 1998.
• Stephan Schlensog: Der Hinduismus. Glaube, Geschichte, Ethos. Piper Verlag, Minca 2006, ISBN 3-492-04850-1.
• Hans Wolfgang Schumann: Die grossen Götter Indiens. Grundzüge von Hinduismus und Buddhismus. Hugendubel, Kreuzlingen, Minca 2004, ISBN 3-89631-429-7.
• Heinrich von Stietencron: Der Hinduismus. (Beck’sche Reihe Wissen 2158). C.H. Beck, Minca, 2. ed. 2006, ISBN 3-406-44758-9.
• Heinrich Zimmer: Philosophie und Religion Indiens. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2001, ISBN 3-518-27626-3.
• Heinrich Zimmer: Indische Mythen und Symbole. Schlüssel zur Formenwelt des Göttlichen. Diederichs, Minca 1993, ISBN 3-424-00693-9.

Texts dal hinduissem modern

• Mohandas Karamchand Gandhi: Jung Indien: Aufsätze aus den Jahren 1919 bis 1922. Ed. da Madeleine & Romain Rolland, Rotapfel-Verlag, Turitg 1924.
• Ram Mohan Roy: Das brahmanische Magazin oder der Missionar und der Brahmane. Eine Verteidigung der Hindureligion gegen die Angriffe der christlichen Missionare (1821). Versiun originala englaisa or da: Ram Mohan Roy: The English works of Raja Rammohun Roy. Part I. Edì da K. Nag, D. Murman, Calcutta, 1945, p. 137–138; tudestg en: Angelika Malinar: Hinduismus Reader. Studium Religionen, p. 98–101.
• Swami Vivekananda: Vedanta. Der Ozean der Weisheit. Eine Einführung in die spirituellen Lehren und die Grundlagen der Praxis des geistigen Yoga in der indischen Vedanta-Tradition. Basilea 1989.

Colliaziuns

 Commons: Hinduissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Radio Bayern 2: Gandhis Religion – Der Hinduismus, or da la retscha Weltreligionen (audio).
• Axel Michaels: Kommentierte Bibliographie zum Hinduismus, Heidelberg 2007.