Danemarc

Il Reginavel dal Danemarc (danais Kongeriget Danmark [ˈkɔŋəʀiːəð ˈdanmɑʀg]) è in stadi situà en l’Europa dal Nord. Ses territori cumpiglia radund 43 000 km² che giaschan tranter la Peninsla Scandinava e l’Europa Centrala. Las bundant 1500 inslas (72 abitadas sur onn) furman radund in terz da la surfatscha dal pajais.

Reginavel dal Danemarc Kongeriget Danmark (danais)
Lingua uffiziala	danais regiunal: feroais sin las Inslas Feroe, grönlandais en la Grönlanda (sper il danais)
Chapitala	Copenhagen
Furma da stadi	monarchia constituziunala (de jure)
Schef da stadi	Frederik X
Schef da la regenza	primministra Mette Frederiksen
Surfatscha	territori principal 43 094 km² Grönlanda 2,2 miu. km² Inslas Feroe 1396 km²
Abitants	pajais principal 5 707 251 (2016) Grönlanda 56 114 Inslas Feroe 49 079
Spessezza	133 abitants per km²
Munaida	curuna danaisa
Di da festa naziunala	nagin (de jure), 5 da zercladur (Grundlovsdag, de facto)
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october)

Tar il Reginavel dal Danemarc tutgan er la Grönlanda e las Inslas Feroe. Questas duas regiuns possedan ina vasta autonomia, in’atgna bandiera ed atgnas linguas uffizialas. Cuntrari al territori principal dal Danemarc na fan ellas betg part da l’Uniun europeica.

Sulettamain en il sid posseda il Danemarc in cunfin cun in auter stadi, numnadamain cun la Germania. En il nord da la Germania (en la regiun Schleswig dal Sid ch’appartegneva pli baud al Danemarc) viva ina minoritad danaisa detg vasta. Da l’autra vart dal cunfin, en il Schleswig dal Nord, viva percunter ina minoritad tudestga, damai che quest territori appartegneva temporarmain a la Germania.

Geografia

Senza resguardar la Grönlanda e las Inslas Feroe cumpiglia il Danemarc ina surfatscha da 43 094 km². Il pajais è pia in zic pli grond che la Svizra. Dal nord al sid mesira il territori 368 km, dal vest a l’ost 452 km.

Pervi da las bleras inslas e las splagias enchavadas mesira la costa dal stadi plitost pitschen en tut 7314 km. Il sulet cunfin terrester giascha en il sid (Germania) ed ha ina lunghezza da 67 km. En pli cunfinescha il Danemarc cun la Mar dal Nord, il Skagerrak, il Kattegat e la Mar da l’Ost.

Cuntrada

Il canal Nyhavn a Copenhagen

La part settentriunala da la Peninsla da Jutland (danais: Jylland, tudestg: Jütland) furma la regiun da passadi tranter l’Europa Centrala e la Scandinavia. Cumbain che la cumpart da la terra franca munta a radund 30 000 km², resentan ils abitants lur stadi sco reginavel dad inslas. La pli grond’insla è il Sjælland (‹pajais dals lais›) cun 7031 km². En l’ost da l’insla sa chatta Copenhagen, la chapitala dal Danemarc. La segund gronda insla è Vendsyssel-Thy, er numnà Jutland dal Nord, cun 4685 km². Questa part dal Jutland è pir daventada in’insla tras il grond stemprà dal 1825 e vegn recepida en la populaziun enfin oz sco terra franca. Tranter il Sjælland e l’insla Fionia (u Funen, danais: Fyn) giascha il Belt Grond; tranter l’insla Fionia ed il Jutland il Belt Pitschen. La terza via maritima en la regiun è l’Öresund ch’è situà tranter il Sjælland ed il sid da la Svezia.

La cuntrada dal Danemarc è vegnida furmada essenzialmain da las epocas da glatsch dal pleistocen. Entant ch’ils glatschers dals temps fraids Elster e Saale tanschevan lunsch sur il Danemarc or, laschond enavos material da morena da basa, è il glatsch dal temp fraid Weichsel (avant 20 000 onns) s’extendì be enfin entamez il pajais dad oz. Questa surglatschada parziala è vesaivla enfin oz e sparta il Danemarc en las duas parts caracteristicas dal Jutland da l’Ost e dal Vest. Entant ch’il vest è fitg planiv (e d’in material main fritgaivel), domineschan collinas e morenas il maletg da la cuntrada vers l’ost. Là è er situà il punct il pli aut dal pajais, il Møllehøj cun 170 m s.m. La cuntrada caracteristica cun sia variaziun tranter planira e collinas s’extenda er sur las numerusas inslas dal Danemarc.

La costa da la Mar dal Nord e da las inslas situadas davantvart ha conturas relativamain gulivas ed è main adattada per sbartgar u bajegiar ports che quella da la Mar da l’Ost. Uschia è il port d’Esbjerg, construì en il 19avel tschientaner, il sulet port da muntada en il vest dal pajais. La costa da la Mar da l’Ost è percunter ritga da furmas e conturas e cumpiglia numerus fiords che tanschan lunsch viaden en il pajais. Qua sa chattan citads da port che furman ils pli vegls lieus da colonisaziun dal Danemarc insumma. Il Limfjord, situà en il nord dal pajais, n’è nagin fiord en il vair senn dal pled, mabain in bratsch da la mar che taglia il Jutland quasi cumplettamain dal vest a l’ost.

Clima

Il Danemarc giascha en ina situaziun exponida tranter la Mar dal Nord e la Mar da l’Ost. Tuttina èn las precipitaziuns, en cumparegliaziun cun l’Europa Centrala, detg moderadas en il vest dal pajais (700 enfin 800 mm) e schizunt bassas en l’ost dal pajais (500 enfin 600 mm). Il medem vala per las temperaturas: il zercladur munta la temperatura media a 16 °C a la Mar dal Nord ed a 18 °C en l’ost dal pajais. Durant il di muntan las temperaturas per regla schizunt sur 20 °C. Er durant l’enviern èn las temperaturas pli modestas che quai ch’ins pudess pensar. Per regla sa movan ellas enturn il punct da schelira e quai grazia al Current dal Golf respectivamain al Current da l’Atlantic dal Nord che transporta chalira vers nord. La temperatura da la mar variescha tranter 3 °C l’enviern e 17 °C durant ils mais da stad.

Citads principalas

La societad danaisa è urbanisada fermamain. Varga 86 % da la populaziun viva en citads. A Copenhagen vivan 509 861 abitants (situaziun dal 2008), en la regiun gronda da Copenhagen 1 401 883 persunas. Cun quai furma il Sjælland la regiun la pli populada dal Danemarc; radund 40 % da la populaziun dal pajais vivan sin quest’insla. Ulteriuras citads d’impurtanza èn Aarhus cun 228 123 abitants en l’ost dal Jutland; Odense cun 158 453 abitants en la provinza Funen ed Aalborg cun 121 610 abitants en il nord dal pajais. Sin la tschintgavla plazza (71 129 abitants) suonda Esbjerg en il vest dal Jutland cun il pli impurtant port situà a la Mar dal Nord.

Populaziun

Abitadi caracteristic sin l’insla Als

Structura da la populaziun

La populaziun dal Danemarc è fitg omogena. Varga 90 % da la populaziun è d’origin danais. Minoritads pli grondas furman commembers d’auters pievels scandinavs, plinavant Tircs e la minoritad tudestga. La gronda part dals Tudestgs viva en vischinanza dal cunfin da la Germania. En la regiun Schleswig dal Nord munta lur cumpart a 6–10 %. L’onn 1955 han il Danemarc e la Germania reglà la dumonda da las duas minoritads cun statuir privilegis politics ed ina promoziun specifica da lingua e cultura tudestga respectivamain danaisa en scola.

Lingua

La lingua uffiziala dal Danemarc è il danais. En il Schleswig dal Nord è er il tudestg renconuschì sco lingua da minoritad. En singulas parts dal pajais èn plinavant derasads dialects sco Sønderjysk e Bornholmsk. Sin las Inslas Feroe ed en Grönlanda furman sper il danais il feroais respectivamain il grönlandais linguas uffizialas. Il danais tutga ensemen cun l’islandais, il feroais, il norvegiais ed il svedais tar il rom nordgermanic da las linguas indogermanas.

Durant il temp dals Vikings sa differenziavan ils dialects scandinavs mo pauc in da l’auter. Las pli veglias perditgas furman las inscripziuns en runas dal terz tschientaner ch’ins ha chattà dal Jutland enfin en la Svezia dal Sid. Pir a partir dal 12avel tschientaner sa lascha distinguer ina separaziun evidenta dal danais. La caracteristica fonetica la pli marcanta èn silbas accentuadas en furma da suns stuschads: cun serrar curtamain ils levs vocals vegn il current da l’aria e tras quai il sun interrut per in batterdegl. En cumparegliaziun cun nossa scripziun enconuscha l’alfabet danais trais bustabs supplementars: ä ed ö vegnan scrits æ respectivamain ø; vitiers vegn il bustab å ch’ins scriveva enfin l’onn 1948 aa.

Il stgazi da pleds dal danais cumpiglia blers emprests dal bass tudestg medieval. Quai era da lez temp la lingua franca dal Nord e da la Hansa, per part schizunt la lingua dals retgs danais e da la curt ed er la lingua da cumond en l’armada danaisa. Oz furma l’englais la lingua estra la pli impurtanta en il pajais; ma er il tudestg ed il franzos èn pulitamain preschents. Uschia emprendan per exempel 90 % dals scolars almain durant in tschert temp il tudestg sco segunda lingua estra.

Religiun

Sco en ils ulteriurs pajais scandinavs prevala er en il Danemarc il protestantissem. Radund 81 % (situaziun dal 2010) appartegnan a la baselgia evangelic-luterana. En il temp da la refurmaziun eran questas Folkekirken sa sviluppadas dals uvestgieus catolics, cun mantegnair ina buna part da las tradiziuns e ceremonias da pli baud. Sco en la Norvegia, l’Islanda ed en il Liechtenstein na datti en il Danemarc nagina separaziun instituziunala tranter baselgia e stadi.

Istorgia

Crap da runas Gorm avant la baselgia a Jelling

Il pievel danais duai esser arrivà en il 6avel tschientaner nà da la regiun Scania (situada en il sid da la Svezia) a Jutland e sin las inslas occidentalas da la Mar da l’Ost. Là han ils Danais remplazza auters pievels germans ch’avevan per part gia colonisà la regiun. En il decurs dal 10avel tschientaner ha Gorm il Vegl († 950) unì ils singuls reginavels sut ses domini. Ses figl Harald I è sa convertì al cristianissem enturn l’onn 960. Enfin la mort da Knut il Grond han ils retgs danais pudì conquistar ina gronda part da las Inslas Britannicas, da la Norvegia e dal Schleswig che furmava dal 975 al 1026 in contadi francon. Enfin lunsch viaden en il 11avel tschientaner èn Danais, Svedais, Norvegiais ed auters pievels dal nord vegnids numnads Vikings. Ils Vikings han martgadà e fundà colonias en vastas parts da l’Europa; els avevan dentant er in nausch num pervi da sblundregiadas e sco guerriers orribels.

Suenter ina curta fasa main activa ha Waldemar I cuntinuà cun las conquistas. Quellas han cumpiglià grondas parts da las regiuns situadas al sid da la Mar da l’Ost e l’onn 1219 schizunt il nord da l’Estonia. L’onn 1227 han ils Tudestgs dentant battì il Danemarc en la Battaglia sper Bornhöved e vendì l’onn 1370 l’Estonia a l’Urden Teutonic. L’onn 1370 ha il Danemarc plinavant stuì renconuscher la predominanza da la Hansa en il territori da la Mar da l’Ost. Perquai han ils regents danais drizzà lur egliada vers nord: L’onn 1397 èn il Danemarc, la Norvegia, l’Islanda, la Svezia e la Finlanda s’unids en l’Uniun da Kalmar che steva sut l’egida dal Danemarc. Questa colliaziun ha existì enfin che la Svezia ha fatg valair si’independenza l’onn 1523.

Ils proxims tschientaners ha il conflict cun la Svezia per l’egemonia en Scandinavia ed en la regiun baltica dominà la politica danaisa. Las regiuns Scania, Blekinge e Halland furmavan il lieu d’origin dals Danais ed èn crudadas pir l’onn 1658 a la Svezia. La vita spiertala da quel temp vegniva dominada da la refurmaziun, la quala Christian III aveva introducì l’onn 1536. En il 17avel tschientaner ha Frederick III remplazzà il reginavel d’elecziun tras ina monarchia ereditara. Ed ils ministers Johann Hartwig Ernst da Bernstorff, Johann Friedrich Struensee ed Andreas Peter da Bernstorff han modernisà il pajais tranter il 1751 ed il 1797 tenor ils princips da l’illuminissem. Da muntada è stada en spezial la liberaziun dals purs l’onn 1788.

Durant il temp napoleonic ha il Danemarc l’emprim occupà ina posiziun neutrala. Suenter la Segunda battaglia navala da Copenhagen (1807) ha il pajais cumenzà a cooperar cun la Frantscha. La sconfitta da Napoleun l’onn 1814 ha muntà la sperdita dal Helgoland a la Gronda Britannia e da la Norvegia a la Svezia. Sper il territori principal cumpigliava il Danemarc uss anc la Grönlanda, las Inslas Feroe, l’India dal Vest danaisa (enfin 1917) e l’Islanda (enfin 1918).

Il moviment naziunal danais ed ils liberals èn sa fatgs valair a partir dals onns 1830. Sut influenza da las revoluziuns europeicas dal 1848 è il Danemarc daventà l’onn 1849 ina monarchia constituziunala sut l’egida dals dad Oldenburg ed ha survegnì si’emprima constituziun. In’impurtanta rolla giugava da quel temp il teolog, pedagog, poet e politicher Nikolai Frederik Severin Grundtvig. Durant il temp da l’absolutissem aveva il retg occupà il presidi da la dretgira suprema dal pajais. Suenter il 1849 èn vegnidas endrizzadas dretgiras independentas. Formalmain vegnan ils derschaders dentant elegids enfin oz dal retg.

Scena da la Guerra tudestg-danaisa (fortificaziuns da Düppel)

Las ideas da la Revoluziun franzosa avevan er sveglià en il Danemarc il patratg naziunalistic ed engrevgià la convivenza tranter Danais e Tudestgs che concurrenzavan en il sid dal Jutland per il possess dal Ducadi da Schleswig. En la Guerra tudestg-danaisa ha il Danemarc pers il 1864 ils territoris da Schleswig e Holstein ch’appartegnan dapi l’onn 1871 al Reich tudestg. Questa sconfitta ha muntà in tagl marcant en il svilup da l’identitad naziunala dal Danemarc. Dasper il monument naziunal vegn regurdà fin oz mintg’onn ils 18 d’avrigl a l’assagl decisiv da las fortificaziuns da Düppel. En sia politica da l’exteriur ha il Danemarc proseguì sinaquai ina neutralitad consequenta per betg provocar ses vischin tudestg. Questa politica ha cuntinuà enfin lunsch viaden en il 20avel tschientaner e quai a moda fitg rigurusa: Tar in’impurtanta votaziun dal Cussegl da la Societad da las naziuns l’onn 1935 cunter il rearmament da la Germania è sulettamain il Danemarc s’abstegnì da la vusch.

Er durant l’Emprima Guerra mundiala era il Danemarc sa cuntegnì a moda neutrala. L’onn 1920 ha gì lieu ina votaziun dal pievel en il Schleswig dal Nord e Central davart l’appartegnientscha statala. Il nord è sa decidì per il Danemarc, entant che la part centrala ed il sid appartegnan enfin oz a la Germania. Durant la Segunda Guerra mundiala ha la Germania violà la neutralitad danaisa ed occupà il pajais ils 9 d’avrigl 1940 senza fruntar sin pli gronda resistenza. L’onn 1943 èsi vegnì en in’ovra senza cumparegl al spendrament da 7000 enfin 8000 Gidieus danais ch’han pudì mitschar en Svezia. Da l’autra vart èn da menziunar las simpatias da blers Danais per il naziunalsocialissem ed ils radund 6000 umens ch’han battì ensemen cun ils Tudestgs enfin la fin da la guerra.

Suenter la liberaziun l’onn 1945 è il Danemarc daventà commember da fundaziun da l’Organisaziun da las Naziuns unidas, da la NATO, dal Cussegl da l’Europa e dal Cussegl dal Nord. A partir da l’onn 1960 è il Danemarc stà commember da l’Associaziun europeica da commerzi liber, ha dentant midà l’onn 1973 en la Communitad europeica. La votaziun dal pievel davart il Contract da Maastricht ch’ha transfurmà la Communitad europeica en l’Uniun europeica ha pir purtà in votum positiv tar la segunda emprova l’onn 1993. La votaziun davart l’adesiun a la zona da l’euro l’onn 2000 n’è betg reussida.

Ils 30 da settember 2005 ha la gasetta danaisa Jyllands-Posten publitgà ina seria da dudesch caricaturas che tematiseschan il profet e fundatur da l’islam Mohamed. Ils imams danais èn silsuenter ids en la publicitad cun ulteriuras caricaturas ch’ins als aveva tramess tiers, per part da cuntegn offendent ed obscen. Sinaquai hai dà en tut il mund protests d’organisaziuns muslimas ch’han chaschunà la mort a bundant 140 persunas. Quest schabetg ha manà ad ina vasta discussiun davart libertad da religiun, da pressa e d’opiniun.

Politica

Ils juvels da la curuna danais – tranter auter la curuna sco simbol da la monarchia – èn exponids en il chastè Rosenborg a Copenhagen

Structura dal stadi

Sco gia ditg è il Danemarc vegnì transfurmà suenter il 1848 en ina monarchia parlamentara. La refurma constituziunala la pli nova (1953) ha francà il princip parlamentar e permess ina dunna sco successura al tron. Actualmain è quai regina Margrethe II. Il retg u la regina èn formalmain il schef u la scheffa dal stadi, exequeschan dentant be funcziuns represchentativas.

Il parlament danais Folketing relascha las leschas ed elegia la regenza. Il parlament sa cumpona da 179 represchentants, dals quals mintgamai dus derivan da la Grönlanda e da las Inslas Feroe. In terz dals represchentants po pretender ch’ina lescha relaschada vegnia suttamessa a la votaziun dal pievel.

Divisiun administrativa

La divisiun administrativa dal Danemarc è sa midada pliras giadas en il decurs da l’istorgia. Gia il 1970 han ins reducì il dumber dals uschenumnads uffizis da 23 sin 14 e las communas da 1098 sin 277. Dapi l’emprim da schaner 2007 datti schizunt be pli tschintg regiuns cun in total da 98 communas (ils uffizis han ins abolì):

• Regiun Nordjylland (Jutland dal Nord), 579 829 abitants, cun Aalborg sco sedia administrativa.
• Regiun Midtjylland (Jutland Central), 1 260 993 abitants, cun Viborg sco sedia administrativa.
• Regiun Syddanmark (Danemarc dal Sid), 1 200 656 abitants, cun Vejle sco sedia administrativa.
• Regiun Sjælland, 819 763 abitants, cun Sorø sco sedia administrativa.
• Regiun Hovedstaden, 1 699 387 abitants, cun la chapitala Copenhagen e Hillerød sco sedia administrativa.

La Grönlanda e las Inslas Feroe furman territoris externs cun ina vasta autonomia entaifer il Reginavel dal Danemarc (dapi il 1979 respectivamain il 1948). Omadus territoris na tutgan betg tar l’Uniun europeica.

Cultura

Litteratura, filosofia e film

Hans Christian Andersen

‹L’andina trida› u ‹Ils novs vestgids dal retg› èn be duas da las numerusas paraulas che derivan da la plima da l’autur danais Hans Christian Andersen (1805–1875). Ses relasch furma ina da las contribuziuns danaisas las pli impurtantas a la litteratura mundiala. Er l’enconuschenta sculptura ‹La pitschna nixa› al port da Copenhagen regorda ad ina paraula dad Andersen.

Da renum mundial è plinavant il teolog, filosof e scriptur Søren Kierkegaard (1813–1855) che vala sco precursur da l’existenzialissem. L’existenza e la tema furman noziuns centralas da si’ovra che tschertga respostas sin las dumondas fundamentalas da la vita. Kierkegaard ha influenzà a moda decisiva auturs sco Jean-Paul Sartre ed Albert Camus.

Entaifer la cinematografia da la fin dal 20avel tschientaner ha il danais Lars von Trier sa fatg in renum mundial, en spezial cun ses film Breaking the Waves (1996). Per discussiuns animadas ha von Trier procurà cun ses program estetic ‹Dogma 95›, drizzà cunter il film commerzial.

Patrimoni cultural mundial

En il Danemarc pon ins admirar trais monuments ch’appartegnan al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco: il Dom da Roskilde, il Chastè Kronborg a Helsingør ed ils Craps da runas da Jelling.

• Il Dom da Roskilde è la pli veglia baselgia dal Danemarc ch’è vegnida erigida en il stil da la gotica da quadrels. Las lavurs vi dal dom han cumenzà enturn l’onn 1170 sut influenza da l’architectura franzosa. Il Dom da Roskilde furma la pli gronda baselgia da l’entira Scandinavia. Dal 11avel al 15avel tschientaner era Roskilde, situà en il vest da Copenhagen, la residenza dals retgs danais. En la baselgia sa chattan las fossas da 20 retgs e 17 reginas da la monarchia danaisa. Dapi il 1995 appartegna il dom al Patrimoni cultural mundial.

• Il Chastè Kronborg è ina fortezza situada a Helsingør sin l’insla Sjælland. Il chastè furma in exempel per il stil da la renaschientscha nordica. Enconuschent è il chastè plinavant sco lieu d’acziun da la tragedia Hamlet da William Shakespeare. Il chastè appartegna dapi il 2000 al Patrimoni cultural mundial.

• Ils Craps da runas da Jelling dateschan dal 10avel tschientaner e tematiseschan ils retgs danais e lur ovras. Ensemen cun il crest-fossa e la baselgia da Jelling tutgan ils craps dapi il 1994 tar il Patrimoni cultural mundial.

Cuschina

La contribuziun culinarica la pli enconuschenta dal Danemarc furma il smørrebrød. In smørrebrød n’è nagut auter ch’ina fletta-paun cun in zic paintg e las pli diversas garnituras sco pesch, chaschiel, liongia, charn, ovs e sosas en da tuttas variaziuns.

Litteratura

• Claudia Knauer: Dänemark. Ein Länderportrait. Christian Link Verlag, Berlin 2015, ISBN 3-86153-824-5.