Dinosaurs

Ils dinosaurs (grec: deinos – ‹terribel, immens›; sauros – ‹saur›) èn la gruppa dals vertebrats terresters (tetrapoda) che dominava avant ca. 235 fin ca. 65 milliuns onns ils sistems ecologics sin la terra franca.

Collascha da differents skelets da dinosaurs

Las enconuschientschas davart ils dinosaurs obtegnan paleontologs cun intercurir fossils che cumparan en furma d’ossa petrifitgada. Ulteriuras infurmaziuns furneschan improntas da la pel e da tessids, fossils da passidas, ovs e gnieus, gastrolits ed excrements petrifitgads ch’èn sa mantegnids fin en il temp dad oz. Restanzas da dinosaurs èn vegnidas chattadas sin tut ils continents inclus l’Antarctica, damai ch’ils dinosaurs han entschet ad exister d’in temp che tut la terra franca era unida en il supercontinent Pangea. Fin uss han ils paleontologs descrit pli che 800 differentas spezias da dinosaurs ed i suondan mintg’onn novas. Cumbain che tschertas spezias da dinosaurs tutgan tar ils pli gronds animals da la terra da tut ils temps, era la pluralitad dals dinosaurs pitschna ed agila. Ins sa plinavant che almain tschertas gruppas dals dinosaurs èn stadas homoiotermas (da sang chaud).

Sistematica dals dinosaurs

Sco ils blers reptils d’ozendi vegnan ils dinosaurs attribuids als diapsids. Quels sa differenzieschan dals sinapsids (or dals quals èn naschids ils mammals) e dals anapsids (las tartarugas d’ozendi) tras duas fanestras da la chavazza che sa chattan en posiziun parallela davos ils egls. Entaifer ils diapsids vegnan ils dinosaurs classifitgads sco archosaurs (ils ‹reptils regents›) che possedan duas ulteriuras fanestras da la chavazza. Descendents d’ozendi da questa gruppa da reptils èn sper ils crocodils er ils utschels.

Batschida da luschard

Batschida per sgular

Ils dinosaurs vegnan sutdividids en duas gruppas: sauriscs (saurs cun batschida da luschard) ed ornitiscs (saurs cun batschida per sgular). Questas duas gruppas sa distinguan ina da l’autra oravant tut tras lur structura da la batschida. Ils sauriscs, als quals appartegnan tant ils teropods carnivors sco er ils sauropods erbivors, han mantegnì la structura da la batschida da lur perdavants e pon vegnir identifitgads tras l’ossa distanta dal pubis e da l’ischium (mira illustraziuns). L’ossa dal pubis e da l’ischium dals ornitiscs erbivors è percunter ordinada en posiziun parallela, inclinada vers enavos.

La classificaziun dals dinosaurs n’è fin oz ni terminada ni regulada cleramain. D’ina vart existan anc bleras largias, da l’autra vart po mintga nova scuverta furnir infurmaziuns che pretendan da restructurar la structuraziun vertenta.

Il taxon ‹dinosaurs› è vegnì definì l’onn 1842 da l’anatom englais Sir Richard Owen. Ils dinosaurs èn segnads d’ina enorma varietad da las spezias. Auters archosaurs – tranter els ils dinosaurs sgulants (pterosaurs) – na tutgan betg tar ils dinosaurs, gist uschè pauc sco ils gronds reptils da la mar dal mesozoicum, ils ictiosaurs, mosasaurs e plesiosaurs.

Descripziun

Survista sistematica da l’evoluziun dals dinosaurs

Da lur parents en lingia directa entaifer ils archosaurs sa laschan tut ils represchentants da tut las spezias dals dinosaurs differenziar tras in dumber da segns da skelet communabels. I sa tracta da segns da la chavazza sco era da segns da la part dal skelet che sa chatta davos la chavazza. Entant che dinosaurs primars demussan tut quests segns caracteristics, pon furmas posteriuras sa distinguer vaira ferm, uschia ch’inquala caracterisaziun numnada n’è betg pli avant maun ni betg pli pussaivla da cumprovar.

La sutgruppa dals sauropods cumpiglia ils pli gronds dinosaurs enconuschents; quels furman a medem temp ils animals da la terra ils pli gigantics ch’han insumma existì insacura. Il pli grond e grev dad els è il brachiosaur ch’aveva in’autezza da dudesch meters e pasava fin 70 tonnas. Il pli lung dinosaur è il diplodocus cun ina lunghezza d’enfin 27 meters. Igl èn bain vegnids enconuschents dinosaurs ch’eran anc bler pli gronds, quels èn però documentads mo tras fragments d’ossa. Tscherta tocca lascha sminar l’existenza da dinosaurs che mesiravan passa 40 meters, e fragments da l’argentinosaur laschan supponer che tschertins pasavan fin 100 tonnas. Er ils dinosaurs carnivors cumpigliavan gigants. Il pli grond ch’è vegnì cumprovà tras chats bunamain cumplets è il tirannosaur rex che mesirava var 12 meters. Er qua datti fragments d’ossa che laschan supponer spezias anc pli grondas. Exempels èn il gigantosaur sidamerican u il spinosaur african.

Tar ils pli pitschens dinosaurs tutgan duteropods or da la China ch’èn vegnids chattads l’onn 2002, il scansoriopterix e l’epidendrosaur ch’è pli probabel mo in animal giuven dal scansoriopterix. Quests pitschens laders pennads avevan la grondezza d’in pasler. Ulteriurs dinosaurs plitost pitschens eran per exempel il compsogantus, il saltopus, l’echinodon u il juravenator ch’avevan cun lur grondezza da corp da stgars 60 cm strusch la grondezza d’in giat. Ils pitschens dinosaurs sa nutrivan bunamain mo da charn.

Tge spezias da dinosaurs ch’eran propi las pli pitschnas respectivamain las pli grondas na vegn ins mai ad eruir, perquai ch’ils mussaments en furma da fossils èn e restan incumplets. Tenor las enconuschientschas actualas pon ins dir ch’in dinosaur aveva en media la grondezza d’ina nursa.

Pertge che tscherts dinosaurs han cuntanschì dimensiuns uschè extraordinarias vegn empruvà d’eruir en rom da perscrutaziuns intensivas. La creschientscha gigantica ha entschet en la perioda auta dal giura ed ha cuntinuà en la perioda da crida. Dinosaurs n’eran dentant betg ils sulets gigants, er ils saurs sgulants – che pudevan avair en la perioda da crida tempriva ladezzas da las alas da 12 meters u dapli – ed ils reptils da la mar pudevan cuntanscher grondezzas remartgablas.

In factur ch’ha accelerà decisivamain l’engrondiment era il fatg ch’igl ha dà durant las periodas dal giura e da crida ina vegetaziun abundanta. Uschia pudevan oravant tut ils sauropods consumar enorms quantums da nutriment senza stuair surmuntar grondas distanzas. Tras quai avevan els dapli energia per crescher e correspundentamain s’augmentava er la grondezza dals animals che vivevan da lur charn. Tar in animal da tala grondezza sa midan la finala er la moda da viver e la construcziun dal skelet considerablamain.

Skelet dal triceratops, in dinosaur cun corna

Sumegliant a tartarugas e crocodils possedevan er tscherts dinosaurs cuirass. Ils anchilosaurs tutgavan tar ils animals cun ils cuirass ils pli cumplets da tuts temps. Tar intginas spezias avevan schizunt las survantscheglias plattas d’ossa; sulettamain il venter n’era betg cuirassà. In tal cuirass consistiva da millis da plattas d’ossa cun diameters d’insaquants millimeters fin a varsaquants tozzels centimeters.

Auters dinosaurs purtavan cornas. Cumbain che quellas starmentavan ils adversaris, èsi pauc probabel ch’ellas avevan ina funcziun da defensiun. Pli tgunsch servivan las cornas a far parita tar la paregliaziun, u – sco quai ch’i vegn supponì tar insaquants dinosaurs cun corna – tar cumbats encunter animals da la medema spezia.

La gruppa dals pachiecefalosaurs èn dinosaurs cun ina chavazza enorm grossa. Pli probabel han els pitgà tar cumbats lur chavazzas ina encunter l’autra, sumegliant als mufluns canadais d’ozendi. Dinosaurs sco il stegosaur purtavan percunter grondas plattas d’ossa sin il dies. Lur funcziun n’ha betg pudì vegnir sclerida enfin oz. Auters dinosaurs purtavan velas sin il dies; er lur funcziun n’è anc betg sclerida.

Evoluziun dals dinosaurs

Ils emprims dinosaurs èn pli probabel sa spartids dad auters archosaurs en la mesadad da la perioda da trias avant ca. 235 milliuns onns. Mo 20 milliuns onns pli baud, a la fin da la perioda da perm, avevi dà la pli gronda extincziun da massa ch’ha insumma gì lieu insacura. Quella aveva fatg svanir 95 % da tut las spezias existentas sin il mund. In vegl perdavant dals dinosaurs pudess esser stà il saurosuchus, in grond archosaur.

Purtret d’in eoraptor lunensis, in dals pli vegls dinosaurs

Sco ils pli vegls dinosaurs per propi valan tschertas scuvertas ch’èn vegnidas fatgas en stresas ch’èn 235 milliuns onns veglias (en l’Argentinia ed en la Brasilia). Il gerrerasaur, il stauricosaur e l’eoraptor eran chatschaders, entant ch’il pisanosaur era in erbivor. En las faunas da quest’epoca eran dinosaurs però plitost rars e na furmavan anc betg la gruppa dominanta.

Quai è sa midà in pèr milliuns onns pli tard, tar la midada da la perioda da carnium en quella dal norium. Da quel temp hai dà in’ulteriura extincziun da massa ch’ha pertutgà oravant tut ils reptils ed amfibis primars che vegnivan er numnads paleotetrapods. 42 % da las famiglias dals tetrapods èn mortas ora. Ils uschenumnads neotetrapods, tranter els ils dinosaurs, han occupà las nischas ecologicas ch’èn vegnidas libras. Cun la midada da la perioda dal trias en quella dal giura avant 202 milliuns onns è succedida ina nova extincziun da massa ch’ha fatg svanir definitivamain ils paleotetrapods. Cun quai cumenza la predominanza dals dinosaurs: dals animals da la perioda dal giura ch’èn enconuschents appartegneva quasi mintga spezia terrestra ch’era pli grond ch’in meter a questa gruppa.

Debattas davart ils dinosaurs

Eran els animals da sang chaud?

Scipionix samniticus cun structuras d’avainas vesaivlas

Cur ch’ils emprims dinosaurs èn vegnids scuverts, han ils scienziads pensà che dinosaurs sajan animals da sang fraid. Ins s’imaginava ch’ils dinosaurs sajan animals plauns e cumparegliava els cun ils reptils che ston l’emprim sa stgaudar al sulegl per pudair sa mover activamain. Scuvertas ch’èn vegnidas fatgas pli tard han però demussà che dinosaurs han era vivì en lieus pli fraids e ch’almain tscherts dinosaurs eran abels da regular sezs lur temperatura dal corp.

Impurtants mussaments ch’els sajan animals da sang chaud furneschan scuvertas ch’èn vegnidas fatgas en l’Antarctica ed en l’Australia. Là han ins chattà dinosaurs polars che stuevan surviver envierns fraids d’ina durada da 6 mais. Pir dacurt han ins er fatg en l’Alasca dal Nord scuvertas or da la perioda da crida. Quellas demussan che las medemas spezias sco en il rest da l’America dal Nord han vivì er en territoris ch’eran da quel temp fraids.

Tar blers dinosaurs, oravant tut tar teropods, lascha la construcziun dal skelet supponer ina gronda activitad corporala. Quai renviescha medemamain ad in metabolissem fitg intensiv. Ins ha er pudì identifitgar en lur ossa structuras dal sistem d’avainas ch’èn tipicas per animals da sang chaud. En pli disponiva ina cifra considerabla da dinosaurs pli pitschens d’in vestgì da plimas, dal qual ins ha pudì concluder ch’i sa tracta d’animals da sang chaud. Sa basond sin questas enconuschientschas è la gronda part dals scienziads ozendi da l’opiniun ch’ils dinosaurs eran animals da sang chaud.

Insaquants scienziads motiveschan il success dals dinosaurs gist tras il fatg ch’els eran animals da sang chaud. Animals da sang chaud èn adina en avantatg visavi animals da sang fraid, damai ch’els pon far chatscha da notg e durant tut il di – quasi independentamain da la temperatura dal conturn. Perquai crain intgins scienziads ch’ils dinosaurs n’avessan gnanc pudì supprimer l’avanzament dals mammals, sch’els na fissan betg stads sezs animals da sang chaud.

La relaziun tranter dinosaurs cun plimas ed utschels

Utschels e dinosaurs han blers tratgs cuminaivels. Cun passa 100 segns caracteristics pli u main identics valan ils terapods ozendi sco la spezia morta ora la pli parentada cun ils utschels. Archaeopterix, l’emprim exempel valabel d’in dinosaur cun plimas, è vegnì a la glisch l’onn 1861 en il sid da la Germania. Be dus onns avant aveva Charles Darwin tschentà si la tesa revoluziunara dal svilup da las spezias. Correspundentamain ha quest nov dinosaur provocà discussiuns animadas tranter ils aderents da la teoria da l’evoluziun e quels dal creaziunissem. Ils onns 1990 èn vegnidas chattadas ulteriuras spezias da dinosaurs cun plimas, principalmain en la provinza Liaoning en il nordost da la China.

Damai che plimas evocheschan il maletg d’in utschè, vegnan dinosaurs cun plimas savens resguardads sco animals da punt tranter ils dinosaurs ed ils utschels. Ma per ils paleontologs furman ils skelets dals dinosaurs ina basa baintant pli solida per chattar eventuals tratgs cuminaivels. En mintga cas vegni pli e pli cler che la parentella tranter ils utschels ed ils dinosaurs cun plimas è bler pli cumplexa che supponì; il medem vala per l’evoluziun dal sgular en general.

Fossils da fastizs – infurmaziuns davart il cumportament dals dinosaurs

Reconstrucziun artistica d’in ov dal terizinosaur

Ina part fascinanta da la perscrutaziun da dinosaurs furman ils fossils da fastizs. Tals fossils sco passidas, ovs e gnieus fossils, gastrolits ed excrements petrifitgads n’èn nagina raritad. Els dattan oravant tut scleriment davart il cumportament dals dinosaurs. I suonda ina descripziun dals fossils da fastizs ils pli impurtants.

Ovs e gnieus da dinosaurs: Sco auters reptils e lur descendents, ils utschels, eran er ils dinosaurs animals ch’uvavan. Crosas d’ovs u schizunt entirs ovs e gnieus fossils èn vegnids chattads sin l’entir mund. Ovs fossils na pon ins per il solit betg attribuir ad in dinosaur ch’è enconuschent tras si’ossa. Per betg perder la survista datti tuttina in sistem da classificaziun; quel sa differenziescha però dal tuttafatg da sistems biologics usitads per classifitgar spezias.

Vita sociala simulada a basa da passidas

Passidas fossilas: Sco tar ils ovs datti er qua in sistem da classificaziun parallel. Las passidas dattan scleriment davart il territori da viver dals dinosaurs; cuntrari a l’ossa na pon passidas fossilas numnadamain betg vegnir manadas tras l’aua en auters lieus. Anc pli interessantas èn però las infurmaziuns davart il cumportament dals animals. Or d’in fastiz, pia pliras passidas ina suenter l’autra, sa lascha eruir co che l’animal chaminava, en tge direcziun ch’el gieva, e – sche la lunghezza da las chommas è enconuschenta u almain calculabla – er quant svelt che l’animal era. La sveltezza maximala ch’è vegnida cumprovada enfin uss tar in dinosaur è 40 km/h. Infurmaziuns anc pli precisas davart lur cumportament pon ins gudagnar, sch’igl ha plirs fastizs en in lieu. Savens mainan quels in sper l’auter en la medema direcziun – ina caracteristica da la vita en trieps ch’è vegnida cumprovada tar blers dinosaurs. Tar insaquantas plazzas d’exchavaziun da sauropods erbivors pon ins constatar ch’ils animals gronds sa plazzavan adina a l’ur dal triep. Probablamain faschevan els quai per ch’ils pli pitschens e pli giuvens sajan protegids en il center dal triep. Savens han ins chattà sper il triep passidas da teropods (carnivors) che van en la medema direcziun. Scienziads supponan perquai che quests laders suandavan il triep per lajegiar animals pitschens e flaivels.

Gastrolits: Gastrolits u craps dal magun èn craps ch’ils animals traguttan e deponan en lur magun. Tar ils animals d’ozendi pon ins observar quest cumportament oravant tut tar ils utschels. Qua servan ils gastrolits – che vegnan adina tegnids en moviment – a manizzar il nutriment en in magun da musculs spezial. Er tar differentas spezias da dinosaurs èn vegnids chattads gastrolits, lur funcziun è per entant anc intscherta.

Coprolits: Coprolits èn rests d’excrements petrifitgads. Grazia a questas petrificaziuns reusseschi a scienziads da scuvrir dapli davart la moda da magliar e davart il metabolissem dals dinosaurs. Ils microorganissems (microfossils) ed eventualmain rests da plantas che vegnan chattads pon vegnir interpretads da scienziads e chattan er applicaziun en la paleogeografia ed en la botanica.

L’istorgia da la scuverta dals dinosaurs

Exchavaziuns en la regiun da Cuenca, Spagna

Dapi lur scuverta giaudan ils dinosaurs ina gronda popularitad. Ils emprims fossils èn en mintga cas vegnids chattads gia avant tschients, gea perfin millis dad onns. Lur derivanza n’ha dentant betg pudì vegnir sclerida. En la China han ins gia chattà avant dapli che 2000 onns fossils che derivavan forsa da dinosaurs e che Chang Qu ha descrit sco ossa da drags. Er ils Grecs e Romans vegls han chattà tals fossils che purschevan material per ditgas e legendas.

L’emprima persuna ch’è stada infurmada davart quests reptils gigants da temps daditg passads e ch’ha fatg retschertgas davart els, è stà il medi englais Gideon Mantell. Gia l’onn 1820 ha sia dunna chattà in dent fossil. L’emprim dinosaur ch’è vegnì identifitgà e descrit sco tal è dentant stà in fragment d’ina missella ch’in paleontolog amatur ha chattà damanaivel dad Oxford.

L’onn 1858 han ins lura chattà en l’America dal Nord l’emprim skelet d’in dinosaur ch’era quasi dal tuttafatg cumplet. Tuts èn stads surprendids da vesair che tscherts dinosaurs gievan pli probabel mo sin duas chommas. Questa scuverta ha procurà en ils Stadis Unids per ina vaira mania da dinosaurs.

L’onn 1902 è vegnì chattà a Montana, USA, ina part gigantica d’in skelet ch’è vegnida denominada da Henry Osborn tirannosaur rex. Ditg valeva quest gigant, cun ses quattordesch meters lunghezza e cun sias sis tonnas, sco il pli grond animal carnivor ch’ha vivì sin terra franca.

L’onn 1909 ha il Museum da scienzas natiralas a Berlin lantschà ina grond’expediziun sut la direcziun da Werner Janensch. Quella ha manà en l’Africa da l’Ost tudestga, la Tansania d’ozendi. Destinaziun dal viadi era in pitschen lieu cun num Tendaguru, or dal qual ins aveva gia annunzia chats. Tranter las scuvertas spectacularas ch’ins ha fatg là era, ultra dal chentrosaur (in stegosaur), er il skelet gigantic dal brachiosaur. Ils resultats da questas scuvertas pon ins observar oz en il Museum da scienzas natiralas a Berlin. Il skelet dal brachiosaur è il pli grond skelet da dinosaur ch’è vegnì erigì sin l’entir mund. Enturn la mesadad dal 20avel tschientaner han ins alura chattà oravant tut en China blers fossils da dinosaurs.

L’extincziun dals dinosaurs

En ils decurs dals ultims 550 milliuns onns hai dà tschintg extincziuns da massa ch’han mintgamai chaschunà la mort da circa la mesadad da tut las spezias d’animals. Tar l’ultima extincziun da massa, ch’ha gì lieu a la fin da la perioda da crida (avant ca. 65 milliuns onns), èn er tut ils dinosaurs morts ora. Quest fatg furma in dals pli gronds misteris da la paleontologia insumma. I dat dapli che 80 ipotesas ch’emprovan da declerar pertge ch’ils dinosaurs èn propi morts ora. Las duas teorias las pli impurtantas vegnan preschentadas qua.

La teoria dal meteorit

Visualisaziun artistica dal vulcanissem da Dekkan-Trapp

Tenor questa teoria – postulada l’emprima giada da Luis Alvarez ils onns 1970 – è l’extincziun da massa vegnida chaschunada tras in culp d’in meteorit ch’ha gì lieu avant ca. 65 milliuns onns. Il culp haja manà ad ina midada da clima, perquai che la pulvra ch’è vegnida leventada haja stgirentà l’atmosfera e cunquai procurà per in enviern permanent (cumparegliabel cun in enviern nuclear). Per questa teoria pleda l’enritgiment dal metal iridium – in material fitg rar – che sa lascha cumprovar en las stresas da la terra correspundentas. Quest metal pudess tuttavia esser vegnì sin la Terra tras in meteorit. La teoria vegn rinforzada supplementarmain tras ina scuverta ch’è vegnida fatga l’onn 1990 a l’ur da la peninsla Jukatan al Golf da Mexico. Là è numnadamain vegnì chattà in crater cun il num Chixculub ch’è circa 170 km lad.

Critichers da la teoria dal meteorit èn percunter da l’avis ch’in tal culp d’in meteorit na stoppia betg esser l’unic motiv per l’extincziun da massa. Tuttina vala la teoria dal culp d’in meteorit sco la pli plausibla ed usitada per descriver l’extincziun relativamain svelta dals dinosaurs.

La teoria dal vulcanissem

Questa teoria pretenda che l’activitad smesirada da vulcans ch’ha gì lieu vers la fin da la perioda da crida haja procurà per sumegliantas midadas da clima sco in culp d’in meteorit. In indizi è il vulcanissem vehement da Dekkan-Trapp en l’India ch’ha transporta a la surfatscha almain dus milliuns kilometers cubic basalt. Tras ils vulcans èsi er pussaivel che tissis èn sa derasads en l’atmosfera. Quels pudessan esser stads mortals per ils embrios ch’eran vi da crescher en ils ovs.

Motivs cumbinads

Blers scienziads partan ozendi dal fatg che betg mo ina da questas catastrofas saja responsabla per l’extincziun da massa. Pli plausibla para la tesa che plirs eveniments ch’han gì lieu circa a medem temp hajan manà a questa catastrofa. Per l’extincziun dals saurs sgulants u dals amonits a la fin da la perioda da crida pudess er esser responsabel il fatg che la mar è tschessada da quel temp talmain che las mars bassas èn svanidas dal tuttafatg. Tras quai han blers animals pers lur spazi da viver.

Vitiers èn anc vegnidas midadas climaticas chaschunadas tras las mars svanidas. Or d’in clima tropic è daventà in clima plitost moderà cun stads pli chaudas ed envierns pli fraids. Gia tras questas differenzas da la temperatura pudessan bleras spezias esser mortas ora. Il meteorit ch’ha ultra da quai tutgà la Terra e l’augment da las erupziuns da vulcans han pudì effectuar ulteriuras midadas dal clima.

L’influenza istoric-culturala

Nagin’autra gruppa d’animals ch’èn morts ora ha cuntanschì ina tal’impurtanza culturala sco ils dinosaurs. Dapi ch’ils dinosaurs èn cumparids en la publicitad en il decurs dal 19avel tschientaner fruntan els en tut il mund sin grond interess. La popularitad dals dinosaurs è uschè gronda ch’ins po senz’auter discurrer d’ina mania da dinosaurs che dura enfin oz.

Sculptura dal 1853 en il Crystal Palace a Londra

Per in emprim grond interess public per ils dinosaurs ha procurà il Crystal Palace a Londra l’onn 1853 cun endrizzar ina cuntrada genuina cun models d’animals en grondezza natirala. Differents da quests dinosaurs aveva il sculptur Benjamin W. Hawkins reconstruì tenor las indicaziuns dal paleontolog Richard Owen. La cuntrada pon ins admirar anc ozendi.

L’onn 1868 è Hawkins vegnì incumbensà da montar skelets da dinosaurs e da preschentar quels a la publicitad. En in museum a New York han quests emprims exponats da dinosaurs procurà per ina veritabla fulla da visitaders. En il decurs dals proxims decennis èn ils skelets da blers auters animals vegnids bandischads en ils tschalers dals museums e remplazzads tras questas novas attracziuns. Ozendi concurran sin il pli anc ils relicts dals Egipzians cun la popularitad dals dinosaurs.

A partir dal 20avel tschientaner cumparan ils dinosaurs er entaifer la litteratura ed il film. Ina da las emprimas e pli renumadas istorgias da science-fiction è ‹The Lost World› dad Arthur Conan Doyle (1912) ch’è vegnida filmada pliras giadas. Bleras da questas istorgias (tranter auter era da Jules Verne) tractan la scuverta d’in territori fin alura nunenconuschent, per exempel d’in guaud tropic u d’in’insla, nua che dinosaurs hajan survivì.

En blers films vegnan ils dinosaurs preschentads sco monsters cannibalics e vegn per part sugerì ch’els vivevan dal temp dals avdants da cuvels. In’excepziun furma il film da fantasia ‹Reise in die Urzeit› (1954), en il qual uffants viagian adina pli lunsch en il passà. Quest film tschecoslovac mussa per l’emprima giada animals dal temp primar en las epocas correspundentas. Il paleontolog Josef Augusta era stà participà sco cussegliader scientific.

Films d’acziun da Hollywood pli novs che dattan in maletg vaira realistic dals dinosaurs furman ‹Jurassic Parc› (1993) e ‹The Lost World› (1997) da Steven Spielberg. La teoria da clonar dinosaurs sco quai ch’ella vegn preschentada en ‹Jurassic Parc› n’è dentant betg realistica. Il purtader da l’infurmaziun d’ierta, l’ADN, va numnadamain svelt en malura suenter la mort da la creatira.

Films da dinosaurs pli novs èn savens films documentars ch’emprovan da preschentar ils animals en lur spazi da viver autentic. La seria da BBC ‹Dinosaurier – im Reich der Giganten› (titel englais: ‹Walking with dinosaurs›) è vegnida producida cun custs enorms. Ironicamain èsi pussaivel d’illustrar questas creatiras giganticas dal temp preistoric a moda autentica mo cun tecnica grafica la pli moderna (Computer Generated Imagenery). Tuttina n’han illustraziuns artisticas (l’uschenumnà paleoart) betg pers lur impurtanza. Er en grondas producziuns da kino vegn per part anc adina lavurà cun Storyboards.

En in essai cumparì en l’‹American Scientist Online› da l’onn 2005 s’occupa Keith Stewart Thompson da l’effect ch’ils dinosaurs han spezialmain sin uffants e giuvens creschids. Dinosaurs sajan in fenomen paradox: cun excepziun da la lingia dals utschels sajan tuts morts ora, ma tuttina sajan tschertins nunditg ferms e privlus. Per uffants, surtut sch’els èn gist vi d’emprender ina lingua, sa porschia qua in mund da fantasia ch’è bain accessibel, ermetic e ch’els san era furmar sez. Ils dinosaurs sajan mez reals, palpabels e corporals, dentant or d’in temp nunchapibel ed inaccessibel. Els sajan a medem temp monsters e cumpogns da far termagls, fetschian tema, ma sajan tuttina charins.

Suenter l’enorm success economic dal film ‹Jurassic Parc› ha ‹l’actur dinosaur› er conquistà il mund dals gieus da computer. Ina fin da questa fascinaziun da la cultura moderna per ils dinosaurs n’è betg da prevesair.

Litteratura

• Kevin Padian e Philip Currie: Encyclopedia of Dinosaurs, 1997, Academic Press. ISBN 0-12-226810-5
• Gregory Paul: The Scientific American Book of Dinosaurs, 2000, St. Martin’s Press. ISBN 0-312-26226-4
• Gregory Paul: Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of flight in Dinosaurs and Birds, 2002, The Johns Hopkins University Press, Baltimore. ISBN 0-8018-6763-0
• David Weishampel, Peter Dodson e Halszka Osmólska: The Dinosauria, 2. ediziun, University of California Press. ISBN 0-520-24209-2
• David Fastovsky und David Weishampel: The Evolution and Extinction of the Dinosaurs, 2005, 2. ediziun, Cambridge University Press, Cambridge, ISBN 0-521-81172-4
• James Farlow e Brett-Surman: The Complete Dinosaur, 1997. Indiana University Press, ISBN 0-253-21313-4
• Ernst Probst e Raymund Windolf: Dinosaurier in Deutschland, 1993, C. Bertelsmann, München. ISBN 3-570-02314-1
• W. J. T. Mitchell: The Last Dinosaur Book: The Life and Times of a Cultural Icon, 1998, The University of Chicago Press, Chicago. ISBN 0-226-53204-6 (extracts or dal cudesch)
• J. L. Sanz: Starring T. rex!: dinosaur mythology and popular culture, 2002, Indiana University Press, Bloomington, translatà da Philip Mason. ISBN 0-253-34153-1

Colliaziuns

Commons

Commons: Dinosaurs – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Dossier tematic
• Palaeos.com
• DinoData.org
• L’anatomia dals dinosaurs en maletgs