Dumonda sociala

Il term dumonda sociala designescha la miseria umana ch’è stada colliada cun la Revoluziun industriala, vul dir ils problems socials ch’han accumpagnà la transiziun da la societad agrara a la societad industriala urbanisada. En l’Engalterra ha questa fasa da transiziun cumenzà vers il 1760, en l’Europa Centrala a l’entschatta dal 19avel tschientaner. Gia avant era sa cristallisada plaunsieu la miseria dramatica che dueva la finala tschiffar vastas parts da la populaziun. In’emprima fasa, che cumpiglia en l’Europa Centrala l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner, è stada segnada d’ina sperta creschientscha da la populaziun ch’ha manà ad in proletariat che lavurava cunter pajament, a la liberaziun dals purs, ad ina fugia da la champagna colliada cun ina ferma urbanisaziun, al declin da las veglias mastergnanzas ed al svilup cuntinuant d’ina industria da fabricas.

Producziun da rodaglias. Maletg dad Adolph von Menzel (1872–1875)

Problems centrals da la dumonda sociala han furmà il pauperissem e la smanatscha per l’existenza da la quala èn stads pertutgads purs, fameglia rurala, mastergnants, lavurants e pitschens contorists.

En il decurs dal temp èn ils puncts problematics da la Revoluziun industriala sa spustads in pau. Ca. tranter ils onns 1850 e 1870 è l’industria creschida fermamain, entant ch’il declin da la lavur chasana e la crisa da la mastergnanza ha cuntinuà. Ina terza fasa (en l’Europa Centrala ca. a partir dals onns 1870) è stada segnada da l’auta industria e da la transiziun a la societad industrialisada. La dumonda sociala è uss surtut daventada ina dumonda dals lavurants. La depopulaziun en massa da regiuns ruralas, ils fenomens secundars da la furmaziun da citads grondas e l’integraziun sociala dals lavurants han fatschentà tant ils responsabels politics sco er la populaziun burgaisa. Tut tenor l’interpretaziun dals problems e la disposiziun dals interess han ins sviluppà differentas ideas co schliar la dumonda sociala.

Noziun

Londra vers il 1870

Il term ‹dumonda sociala› è sa furmà ca. a partir dals onns 1830 e descriva l’emprim la depauperisaziun ch’è resultada da la creschientscha da la populaziun e da las citads, alura il surpli da mastergnants ed ils conflicts ch’èn stads colliads cun las cundiziuns da lavurar da l’industrialisaziun tempriva (di da dudesch uras, lavur d’uffants e da dunnas). La crisa sociala è sa manifestada en differentas furmas: sutalimentaziun e spussada tempriva, declin da manaschis pitschens (bains purils, commerzi en detagl, mastergnanza), mancanza d’abitaziuns en las citads grondas creschentas, ina gronda migraziun a l’intern dals pajais, novas furmas da criminalitad.

En l’Europa Centrala han ins surpiglià il term sco translaziun da la noziun franzosa question sociale. In’emprima cumprova en lingua tudestga è da chattar en ina correspundenza da Heinrich Heine or da Paris dals 30 d’avrigl 1840. En questa fasa tempriva vegniva il term tudestg plitost duvrà per descriver la situaziun en auters pajais da l’Europa dal Vest. En scrittiras areguard la politica sociala e retschertgas davart la situaziun en Germania ha il term cuntanschì a partir da ca. 1848 ina posiziun accentuada e programmatica. En programs da partidas socialisticas dals onns 1860 e 1870 cumpara il term medemamain.

Origin e caracteristicas

La dumonda sociala è sa dada or da la situaziun precara da gruppaziuns socialas ch’eran economicamain flaivlas. Tar las raschuns principalas per lur miseria tutgan la creschientscha demografica accelerada sco er las consequenzas da la liberaziun dals purs (vul dir da la dissoluziun da las relaziuns feudalas) e la libertad da mastergn.

La populaziun europeica – che viveva da quel temp surtut sin la champagna – è creschida suenter il 1815 a moda surproporziunala. Quai sa lascha per part menar enavos sin il stgaudament dal clima ch’ha pussibilità a partir dal 1780 en tut l’Europa racoltas pli segiras. Progress medicinals ed igienics han medemamain attribuì a l’augment da la populaziun, sco per exempel l’introducziun da la virolaziun (tras Edward Jenner a partir dal 1796) ed ina meglra furmaziun chirurgica (sco ch’ella è sa sviluppada l’emprim en rom da la medischina militara sut Napoleun I). Ultra da quai avev’ins gia fatg dapi l’èra mercantilistica ina politica da populaziun ordvart pronatalistica per cumpensar las sperditas da populaziun ch’eran resultadas da las undas da pestilenza medievalas.

La liberaziun dals purs ha per ordinari gì lieu cun sa cumprar libers dal domini feudal en furma da cessiuns da terren. Ils purs avevan uss bain cuntanschì lur libertad persunala, ma èn restads sin bains purils empitschnids ch’eran nunrentabels, han savens fatg debits u han schizunt stuì vender lur bain.

En las citads han ins abolì l’obligaziun da stuair appartegnair ad ina mastergnanza; en cumbinaziun cun la depopulaziun da la champagna ha quai manà ad in augment rasant dal dumber da giarsuns. En consequenza da quai èn sa sbassadas las pajas dals mastergnants ed è s’augmentà il dumber dals dischoccupads.

La miseria daventa adina pli acuta

Quartier da lavurants a Glasgow, 1871

Gia avant che la ‹dumonda sociala› è vegnida en diever sco term hai dà furmas da povradad ch’eran colliadas a moda significanta cun gruppas socialas; e medemamain hai dà da vegl ennà stentas tant clericalas sco er communalas da mitigiar la miseria. Las novas furmas da povradad ch’èn sa manifestadas e las consequenzas da la Revoluziun franzosa che inquietavan tant ils sistems da pussanza monarchics sco er la baselgia han però augmentà la tendenza da tematisar publicamain la povradad creschenta da vastas parts da la populaziun. Questa discussiun è er vegnida manada entaifer ils pli differents secturs da las scienzas veglias e novas (giurisprudenza, economia naziunala, sociologia e.a.).

La brisanza da la dumonda sociala è resultada da la midada sociala ch’ha inizià a medem temp e che vegniva resentida sco insatge dal tuttafatg nov e radical. Anc avant curt steva l’entira Europa sut l’ensaina da la societad agrara dal temp feudal tardiv cun citads da mastergnanza sco martgads surregiunals; ed ussa sa chattava quest mund en cumplaina transfurmaziun vers ina societad chapitalistica, segnada l’emprim dal mercantilissem e silsuenter da l’industria.

La dissoluziun successiva da la communitad sociala tradiziunala (sco la famiglia gronda u ils lioms cun il signur feudal) ha er rut las raits socialas ch’eran entretschadas a moda fitg spessa. La fugia da la champagna ha manà ad ina surofferta da forzas da lavur en las citads; e quella ha da sia vart sbassà il nivel da pretschs, uschia che plirs commembers d’ina famiglia stuevan tschertgar ina lavur pajada. Per quest motiv èn cumparidas las dunnas ed ils uffants sin il martgà da lavur, quai ch’ha danovamain fatg ir a val las pajas. Ils possessurs da las fabricas han sinaquai chatschà tras il di da dudesch uras u dapli sco er lavur da notg e da la dumengia. Sin la sanadad (tissientadas cronicas, silicosa) vegniva strusch prendì resguard ed ina protecziun cunter accidents n’era praticamain betg avant maun en ils manaschis. Las relaziuns da lavur e da viver dals lavurants eran segnadas da tratgs da depauperisaziun. En las casernas da locaziun regivan miserablas cundiziuns d’abitar; las famiglias grondas avevan savens a disposiziun be ina chombra ed affitavan anc durant il di ils letgs a lavurants da notg che na pudevan betg sa prestar in’atgna dimora. Sut talas cundiziuns era la vita da famiglia suttamessa a grondas grevezzas e tendeva a sa dissolver. En consequenza da quai ha il singul gì la tendenza da s’isolar e da daventar grop, la scola è vegnida negligida, bandas èn sa furmadas, la prostituziun è sa derasada (incl. prostituziun d’uffants). E cun tut quai è stà collià in cumplex da donns da sanadad sco tuberculosa, malsognas sexualas, la ‹malsogna englaisa› tras mancanza da vitamins, rugna, derasaziun da plugls, alcoholissem ed in’aspectativa da vita sbassanta.

Cundiziuns da lavur

Fabrica da vaider en la Boemia (1890)

Als fabricants stevan a disposiziun adina dapli lavurers agriculs e mastergnants ch’eran danvanz. Tras quai pudevan els producir cun pajas datiers dal minimum d’existenza ed accumular ina ritgezza relativa sco ch’ella n’è mai pli vegnida cuntanschida dapi lura.

Las relaziuns da lavur eran diras ed i regiva ina disciplina severa. Damai ch’il martgà da lavur n’era betg reglà tras leschas, pudevan lavurants che s’opponivan u che n’eran betg pli abels da lavurar vegnir remplazzads tras novs fugitivs da la champagna. En citads industrialas englaisas muntava la vita da lavur activa en media radund 15 onns; suenter quest temp eran ils blers lavurants ‹isads tras› e betg pli abels da lavurar. La vegliadetgna media dals lavurants d’industria a Manchester muntava a be 18 onns. Arrivava in lavurant diesch minutas memia tard, pudeva la paja vegnir reducida per ina mesa schurnada. Er en cas d’ina prestaziun da lavur insuffizienta u sch’i rumpevan utensils pudeva vegnir scursanida la paja. Per part vegniva er prolungà il temp da lavur quotidian (fin a 18 uras) e stritgà il ruaus da la dumengia. La protecziun da lavur era savens insuffizienta u dal tuttafatg inexistenta. Ina gronda funtauna da privel furmavan per exempel las tschintas da transmissiun da las maschinas a vapur. I na deva er nagina tgira dals vegls, assicuranza d’accident u protecziun cunter acts arbitraris da vart dals superiurs (p.ex. en furma d’ina protecziun cunter la disditga).

Il legislatur n’enconuscheva da quel temp naginas u be paucas cundiziuns generalas d’urden politic per il martgà da lavur. La polizia ed il militar servivan a l’intern dal pajais surtut a mantegnair l’urden public. Revoltas da povers u demonstraziuns cunter la fom vegnivan savens abattidas a moda brutala ed han chaschunà blessads e morts e manà a l’arrestaziun ed execuziun dals manaders.

Ins discurra en quest connex dal chapitalissem da Manchester che renviescha al fatg che l’Engalterra è vegnida tschiffada sco in dals emprims pajais dal process d’industrialisaziun. Cumbain che l’entrada media en la Gronda Britannia era vers il 1850 detg auta cumpareglià cun auters stadis europeics, era a medem temp la depauperisaziun pli marcanta (quai che tematisescha per exempel Friedrich Engels en ses studis davart la classa lavuranta). Auters pajais sco la Germania u la Frantscha han gudagnà economicamain terren tranter il 1850 ed il 1914. Areguard il product social per persuna han quests pajais schizunt surpassà il Reginavel Unì, e quai malgrà u forsa gist pervi da lur avanzament en il cumbat activ cunter la povradad.

Lavur da dunnas e d’uffants

Lavur d’uffants a Newberry, South Carolina (1908)

Ils lavurants gudagnavan savens memia pauc per pudair nutrir lur famiglias. Perquai han er dunnas ed uffants stuì lavurar cunter pajament, e quai surtut en las famiglias grondas ch’eran anc la regla. Las dunnas exequivan lavur a chasa e lavuravan en l’industria da textilias ch’era da quel temp fitg impurtanta. Ils patruns engaschavan fitg gugent dunnas, perquai ch’ellas eran pli versadas en la mecanica fina e supportavan meglier chargias maximalas psichicas; tras quai eran ellas ablas da lavurar pli intensiv e pli ditg. Ma oravant tut eran las dunnas pli bunmartgadas, damai che lur paja giascheva marcantamain sut quella dals lavurants masculins.

Lavur d’uffants era bain vegnida pratitgada da vegl ennà sin manaschis purils da famiglia. Ma cun l’industrialisaziun ha quella cuntanschì en l’Europa ed en ils Stadis Unids dimensiuns ch’han fatg massivamain donn tant a la sanadad sco er a las pussaivladads da furmaziun dals uffants dals lavurants. Uffants vegnivan surtut engaschads en la construcziun sut terra, damai ch’els eran pli pitschens e tras quai pli effizients (per exempel en las stretgas galarias da charvun). En l’Engalterra lavuravan ils uffants la stad fin 64 e l’enviern fin 52 uras l’emna sut terra. En tessarias (cotton mills) eran schizunt usitadas 80 uras l’emna.

Il 1833 è vegnida relaschada en l’Engalterra l’emprima lescha per proteger ils uffants. Quella ha fixà in scumond da lavur per uffants sut nov onns en tessarias, in scumond da lavur da notg e maximalmain 12 uras da lavur a di per giuvenils sut 18 onns. Radund diesch onns pli tard è suandà in scumond da lavurar sut terra per uffants (vegliadetgna minimala: 10 onns) e per dunnas. Sumegliantas leschas èn entradas en vigur pauc pli tard en Germania ed en l’Austria (scumond da lavurar per uffants sut dudesch onns). La Prussia ha relaschà il 1839 in regulativ ch’ha scumandà ad uffants sut diesch onns la lavur en fabricas e la lavur da dumengia e da notg a tals da 10 fin 16 onns. L’onn 1853 è la vegliadetgna minimala per la lavur en fabrica vegnida auzada sin dudesch onns (nov onns plus trais onns obligaziun d’ir a scola). Per exequir las leschas han ins introducì l’inspecturat da lavur. En il mastergn e commerzi e surtut en l’agricultura n’hai però er dà vinavant nagina protecziun per uffants. Cumbain che uffants stuevan lavurar bunamain tuttina bler sco in creschì, gudagnavan els be radund in dieschavel da la paja media d’in um.

La situaziun d’abitar

Cun il creschament da las citads è er s’augmentada la mancanza d’abitaziuns. Igl èn sa furmads slums, vul dir quartiers d’abitar improvisads che n’eran betg colliads cun las citads e casernas da locaziun. Ultra da quai eri usità, sco menziunà survart, da parter in letg en squadra cun in lavurant da notg. La mancanza d’abitaziuns ha cuntanschì dimensiuns ch’èn senza cumparegl en las naziuns industrialas modernas; fin a 10 persunas vivevan sin 14 m². En ils slums mancavan conducts d’afflussiun e deflussiun d’aua (ina tualetta stueva savens bastar per dapli che tschient persunas). Pli tard èn vegnidas erigidas per ils lavurants casernas da locaziun massivas da pliras auzadas. Aua e tualetta devi per tuts communablamain en il suler. Pervi da la construcziun cun curts internas avevan las abitaziuns da la Revoluziun industriala be pauca glisch (quai ch’è pir sa midà cun il Bauhaus) ed eran savens umidas. La mancanza d’abitaziuns ha chaschunà tar ils lavurants auts custs da locaziun che muntavan a fin a trais quarts da la paja.

Propostas per schliar il problem

La politica sociala dad Otto von Bismarck dueva surtut liar ils lavurants al stadi conservativ

Per schliar la dumonda sociala èn diversas organisaziuns socialas e partidas politicas sa furmadas da nov: il moviment cooperativ, il moviment dals lavurants, las organisaziuns da las baselgias che sa basavan sin la ductrina sociala cristiana, ils sindicats ch’èn sa sviluppadas da quel temp e novas partidas politicas.

Ultra da quai ha il legislatur relaschà pass per pass novas leschas ed ordinaziuns ed ha fundà novs gremis per exequir quellas. Da quai dueva nascher la vasta legislaziun sociala da las naziuns industrialas odiernas.

Ils problems acuts han manà ad ina mobilisaziun e politisaziun da vastas parts da la societad. Sper iniziativas purilas, burgaisas ed ecclesiasticas èn er sa furmads emprims moviments socialistics e marxistics.

Gruppas socialas

Sper societads cooperativas modernas (t.a. en il milieu catolic) èn sa sviluppadas uniuns da lavurants e sindicats, alura er partidas sco represchentants d’interess politics dals lavurants explotads (partidas socialas). Ord vista dal moviment da lavurants è la dumonda sociala resultada essenzialmain da la differenza da classa tranter ils possessurs dal chapital (burgaisia) e quellas parts da la societad ch’eran dependentas da paja (proletariat).

Intginas da las interpresas ch’engaschavan in grond dumber da lavurants han empruvà da meglierar lur posiziun. Quai è per exempel succedì cun metter a disposiziun abitaziuns favuraivlas, per part er en furma da servetschs da medi dal manaschi u cun auzar in pau las pajas.

Er il moviment da dunnas ch’è creschì parallelamain ha tschertgà suenter respostas sin la dumonda sociala, per exempel cun s’engaschar per l’adattaziun da las pajas u cunter la prostituziun. Il medem vala per il moviment da giuvenils ch’è tranter auter sa stentà suenter il 1900 da puspè entusiasmar la giuventetgna citadina per la natira.

Politica da refurma statala

La politica sociala statala ha empruvà da mitigiar quests conflicts tras refurmas socialas. Lavur da piunier sin quest champ ha prestà l’Imperi tudestg cun la legislaziun sociala dad Otto von Bismarck. Quella ha inizià il 1883 cun la lescha davart l’assicuranza da malsauns, alura è suandada il 1884 l’assicuranza d’accidents ed il 1889 in’assicuranza da vegls ed accidents, da la quala è resortida il 1891 in’assicuranza da rentas legala. Questas disposiziuns da politica sociala èn bainspert vegnidas surpigliadas e variadas dad auters stadis.

En Germania ha l’imperatur Wilhelm II cuntinuà cun questas refurmas socialas. Quai ha bain gidà a mitigiar la miseria sociala ed ha meglierà la posiziun sociala e politica da las classas socialas bassas. Ina finamira da Bismarck n’è però betg vegnida cuntanschida, numnadamain da trair davent ils lavurers dal moviment da lavurers e d’als gudagnar per la monarchia.

Scienzas

Sin il champ da las scienzas èn surtut l’economia naziunala e la medischina sociala s’occupadas da la dumonda sociala. Sco in dals emprims sociologs tudestgs ha Ferdinand Tönnies publitgà il 1907 in’ovra correspundenta.

Baselgia catolica

L’onn 1891 ha papa Leo XIII tematisà en si’enciclica ‹Rerum Novarum› il malesser social ed ha preschentà da sia vart schliaziuns pussaivlas.

En l’enciclica ‹Quadragesimo anno› dal 1931 ha papa Pius XI accentuà en memoria dal giubileum da quarant’onns da l’enciclica ‹Rerum Novarum› il princip da subsidiaritad (tranter individi e societad sco er tranter stadi e baselgia). El ha appellà da realisar vastas refurmas en il senn da la ductrina sociala catolica.

Er papa Pius XII è sa referì il 1941 en ses messadi da Tschuncaisma areguard la dumonda sociala a las pretensiuns centralas da l’enciclica ‹Rerum Novarum› ed ha admonì ils umans e las naziuns da tschertgar schliaziuns en il senn da l’enciclica.

Spustament da la muntada

Vers la fin dal 19avel tschientaner hai dà in schlargiament dal term da la dumonda sociala. Ins discurriva uss en in senn pli vast da la politica sociala u da la refurma sociala.

L’amplificaziun dal stadi social e l’augment dal nivel da bainstanza general (uschenumnà miracul economic) suenter il 1950 han attribuì decisivamain ch’il term da la dumonda sociala sco designaziun da la situaziun dals lavurers è ì en emblidanza en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner (almain en ils stadis industrials).

Litteratura

• Günter Brakelmann: Die soziale Frage des 19. Jahrhunderts. 5. ed., Luther-Verlag, Bielefeld 1975, ISBN 3-7858-0042-8.
• Bruch, Rüdiger vom (ed.): Weder Kommunismus noch Kapitalismus. Bürgerliche Sozialreform in Deutschland. Beck, Minca 1985, ISBN 3-406-30882-1.
• Fischer, Wolfram: Armut in der Geschichte: Erscheinungsformen und Lösungsversuche der Sozialen Frage in Europa seit dem Mittelalter. Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht 1982, ISBN 3-525-33465-6.
• Fischer, Wolfram / Bajor, Georg (ed.): Die soziale Frage. Neuere Studien zur Lage der Fabrikarbeiter in den Frühphasen der Industrialisierung. Koehler, Stuttgart 1967.
• Gottschalch, Wilfried e.a.: Geschichte der sozialen Ideen in Deutschland. Minca: Olzog 1969.
• Pankoke, Eckart: Soziale Bewegung, soziale Frage, soziale Politik: Grundfragen der deutschen Sozialwissenschaft im 19. Jahrhundert. Stuttgart: Klett 1970.
• Pankoke, Eckart: Die Arbeitsfrage. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1990, ISBN 3-518-11538-3.
• Ritter, Gerhard A.: Soziale Frage und Sozialpolitik in Deutschland seit Beginn des 19. Jahrhunderts. Opladen: Leske + Budrich, 1998, ISBN 3-8100-2193-8.
• Rivinius, Karl Josef (ed.): Die soziale Bewegung im Deutschland des neunzehnten Jahrhunderts. Inter Nationes, Bonn-Bad Godesberg/Minca: Moos 1978, ISBN 3-7879-0105-1.
• Schraepler, Ernst: Quellen zur Geschichte der sozialen Frage in Deutschland. 1871 bis zur Gegenwart. 3. ed. cumpl., Göttingen/Turitg: Muster-Schmidt 1996, ISBN 3-7881-1209-3.
• Tönnies, Ferdinand: Die Entwicklung der sozialen Frage bis zum Weltkriege. Reprint da la quarta ediziun, Berlin e Lipsia, de Gruyter, 1926, Berlin: de Gruyter, 1989, 169 p. ISBN 3-11-012238-3.
• Regina Görner: Die deutschen Katholiken und die soziale Frage im 19. Jahrhundert, p. 145–198, en: Günther Rüther (ed.): Geschichte der Christlich-Demokratischen und Christlich-Sozialen Bewegung in Deutschland, part I, Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung 1984, ISBN 3-923423-20-9.
• Oskar Stillich: Die Lösung der sozialen Frage durch die Reform des Erbrechts. (= Kultur- und Zeitfragen – eine Schriftenreihe, carnet 16), Ernst Oldenburg Verlag, Lipsia 1924.

Colliaziuns

• Soziale Frage – infurmaziuns sin bpb.de
• Soziale Frage – artitgel davart la situaziun en Svizra