Friedrich Engels

Friedrich Engels (* 28 da november 1820 a Barmen en la provinza prussiana Jülich-Kleve-Berg; † 5 d’avust 1895 a Londra) è stà in filosof, teoreticher da la societad, istoriograf, schurnalist e revoluziunar communistic. Ensemen cun Karl Marx ha el sviluppà la teoria da la societad e da l’economia che vegn numnada oz marxissem.

Friedrich Engels l’onn 1868

Signatura da Friedrich Engels

Gia avant Marx è Engels s’occupà cun la critica da l’economia politica. Ils sbozs d’ina critica da l’economia naziunala ch’el ha publitgà il 1844 han furmà per Marx il punct da partenza per sias atgnas lavurs. L’onn 1845 è cumparida la scrittira communabla ‹Die heilige Familie› en la quala Engels e Marx han cumenzà a sviluppar lur chapientscha da la teoria. L’onn 1848 han els scrit per incumbensa da la Lia dals communists il ‹Manifest communistic›.

Cun ses studi ‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England› (1845), ch’ha gì gronda influenza, tutga Engels tar ils piuniers da la sociologia empirica. Si’activitad publicistica ha contribuì a moda decisiva a derasar il marxissem. Sper l’‹Anti-Dühring› (1877) ha surtut la furma curta ‹Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft› (1880) chattà gronda resonanza. Suenter la mort da Marx l’onn 1883 ha Engels edì il segund ed il terz tom da l’ovra principala da quel, ‹Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie›. Ultra da quai ha Engels cuntinuà a formular las basas teoreticas da lur concepziun dal mund communabla, tranter auter en furma da las ovras ‹Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats› (1884) e ‹Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie› (1888).

Sper ses studis economics e filosofics è Engels s’occupà intensivamain cun il svilup da las scienzas natiralas e da la matematica, furmond uschia il fundament dal materialissem dialectic da pli tard.

Il privel che l’Europa sa sviluppia en direcziun d’ina guerra mundiala ha el prevesì gia baud; anc l’onn 1893 ha el empruvà da dar cun ina seria d’artitgels en il ‹Vorwärts› l’impuls per reducir las armadas permanentas.

Vita ed ovra

Uffanza e giuventetgna (1820–1841)

La chasa da la famiglia Engels a Barmen

Engels è stà l’emprim da nov uffants da Friedrich Engels e da sia dunna Elisabeth Franziska Mauritia Engels (nata van Haar). Il bab lavurava sco fabritgant da mangola, e quai cun success. El derivava d’ina famiglia bainvisa ch’era sesenta dapi il 16avel tschientaner en il Bergisches Land e steva datiers dal pietissem. Sia mamma era oriunda d’ina famiglia da filologs. En sia citad nativa Barmen (che fa oz part da la citad da Wuppertal) ha Engels visità la scola da citad. L’atun 1834 al ha ses bab tramess sin il gimnasi liberal dad Elberfeld. Il scolar aveva grond talent per linguas ed è s’entusiasmà per ideas umanisticas; adina dapli è el vegnì en opposiziun cun ses bab. La finala ha quel sfurzà Engels il settember 1837 – in onn avant l’abitur – da bandunar il gimnasi per ir a lavurar en la fatschenta commerziala dal bab a Barmen. Il fanadur 1838 è Engels viagià a Bremen per cuntinuar fin l’avrigl 1841 sia furmaziun en la chasa dal commerziant a l’engronda e consul saxon Heinrich Leupold. El viveva en il tegnairchasa da Georg Gottfried Treviranus ch’era preditgant a la baselgia da s. Martin.

A Bremen, ina citad da tenuta averta, ha Engels gì chaschun da persequitar sper sia scolaziun commerziala las ideas liberalas che vegnivan derasadas en gasettas e cudeschs. El è surtut sa sentì pledentà dals poets e publicists liberals dal ‹Junges Deutschland› ed ha sez fatg emprovas litteraras.

Anc la primavaira 1839 ha Engels cumenzà a far giu quint cun il pietissem radical da sia citad natala. En ses artitgel ‹Briefe aus dem Wuppertal›, ch’è cumparì il 1839 en il ‹Telegraph für Deutschland›, ha el descrit co ch’il misticissem religius penetreschia en il Wuppertal tut ils secturs da la vita. A medem temp ha el rendì attent a la colliaziun tranter la tenuta pietistica e la miseria sociala.

Engels è stà activ sco correspundent da Bremen dal ‹Morgenblatt für gebildete Leser› che cumpareva a Stuttgart ed a partir dal 1840 per l’‹Augsburger Allgemeine Zeitung›. El ha scrit numerusas criticas litteraras, poesias, dramas e diversas lavurs en prosa. Ultra da quai ha el cumpilà rapports davart la dumonda da l’emigraziun e davart la navigaziun a vapur. Impurtants promoturs da ses interess litterars e politics han furmà da quel temp Ludwig Börne, Ferdinand Freiligrath e surtut Karl Gutzkow. En il ‹Telegraph für Deutschland› da quest ultim èn cumparidas tranter il 1839 ed il 1841 numerusas contribuziuns dad Engels sut il pseudonim Friedrich Oswald.

A partir dal settember 1841 ha Engels absolvì a Berlin ses servetsch militar d’in onn tar la brigada d’artigliaria da la garda ed ha er frequentà là a l’universitad prelecziuns da filosofia. El è s’avischinà al circul dals giuvens hegelians ed è s’associà a la gruppa enturn Bruno ed Edgar Bauer, ils uschenumnads ‹libers›. Sut l’impressiun da las prelecziuns che Schelling aveva tegnì a Berlin davart Hegel ha Engels publitgà sin la midada da l’onn 1841/42 in artitgel e duas broschuras che sa drizzan cunter la filosofia da Schelling.

Dapi ch’el aveva scrit ses pamflets encunter Schelling, è Engels sa deditgà adina dapli a la filosofia. El ha studegià l’ovra da Hegel, è s’occupà detagliadamain cun la critica da la religiun ed è sa drizzà l’emprima giada vers la filosofia dals materialists franzos. A partir da la mesadad da l’onn 1842 ha el cumenzà a studegiar l’ovra da Ludwig Feuerbach (‹Das Wesen des Christentums›), il qual ha sbittà tant la religiun sco er l’idealissem da Hegel. Sut l’influenza da questas scrittiras è Engels s’allontanà adina dapli dals giuvens hegelians ed ha cumenzà a s’appropriar posiziuns dal materialissem. Tras quai han dumondas da la politica actuala survegnì per el adina dapli muntada. A partir da l’avrigl 1842 ha el publitgà en la ‹Rheinische Zeitung› artitgels ch’eran drizzads cunter il curs reacziunar dal stadi prussian; questa gasetta furmava da quel temp l’organ central dal moviment burgais da l’opposiziun en Germania.

‹Briefe aus dem Wuppertal› ed occupaziun cun ils giuvens hegelians

Engels è s’interessà fitg baud per la situaziun precara dals lavurants. Gia en il tractat ‹Briefe aus dem Wuppertal› ch’è cumparì il 1839 en il ‹Telegraph für Deutschland› descriva el tranter auter ils sintoms da degeneraziun da lavurants d’industria tudestgs – sco per exempel la derasaziun dal misticissem e da l’alcoholissem – e la lavur d’uffants en las fabricas.

Daspera è el s’occupà fitg ferm cun ils giuvens hegelians, surtut cun David Friedrich Strauss. Sut l’influenza da las prelecziuns che Schelling ha tegnì davart Hegel ha el publitgà il 1842/43 artitgels e broschuras ch’eran drizzads cunter Schelling e sia critica da Hegel. Engels è sa mess en quests texts cunter l’emprova da Schelling da giustifitgar la religiun cristiana ed ha defendì la dialectica da Hegel. La filosofia da Schelling muntia in regress en la scholastica e mistica e na saja nagut auter che l’emprova da puspè far da la filosofia la «fantschella da la teologia».

Emprims pass revoluziunars (1842–1844)

‹Rheinische Zeitung›

Il november 1842 è Engels viagià sur Cologna – nua ch’el ha entupà sin la redacziun da la ‹Rheinische Zeitung› per l’emprima giada Karl Marx – a Manchester. Là ha el vivì en la part da la citad Chorlton-on-Medlock per terminar sia scolaziun mercantila en la filandaria da mangola Ermen & Engels che ses bab manava ensemen cun in partenari.

L’Engalterra era da quel temp industrialisada bundant pli ferm che la Germania. Qua ha Engels emprendì d’enconuscher la realitad da la classa dals lavurants, la quala dueva marcar sia tenuta politica per vita duranta. Il feudalissem avev’ins gia superà là, uschia che Engels ha gì avertamain avant egl las cuntradicziuns tranter la bourgeoisia e la classa da lavurants. El ha tschertgà il contact tar il moviment dals lavurants englais ch’era londervi da sa furmar ed ha emprendì d’enconuscher las furmas da cumbat da quel sco chaumas, meetings ed iniziativas da lescha. La cumpogna da vita dad Engels, la lavuranta irlandaisa Mary Burns, ha giugà en quest connex in’impurtanta rolla.

A Londra è Engels vegnì en contact l’onn 1843 cun l’emprima organisaziun da lavurants tudestga da tenuta revoluziunara, la ‹Lia dals gists›. En quella è el sa cusseglià cun impurtants commembers sco Heinrich Bauer, Joseph Moll e Karl Schapper. Il medem mument è el sa mess en contact cun ils chartists englais a Leeds ed ha scrit emprims artitgels ch’èn cumparids en las gasettas dals ownists (‹The New Moral World›) e chartists (‹The Northern Star›). L’atun 1843 ha cumenzà si’amicizia cun il manader dals chartists Julian Harney e cun il gidanter commerziant e poet Georg Weerth, il qual dueva diriger pli tard il feuilleton da la ‹Neue Rheinische Zeitung› durant ils onns revoluziunars 1848/49.

Sut l’impressiun dal dir cumbat dal proletariat englais, è Engels s’approfundà en il studi da las teorias existentas da la societad chapitalistica. El ha recepì las ovras dals utopists englais e franzos (Robert Owen, Charles Fourier, Claude-Henri de Saint-Simon) ed ils classichers da l’economia politica burgaisa (Adam Smith, David Ricardo). Ils resultats da ses studis ha el publitgà en la ‹Rheinische Zeitung›, en gasettas da lavurants englaisas e per part en Svizra. Il favrer 1844 èn lura cumparidas las scrittiras ‹Die Lage Englands› ed ‹Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie›, e quai en ils ‹Deutsch-Französische Jahrbücher› che Karl Marx ed Arnold Ruge edivan a Paris. En quests tractats ha Engels empruvà da chattar in’emprima resposta sin la dumonda, tge rolla che premissas ed interess economics gioghian areguard il svilup da la societad umana.

Curt suenter si’arrivada a Manchester aveva Engels emprendì a conuscher las duas lavurantas irlandaisas Mary e Lizzie Burns, cun las qualas el è stà unì en charezza per vita duranta. In di avant la mort da Lizzie (ils 11 da settember 1878) ha el anc serrà uffizialmain la lètg cun ella.

Cun Marx è Engels stà permanentamain en contact en scrit dapi ch’el aveva collavurà vi dals ‹Deutsch-Französische Jahrbücher›. Tar ses return en Germania, la fin avust 1844, ha Engels visità per diesch dis Marx a Paris. Ils dus han constatà che lur ideas correspundevan per gronda part ed èn sa cunvegnids da lavurar en l’avegnir stretgamain ensemen.

‹Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie›

Cun ses arriv en l’Engalterra (1842), l’occupaziun cun il chartissem ed ils emprims conflicts istorics dal moviment da lavurants è l’interess dad Engels sa spustà sin l’analisa da la situaziun sociala e politica dals lavurants. El è vegnì a la persvasiun ch’il cumbat per ils interess materials furmia l’impuls central dal svilup da la societad e che quel chattia si’expressiun politica en il cumbat da las classas. Sias ideas teoreticas da quel temp resortan il meglier en la scrittira ‹Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie›. En quella ha Engels formulà sia critica envers la filosofia idealistica e materialistica. Sco categoria centrala dal chapitalissem fa el resortir il possess privat. Quel furmia il motiv per l’alienaziun da la lavur, per la furmaziun da monopols e per il fatg ch’i dettia adina puspè crisas. La schliaziun dal problem dal chapitalissem vesa Engels en in’organisaziun raziunala da la producziun.

Emprima collavuraziun cun Karl Marx (1844–1847)

Friedrich Engels ils onns 1840/50

Suenter ses return a Barmen è Engels fruntà sin relaziuns ch’eran sa midadas. La sullevaziun dals tessunzs en la Silesia il zercladur 1844 aveva er manà en autras parts da la Germania a chaumas da lavurants. Quellas han motivà las forzas burgaisas en la Prussia renana da far opposiziun cunter la regenza prussiana. Per sustegnair l’opposiziun ha Engels tschertgà il contact tar ils socialists ch’eran activs en la Renania ed oravant tut tar lur teoreticher principal Moses Hess. Cun el e cun il pictur e poet Gustav Adolf Koettgen ha el sviluppà a partir da l’atun 1844 ad Elberfeld ina vasta activitad agitatorica. En las ‹Elberfelder Reden› dal favrer 1845 ha Engels propagà ina societad communistica; sinaquai al ha la regenza provinziala adossà in scumond da sa preschentar a radunanzas publicas. Engels è uss sa concentrà sin rinforzar las colliaziuns tranter las gruppas socialisticas ch’agivan a moda illegala; daspera ha el tgirà sias relaziuns internaziunalas – surtut cun ils socialists e chartists englais. Per la revista socialistica ‹The New Moral World›, vi da la quala el aveva gia collavurà en l’Engalterra, ha el scrit plirs artitgels, en ils quals el ha rapportà co ch’i sa sviluppian en Germania tendenzas socialisticas. Ultra da quai ha el empruvà da gudagnar las differentas gruppas per las ideas ch’el e Marx propagavan e da surmuntar las imaginaziuns idealisticas ed utopic-socialisticas che prevalevan. In impurtant pass ha furmà l’ovra communabla dad Engels e Marx ‹Die heilige Familie› dal favrer 1845. La publicitad scientifica en Germania ha reagì cun attatgas vehementas sin las ideas materialistic-socialisticas cuntegnidas en quella. Per sviluppar vinavant la teoria dal cumbat da las classas, ha Engels lavurà dapi si’arrivada a Barmen intensivamain vi da si’ovra ‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England› ch’è cumparida il mars 1845 en la chasa editura dad Otto Wigand. Quella è vegnida recensada en las pli impurtantas gasettas e revistas tudestgas ed è fruntada sin grond interess tar las forzas democraticas da la burgaisia.

L’avrigl 1845 è Engels ì a star a Brüssel per sustegnair Karl Marx. Sut squitsch da la reacziun prussiana era quel vegnì bandischà da la regenza franzosa ed era sa domicilià en il giuven reginavel beltg. Anc il medem onn è Mary Burns suandada Engels nà da l’Engalterra. A Brüssel han Marx ed Engels radunà enturn els in circul d’amis ed enconuschents communabel, al qual appartegnevan tranter auter Moses Hess, Ferdinand Freiligrath, Joseph Weydemeyer e Joachim Lelewel. Marx ed Engels han constatà ch’i sa derasavan entaifer il moviment communistic ideas ch’impedivan che lur novas enconuschientschas vegnian recepidas. Els han perquai cumenzà a lavurar vi da la scrittira ‹Die deutsche Ideologie›, la quala cumpigliava ina critica da Feuerbach e dal svilup dal socialissem tudestg dapi lura. Il matg 1846, suenter ina lavur communabla da sis mais, han els terminà l’ovra. Fin il 1847 è Engels sa stentà adumbatten da chattar ina chasa editura per lur scrittira, la quala el ha anc cumplettà l’entschatta 1847 cun il tractat ‹Die wahren Sozialisten›. Tenor lur puntg da vista avevan els tschentà cun quai ils fundaments teoretics per la vieuta futura da la societad; sinaquai han Marx ed Engels resguardà sco lur emprima incumbensa da gudagnar «il proletariat europeic e sco emprim dal tut il tudestg» per lur persvasiuns. Suenter il 1846 èn els sa deditgads adina dapli a la lavur pratica da fundar ina partida proletaria. Il favrer 1846 han els fundà ensemen cun Philippe Gigot a Brüssel il comité da correspundenza communistic, il qual dueva stgaffir la colliaziun tranter ils communists dals differents pajais. Anc en il decurs dal 1846 èn vegnids fundads ulteriurs comités en numerusas citads europeicas. Marx ed Engels resguardavan questas gruppas, ch’eran per ordinari vaira pitschnas, sco basa per derasar lur ideas entaifer il moviment dals lavurants ed han prendì quai sco punct da partenza per confruntar sasezs cun ils concepts ideologics ch’avevan determinà fin qua las ideas dals lavurants. Igl è quai surtut stà il communissem utopic da Wilhelm Weitling, las ideas dal socialist franzos Proudhon sco er il concept dal «vair socialissem» da Karl Grün.

La fin schaner 1847 èn Marx ed Engels daventads commembers da la ‹Lia dals gists›, la quala era s’avischinada en il fratemp a lur ideas. Els han uss lavurà cun tutta forza vi da la transfurmaziun da la Lia en ina partida da la classa da lavurants. Entant ha Marx scrit a Brüssel ses pamflet teoretic ‹Misère de la philosophie›; quel è cumparì il fanadur 1847 en Frantscha e furma ina critica dals plans da refurma da Proudhon. A Paris ha Engels propagà las dumondas teoreticas cuntegnidas en lur cudesch en ils circuls dals communists tudestgs e tranter ils manaders dals socialists franzos. Il zercladur 1847 ha gì lieu l’emprim da dus congress da la ‹Lia dals gists›, la quala è sa numnada da qua davent ‹Lia dals communists›; en il center na steva per ses commembers betg pli la giustia, mabain il «cumbat cunter l’urden social vertent ed il possess privat». Al lieu da la veglia devisa da la Lia ‹Tut ils umans èn frars› è uss passada la devisa da classa revoluziunara ‹Proletaris da tut ils pajais, as unì!›. En furma da 22 dumondas e respostas ha il congress deliberà in ‹Sboz per in credo communistic›.

L’avust 1847 ha Engels fundà ensemen cun Marx l’Uniun dals lavurants tudestgs da Brüssel, il settember è suandada – tenor il model dals Fraternel Democrats da Londra – l’Association démocratique. L’entschatta november 1847 ha Engels formulà ils princips dal communissem, e quai per incumbensa dals commembers parisians da la Lia dals communists. Anc en il decurs dal medem mais èn Marx ed Engels sa participads al segund congress da la Lia dals communists a Londra, nua ch’ins als ha incumbensà da schlargiar il program da la Lia. Da quai è resultà il ‹Manifest communistic› ch’è cumparì il favrer 1848 a Londra. L’ovra è vegnida scritta sut l’aspectativa che la revoluziun burgaisa dal 1848 vegnia a manar ad ina vieuta proletaria da las relaziuns socialas en Germania. En pli è Engels vegnì activ da quel temp en la cuntraversa cun il «vair socialissem» en la ‹Deutsche-Brüsseler-Zeitung›.

‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England›

‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England›

Suenter ses return da l’Engalterra en Germania ha Engels scrit tranter il november 1844 ed il mars 1845 ‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England›. Quest’ovra ch’è cumparida il 1845 furma l’emprima publicaziun pli gronda scritta be dad Engels. La publicaziun è crudada en in temp da gronda tensiun sociala en Germania (sullevaziun dals tessunzs). Engels s’occupa qua da la dumonda sociala, e quai partind da las relaziuns en l’Engalterra ch’el enconuscheva or d’atgna experientscha. El descriva ils miserabels quartiers d’abitar dals lavurants en las citads industrialas englaisas e tracta las cundiziuns da lavur dal proletariat rendend attent a la lavur d’uffants, a malsognas da professiun ed a las autas ratas da mortalitad. La finala infurmescha el davart l’ulteriura suppressiun da las famiglias da lavurants tras il sforz da cumprar las mangiativas tar ils interprendiders e d’abitar en las abitaziuns messas a disposiziun da quels (sistem da truck and cottage).

Elavuraziun communabla dal passà filosofic

L’amicizia cun Marx ch’ha cumenzà il settember 1844 ha l’emprim manà ad in’elavuraziun communabla da lur passà filosofic. Lur emprima scrittira communabla ‹Die heilige Familie oder Kritik der kritischen Kritik› (1845) marchescha lur transiziun da l’idealissem al materialissem. En quest’ovra fan Marx ed Engels giu quint cun lur anteriurs cumpogns tranter ils giuvens hegelians, surtut cun Bruno Bauer. A la ‹critica critica› da quel fan els la reproscha che quella na tschentia betg en il center umans, mabain ‹categorias› – il spiert e la conscienza da sasez – e ch’ella crodia enavos en il temp avant Feuerbach, il qual haja daditg surmuntà l’idealissem speculativ tenor la filosofia da Hegel.

Sco resposta sin contribuziuns polemicas da Bruno Bauer e Max Stirner en la ‹Vierteljahresschrift› da Wiegand han els scrit la bain pli impurtanta ovra da questa perioda, ‹Die deutsche Ideologie. Kritik der neuesten deutschen Philosophie in ihren Repräsentanten, Feuerbach, B. Bauer u. Stirner, u. des deutschen Sozialismus in seinen verschiedenen Propheten›. En questa scrittira resumeschan Marx ed Engels lur critica envers la filosofia dals giuvens hegelians; lur pretensiuns areguard ina midada da la conscienza da sasez intendian be d’interpretar auter l’existent, ma d’acceptar quel uschiglio. Il materialissem da Feuerbach, la filosofia da la conscienza da sasez da Bauer e l’anarchissem individualistic da Stirner na mettevan – malgrà tutta radicalitad teoretica – betg maun vi da las relaziuns praticas. Daspera crititgeschan els il socialissem tudestg che sa dettia bain cosmopolitic, ma che mussia en vardad ina «bornadadad naziunala». Quel saja degradà d’in moviment social ad in stgomi d’ideas litterar che cuntentia be pli ils basegns da la pitschna burgaisia tudestga.

Cun sa sparter dals giuvens hegelians e dals socialists èn las posiziuns da Marx ed Engels daventadas pli radicalas. Il 1847 èn els vegnids incumbensads dal segund congress da la Lia dals communists d’elavurar il ‹Manifest da la Partida communistica›. L’ovra formulescha il cumbat da classa sco princip da l’istorgia da fin qua ed interpretescha l’avanzament da la burgaisia moderna sco victoria d’ina classa revoluziunara. Cun sia victoria perdia la bourgeoisia però a medem temp sia rolla revoluziunara e frainia l’ulteriur svilup da las forzas productivas. En ses cumbat cunter il feudalissem haja la bourgeoisia destruì tut las relaziuns tradiziunalas tranter ils umans e tschentà a lur lieu «puras relaziuns pecuniaras». Il fundament da la societad chapitalistica stgaffida da quella saja la lavur cunter pajament; sia consequenza furmia il proletariat ch’augmentia tras sia lavur il chapital senza pudair s’acquistar agen possess. La bourgeoisia produceschia uschia surtut «ses agens chavafossas». Il ‹Manifest› finescha cun il clom da cumbat «Proletaris da tut ils pajais, as unì!» Questa scrittira n’ha bain sviluppà nagin effect politic direct, ella dueva però daventar pli tard il fundament da programs da partidas socialistics e communistics.

Da la Revoluziun da mars fin a la translocaziun a Londra (1848–1870)

Engels l’onn 1862

Suenter l’erupziun da la Revoluziun da mars a Vienna ed ils cumbats sin las barricadas a Berlin (mars 1848) èn Marx ed Engels sa scuntrads a Paris ed han elavurà là las pretensiuns da la partida communistica en Germania; quellas èn cumparidas en furma d’in fegl sgulant. Silsuenter han omadus bandunà Paris ed èn arrivads l’avrigl a Cologna. Là han els cumenzà cun las preparativas per fundar la ‹Neue Rheinische Zeitung›. Sut las cundiziuns da la libertad da pressa ch’ins aveva gist acquistà, pareva ina gronda gasetta dal di dad esser il med il pli effizient per represchentar en la publicitad las atgnas ideas politicas. Marx è daventà chauredactur da la nova gasetta, Engels ses substitut. Pervi dal privel da vegnir arrestà, ha Engels stuì bandunar il settember 1848 Cologna. El è viagià en Svizra per sustegnair là l’organisaziun d’uniuns da lavurants. Il schaner 1849 è el returnà a Cologna; en il process da pressa cunter la ‹Neue Rheinische Zeitung› al ha la dretgira da giuraders da Cologna declerà per nunculpant.

Il matg 1849 ha Engels sustegnì per in temp a moda activa la sullevaziun dad Elberfeld. In mais pli tard è el entrà en l’armada da Baden e dal Palatinat ed è sa participà sco adjutant da Willich als cumbats revoluziunars a Baden cunter la Prussia en il cumbat a Gernsbach ed en il Palatinat. Qua ha el scuntrà l’emprima giada Johann Philipp Becker, il cumandant da la guardia burgaisa da Baden, cun il qual al dueva liar pli tard ina stretga amicizia. Sia critica envers l’engaschament mo a mesas da la regenza revoluziunara badaisa e la champagna militara che dueva far naufragi ha el pli tard mess en scrit en si’ovra ‹Die deutsche Reichsverfassungskampagne›. Suenter il naufragi da la Revoluziun da mars è Engels fugì – sco blers auters emigrants revoluziunars – sur la Svizra en l’Engalterra.

Il settember 1850 è la Lia dals communists sa dividida. Dus mais pli tard lavurava Engels puspè tar Ermen & Engels a Manchester; el ha surpiglià la part da ses bab, la quala el dueva la finala vender il 1870 ad Ermen. Engels ha cumenzà a studegiar fatgs da militar. Pervi da sias experientschas militaras praticas en il servetsch militar ed en rom dals cumbats a Baden è el sa sviluppà a l’expert da militar, quai ch’al dueva purtar en il surnum ‹general›. Vers la fin da l’onn 1850 ha el ultra da quai cumenzà ad emprender russ ed autras linguas slavas ed è s’occupà cun l’istorgia e la litteratura dals pievels slavs. Ses studis da linguas ha el cuntinuà il 1853 cun emprender il persian. Engels dumagnava dudesch linguas a moda activa e ventg a moda passiva, tranter auter grec vegl, nordic vegl, arab, bulgar, danais, englais, franzos, fris, gotic, irlandais, talian, latin, ollandais, norvegiais, persian, portugais, rumen, russ, scot, svedais, serbocroat, spagnol e tschec.

Sin l’onn 1850 va er enavos il cumenzament dal stgomi cuntinuant cun Marx en furma da brevs. Sut il num da ses ami ha el scrit tranter il 1851 ed il 1862 regularmain per la revista ‹New York Daily Tribune›. Dal 1853 fin il 1856 ha el publitgà divers artitgels davart la Guerra da Crimea ed auters eveniments internaziunals en la ‹New York Daily Tribune› ed en la ‹Neue Oder-Zeitung›.

Dal 1857 fin il 1860 ha Engels lavurà vi da la ‹New American Cyclopaedia› che vegniva edida a New York da Charles Anderson Dana; el ha contribuì ina retscha d’artitgels militars sco er artitgels biografics e geografics. Ultra da quai ha el scrit numerus artitgels da gasetta, tranter auter davart la Guerra en l’Italia dal 1859 er per la gasetta da lavurants ‹Das Volk›.

La fin dals onns 1850 e l’entschatta dals onns 1860 è Engels s’occupà en duas scrittiras cun il naziunalissem europeic che sa fascheva valair adina dapli. L’avrigl 1859 è cumparida a Berlin sco broschura anonima la lavur ‹Po und Rhein›. En quella è el sa drizzà cunter la predominanza austriaca en l’Italia ed ha fatg valair l’opiniun che be in’Italia independenta possia esser en l’interess da la Germania. Ed er per ils Tudestgs sezs ha el pretendì «l’unitad, la quala (...) suletta ans po render ferms vers anen ed anora». L’entschatta 1860 ha Engels medemamain publitgà a moda anonima la scrittira ‹Savoyen, Nizza und der Rhein›, en la quala el è s’exprimì cunter l’annexiun da la Savoia e da Nizza tras Napoleun III ed ha avertì d’ina allianza tranter la Russia e la Frantscha.

A l’entschatta dals onns 1860 han divers mortoris turblà la vita privata dad Engels: il 1860 è mort ses bab, il 1863 sia dunna Mary Burns ed il 1864 ses collavuratur Wilhelm Wolff. A medem temp han dus eveniments politics attira l’attenziun dad Engels e Marx. La Guerra civila americana (1861–1865) han omadus resguardà sco «spectacul senza paregl en las annalas da l’istorgia da guerra». Engels ha pretendì da l’Uniun da manar la guerra a moda revoluziunara e d’involver pli ferm las massas dal pievel. El ha suttastritgà ch’i sa tractia tar la liberaziun dals nairs dal cumbat elementar da la classa dals lavurants e ch’era ils lavurants alvs na possian betg esser libers uschè ditg che la sclavaria existia. En la sullevaziun polonaisa cunter la Russia zaristica (1863) ha Engels vis a s’accumplir ina premissa per flaivlentar l’influenza reacziunara dal zarissem en l’Europa; quella possia er servir a sviluppar il moviment democratic en la Prussia, l’Austria e la Russia.

Suenter la mort da Ferdinand Lassalle (il settember 1864) ha Engels collavurà sin proposta da Marx vi da la gasetta dal Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein (ADAV), ‹Social-Demokrat›, per pudair gudagnar ils commembers da quel per ina politica revoluziunara. Il favrer 1865 han però omadus sistì lur collavuraziun, damai che la gasetta sa posiziunava a moda adina pli evidenta en vischinanza da Bismarck. L’onn 1865 è cumparida a Hamburg la broschura ‹Die preussische Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei›. Cun quella ha Engels surtut gì l’intenziun da clamar en memoria envers ils aderents da Lassalle e l’ADAV ina posiziun revoluziunara.

Suenter che Marx aveva lavurà dapi ils onns 1850 vi da si’ovra ‹Das Kapital› è cumparì il settember 1867 l’emprim tom. Engels aveva insumma pussibilità ils studis economics da blers onns da Marx cun prender sin sai il «commerzi da chaun» e finanziond cun quel ina gronda part da l’existenza da la famiglia da Marx. Engels è er stà bun da cussegliar Marx sin tut ils champs da la teoria economica. Da grond’impurtanza è plinavant stà ses cussegl en dumondas praticas. Per derasar las ideas cuntegnidas en ‹Das Kapital› na steva per entant anc a disposiziun nagina gasetta da lavurants; perquai ha Engels publitgà – sut il pretext da la critica – en la pressa burgaisa pliras recensiuns da l’ovra da Marx. L’onn 1868 èsi lura stà pussaivel d’onurar en il ‹Demokratisches Wochenblatt› da Wilhelm Liebknecht la publicaziun da Marx sco la pli impurtanta ovra per ils lavurants insumma.

A Londra fin la mort da Marx (1870–1883)

Qua ha Engels vivì dal 1870 fin il 1894 (122, Regent’s Park Road, Londra N.W.)

L’october 1870 è Engels ì a star cun Lizzie Burns a Londra, en vischinanza da l’abitaziun da Marx. En il fratemp era prorutta en l’Europa la Guerra tudestg-franzosa. Per Marx ed Engels èsi stà grev da chapir «ch’il pievel franzos s’unfrescha per engrondir l’imperi, enstagl d’abatter quel». Els eran da l’avis che la guerra furmia da vart da la Frantscha in cumbat dinastic che servia a segirar la pussanza da Bonaparte. Ils lavurants tudestgs stoppian perquai sustegnair la guerra, uscheditg ch’i sa tractia tar quella d’ina guerra defensiva cunter Napoleun III, l’adversari principal da l’uniun naziunala da la Germania. Da la fin fanadur 1870 fin il favrer 1871 ha Engels publitgà a Londra en la gasetta dal di ‹Pall Mall Gazette› a moda anonima 59 artitgels davart il decurs da la guerra; quels han chattà in grond resun pervi da lur cumpetenza militara. Fin la sconfitta da Napoleun III (ils 2 da settember 1870) era Engels anc s’exprimì en ses artitgels en quel senn che la Germania sa defendia cunter il schovinissem franzos; silsuenter è la guerra sa midada per el «pli e pli en ina guerra per ils interess d’in nov schovinissem tudestg».

Sin proposta da Marx è Engels vegnì elegì l’october 1870 sco commember dal cussegl general da l’Associaziun da lavurants internaziunala. Sinaquai è el stà activ sco secretari correspundent per la Belgia, la Spagna, il Portugal, l’Italia ed il Danemarc. Suenter la sconfitta dals communards da la Communa da Paris ha il cussegl general furmà in comité da fugitivs per ils exiliads da Paris che mitschavan per ordinari a Londra. Sin iniziativa dad Engels ha Marx scrit il tractat ‹Der Bürgerkrieg in Frankreich› che dueva far resortir a tut ils commembers da l’Internaziunala la muntada dal cumbat da Paris. La stad 1871 ha Engels translatà quel da l’englais en tudestg.

Dapi il 1873 è Engels sa fatschentà intensivamain cun problems filosofics da las scienzas natiralas. Si’intenziun era quella da vulair scriver suenter vastas lavurs preparatoricas in cudesch, en il qual el vuleva preschentar las enconuschientschas teoreticas da las scienzas natiralas en furma d’ina generalisaziun dialectic-materialistica. Entamez quests studis è arrivada da Liebknecht e Marx la supplica da cumbatter l’«epidemia da Dühring» en Germania. Quest’incumbensa ha el adempli ils onns 1876 fin 1878 cun la scrittira ‹Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft› (‹Anti-Dühring›). Quella è l’emprim cumparida en il ‹Vorwärts›, l’organ central da la Partida da lavurants socialistica en Germania, ed il 1878 er en furma da cudesch. Medemamain il 1878 è morta sia dunna Lydia Burns.

‹Dialektik der Natur› ed ‹Anti-Dühring›

Suenter esser sa retratg da la firma (1869) ha Engels intendì cun sias publicaziuns «da precisar la terminologia dal socialissem scientific, d’approfundar quel istoricamain e d’al cunfinar metodicamain». Dal 1873 fin il 1882 ha el lavurà vi dal fragment ‹Dialektik der Natur›. La motivaziun per scriver quest’ovra ha furmà la critica creschenta da las scienzas natiralas envers la filosofia da Hegel ed il fatg che teorias da las scienzas natiralas vegnivan applitgadas adina dapli per explitgar fenomens entaifer la societad umana. Engels vul cumprovar ch’i sa laschan chattar en la natira las medemas leschas che mettan ad ir svilups sco en l’istorgia. Sper las tesas da la perpetnadad da la materia e dal moviment formulescha el ils trais axioms da la dialectica. La posiziun cuntraria a la dialectica furma tenor Engels il pensar «metafisic» che s’orientescha a categorias fixas enstagl a process cuntradictorics. A basa da blers exempels concrets vul Engels mussar che la natira n’è betg structurada a moda «metafisica», mabain dialectica. Detagliadamain elavura el prest tut las enconuschientschas e scuvertas da las scienzas natiralas da ses temp.

L’ovra ‹Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft› (‹Anti-Dühring›), vi da la quala er Karl Marx ha collavurà, è cumparida l’emprim ils onns 1877/78 en furma d’ina retscha d’artitgels en il ‹Vorwärts›. En quella dilucidescha Engels a moda critica intginas ovras dad Eugen Dühring. Sia critica sa drizza cunter il caracter dogmatic-metafisic da la «filosofia da la realitad» da Dühring e sia inabilitad da chapir il process da svilup «dialectic» dal mund. A medem temp furma quest’ovra in’emprima emprova da resumar en furma d’ina enciclopedia tant l’istorgia dal socialissem sco er las ideas centralas dal communissem marxistic.

Il tractat ‹Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft› ch’è cumparì il 1880 sa basa medemamain sin l’‹Anti-Dühring› e sviluppescha ils princips dal materialissem istoric. Per Engels era il socialissem tempriv (Saint-Simon, Fourier, Owen) «utopic», perquai ch’el appellava a moda nundialectica a vardads raziunalas atemporalas. Quest manco haja Hegel surmuntà cun chapir l’entira realitad sco in process dialectic – che sa manifesteschia però precis il cuntrari da quai che sa sviluppia l’«idea». Pir tras Marx è il socialissem daventà ina scienza, numnadamain cun definir l’istorgia sco in cumbat da las classas cuntinuant e cun scuvrir la «plivalur» sco «il misteri da la producziun chapitalistica». El ha cumprovà che la societad burgaisa stoppia ir necessariamain a frusta vi da sia cuntradicziun da basa tranter la producziun che sa basa sin la participaziun da l’entira societad e l’appropriaziun da quella tras paucs. Entant ch’i saja stà l’incumbensa istorica da la bourgeoisia da sviluppar las forzas productivas, saja il proletariat dumandà uss da transferir quellas dal possess privat en ils mauns da la societad.

Suenter la mort da Marx (1883–1895)

Engels en la vegliadetgna da 57 onns

Suenter la mort da Marx (1883) è Engels daventà il cussegliader principal dal moviment internaziunal e surtut tudestg che steva sut l’ensaina dal marxissem. El ha influenzà il svilup da la socialdemocrazia tudestga e dal Program dad Erfurt da quella (1891).

En pli ha el surpiglià d’elavurar ed edir las ovras da Marx e da survegliar novas translaziuns. Sut las cundiziuns da la lescha da socialists en Germania (1878–1890) ha el anc publitgà l’onn 1883 ina nov’ediziun da l’emprim tom da ‹Das Kapital›; quella resguarda surtut intginas da las midadas centralas or da l’ediziun franzosa.

Il 1884 ha el publitgà la scrittira ‹Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats› che sa basa tranter auter sin manuscrits da Marx. En quella analisescha el la furmaziun da la societad primara e la vieuta a la societad da classas.

Silsuenter ha Engels cumenzà ad ordinar e decifrar ils manuscrits da Marx. L’onn 1885 ha el publitgà ‹Das Elend der Philosophie› da Marx ed il segund tom da ‹Das Kapital›. Igl è suandada la translaziun englaisa da l’emprim tom (1887), la quala el ha preparà ensemen cun ses ami Samuel Moore e cun il schender da Marx Edward Aveling. Il 1890 è cumparida la quarta ediziun da l’emprim tom da ‹Das Kapital›; quel aveva Engels anc redigì ina giada cun agiuntar intginas annotaziuns che duevan tegnair quint da las «relaziuns istoricas» ch’eran sa midadas. Sco lavur fitg pretensiusa dueva sa mussar l’ediziun dal terz tom da ‹Das Kapital›. Per quella ha Engels duvrà nov onns (fin il 1895). El è sa basà sin il manuscrit da Marx dal 1864/65, adattond quel però vaira ferm.

Sper l’ediziun da ‹Das Kapital› ha Engels publitgà il 1886 la scrittira ‹Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie› ed il 1891 la ‹Kritik des Gothaer Programms› che Marx aveva scrit il 1875. Daspera è el stà en intensiva correspundenza cun socialists e communists en tut l’Europa.

Engels è mort ils 5 d’avust 1895 a Londra en la vegliadetgna da 74 onns vi da cancer da la laringia. Sia tschendra è vegnida sfundrada en la mar ils 27 da settember 1895 tschintg miglias nauticas davant la costa dal lieu da bogn Eastbourne nua che Engels sa trategneva gugent.

Ovra tardiva

Suenter la mort da Marx (1883) è Engels surtut sa stentà da derasar, defender e sviluppar vinavant l’ovra scientifica e politica ch’el aveva stgaffì communablamain cun Marx. Per cuntanscher questa finamira ha el sistì l’elavuraziun d’atgnas lavurs sco quella da la ‹Dialektik der Natur›.

La finamira primara dad Engels era da terminar ‹Das Kapital› e d’edir ils ulteriurs manuscrits or dal relasch da Marx. En sias atgnas scrittiras è el sa spruvà d’intermediar al moviment da lavurants las tradiziuns revoluziunaras. Correspundentamain ha el impundì bler temp en l’elavuraziun da l’istorgia tempriva dal moviment socialistic e da la Revoluziun dal 1848/49. Da quai èn resortidas lavurs sco ‹Marx und die Neue Rheinische Zeitung›, ‹Zur Geschichte des Bundes der Kommunisten› e la prefaziun tar ‹Karl Marx vor den Kölner Geschworenen›. Sco med da represchentaziun ha Engels adina puspè fatg diever da la biografia – per exempel davart ils manaders da lavurants Georg Weerth, Johann Philipp Becker e Sigismund Ludwig Borkheim.

‹Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats›

L’interess istoric dad Engels pertutgava surtut la preistorgia. Uschia ha el analisà en ‹Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats› la furmaziun da la societad primara ed il svilup da quella a la societad da classas.

Daspera è el s’occupà cun l’istorgia tudestga. Sco «mument decisiv da l’entira istorgia tudestga» resguardava el surtut la Guerra da purs. Il svilup dal stadi naziunal tudestg e la politica da Bismarck ha el tractà tranter la fin dal 1887 e l’avrigl 1888 en il manuscrit ‹Die Rolle der Gewalt in der Geschichte›, il qual è restà nunfinì. En connex cun l’ediziun americana da ‹Die Lage der arbeitenden Klasse in England› ha el scrit a partir da l’entschatta dal 1885 in’entira retscha da tractats davart l’istorgia dal moviment da lavurants englais (‹England in 1845 and in 1885›).

Ultra da quai ha Engels scrit lavurs davart l’istorgia da la Russia e da la Frantscha. Il 1889/90 è cumparì ‹Die auswärtige Politik des russischen Zarentums›, il 1891 la translaziun franzosa da l’ovra da Marx ‹Achtzehnter Brumaire› (en il feuilleton dal ‹Socialiste›). Alura è suandada ina reediziun dal cudesch da Marx ‹Bürgerkrieg in Frankreich›, al qual Engels ha agiuntà in’introducziun.

L’istorgia dal cristianissem tempriv al ha interessà pervi dals «puncts cuminaivels remartgabels cun il moviment da lavurants modern». Tuttina sco quel haja er il cristianissem tempriv «furmà a l’entschatta in moviment da supprimids: quel è sa preschentà l’emprim sco ina religiun da sclavs e liberads, da povers e persunas senza dretgs (...). Omadus moviments èn vegnids persequitads e lur aderents han ins sbittà e tschentà sut leschas spezialas.» La moda co che Engels è procedì era tuttavia sin l’autezza da la perscrutaziun biblica istoric-critica da ses temp. En il tractat cumparì il 1883 ‹The book of revelation› tracta Engels la Palentada da son Gion; quella resguardava el sco la pli impurtanta funtauna dal Nov Testament per la perscrutaziun da l’istorgia dal cristianissem tempriv. La stad 1894 ha el tractà in’ulteriura giada da rudent la tematica ‹cristianissem tempriv›, e quai en l’ovra ‹Zur Geschichte des Urchristentums› ch’è cumparida en la ‹Neue Zeit› (e che resguarda per part ponderaziuns cuntegnidas en il tractat dal 1883).

In’ulteriura impurtanta tematica entaifer l’ovra tardiva dad Engels ha furmà la confruntaziun cun las funtaunas filosoficas dal marxissem. L’onn 1886 ha el dilucidà en l’ovra ‹Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie› la relaziun tranter il marxissem e la filosofia da Hegel e Feuerbach. Engels sez ha resguardà questa scrittira sco «la preschentaziun la pli detagliada dal materialissem istoric» ch’existia tenor ses savair.

Concepziun da basa teoretica

Cumbain che Engels ha tschentà la gronda part da si’activitad teoretica e pratica en il servetsch da Marx, ha el avert a la teoria marxistica champs, als quals Marx n’era strusch sa deditgà. Surtut en las disciplinas classicas da la filosofia sco la teoria da l’enconuschientscha, l’ontologia e l’antropologia ed en la teoria istorica vala Engels tuttavia sco pensader autonom.

Filosofia

Punct da partenza

Purtret fotografic dal 1868

Cuntrari a Marx n’ha Engels betg percurrì ina furmaziun filosofica cumplessiva. Sias atgnas ideas filosoficas ha el sviluppà per il pli a partir dals onns 1870, cura ch’el ha cumenzà a sa fatschentar intensivamain cun las scienzas natiralas – surtut en vista al problem da la dialectica. Engels steva avant la sfida da defender la dialectica cunter las attatgas da Dühring e da dilucidar ils princips d’ina nova filosofia che sa differenziava tant da l’idealissem da fin qua sco er dal materialissem vulgar che dominava da quel temp. Malgrà tut sias expectoraziuns fundamentalas è Hegel restà ses punct da referenza.

La filosofia en il senn d’ina «scienza da las relaziuns e connexiuns en lur totalitad» è per Engels obsoleta. Sco incumbensa che fa senn resta per el be «la scienza dal pensar e da sias leschas – la logica formala e la dialectica». Tut las autras disciplinas filosoficas sa schlian «en ina scienza positiva da la natira e da l’istorgia».

La dialectica

Per Engels na furma la dialectica betg be in princip istoric, mabain surtut in ontologic ed epistemologic. Ella è a medem temp la moda e maniera co che tut sa mova e sa sviluppa e la metoda da pensar. Engels ha sviluppà trais leschas dialecticas:

1. La lescha che la realitad è penetrada da cuntrasts.
2. La lescha che quantitad sa mida en qualitad e viceversa.
3. La lescha da la negaziun da la negaziun.

In element central per Engels è che la materia è en moviment. E quest moviment è segnà da cuntrasts, quai che resulta gia dal fatg ch’in corp en moviment «è il medem mument en in lieu ed a medem temp en in auter; sa chatta en in lieu fix e na sa chatta tuttina betg en quel». Partind da questa premissa che tut l’existent haja in’essenza materiala e che tut il material sa chattia en moviment arriva Engels a la conclusiun che l’entira realitad saja segnada da cuntrasts resp. che cuntrasts penetreschian la realitad e fruntian en quella necessariamain in sin l’auter.

La lescha che quantitad sa volva en qualitad di «che midadas qualitativas (...) pon be avair lieu en la natira cun agiuntar u retrair ina quantitad da materia u da moviment».

La lescha da la negaziun da la negaziun è tenor Engels ina lescha generala «areguard il svilup da la natira, da l’istorgia e dal pensar» ch’el na deducescha betg a moda teoretica, mabain illustrescha a basa d’exempels concrets. Uschia è la planta che sa sviluppa dal graunin d’ierdi la negaziun da quel, ed ils numerus graunins che sa sviluppan da la planta furman il resultat da la negaziun da la negaziun.

La moda da pensar cuntraria a la dialectica furma tenor Engels la metafisica. Quest’ultima lavura cun categorias «fixas», entant ch’il pensar dialectic – al qual el attribuescha Aristoteles e surtut Hegel – applitgescha categorias «fluidas». Per Engels na sa lascha la pretaisa da «cuntrasts fixs da causa ed effect, identitad e differenza, parita ed essenza» tenor la moda da pensar metafisica betg mantegnair; pertge che en il coc è il pol cuntrari gia adina cuntegnì en l’auter ed «a partir d’in tschert punct sa volva in pol en l’auter». La moda da pensar metafisica saja l’«ordinaria», la quala tant il pensar da mintgadi sco er la scienza dovria per s’orientar en il mund e quella haja «gì a ses temp ina gronda muntada istorica». Quella furmia in stgalim che saja tuttavia necessari entaifer il process d’acquistar enconuschientscha, tant en il mintgadi sco er en la scienza; quel na sa laschia betg simplamain sursiglir a favur da la dialectica, mabain saja cuntegnì en quella sco mument per sai.

Enconuschientscha e logica

En l’‹Anti-Dühring› ha Engels sviluppà a moda fundamentala sia teoria da la represchentaziun. La schientscha ed il pensar furman per el «products dal tscharvè uman»; e l’uman «è sez in product da la natira». Ils «schemas da la logica» sa refereschan a «furmas da pensar», las qualas èn da lur vart «furmas da l’esser, dal mund exteriur». Tuttina sco Hegel snega Engels la tesa da la «chaussa en sai»; quella «n’agiunta gnanc in pled a nossa enconuschientscha scientifica; pertge che sche nus n’ans pudain betg occupar cun las chaussas, n’existan ellas betg per nus.» L’enconuschientscha è «in product istoric ch’adoptescha en il decurs dal temp furmas fitg differentas e tras quai cuntegns fitg differents. La scienza dal pensar è pia, sco mintg’autra era, ina scienza istorica, la scienza dal svilup istoric dal pensar uman.»

Tuttina sco Hegel crititgescha Engels er il princip logic-formal da l’identitad. Las scienzas natiralas hajan mussà che l’identitad enserria la diversitad. Medemamain en il senn da Hegel interpretescha Engels l’act da giuditgar sco unitad ch’enserra tant il general sco er il particular.

Ideologia, morala e religiun

Marx ed Engels (fotomontascha)

Ideologia è per Engels «in process che vegn bain mess ad ir da vart da l’uschenumnà pensader a moda sapientiva, però a basa d’ina faussa schientscha. Ils stimuls per propi ch’al muventan, al restan nunenconuschents.» A l’ideolog cumparan sias ideas, «damai che quellas èn vegnidas intermediadas tras il pensar, er fundadas en l’ultima instanza en il pensar». Tar ils stimuls per propi, uschia Engels vinavant, tutgan tant interess subjectivs inconscients sco er la constellaziun economica objectiva. Engels suttastritga però l’«efficacitad istorica» da l’ideologia. Da «snegar ad ella in svilup istoric autonom» na muntia betg «ch’ella na reagescha betg, ina giada ch’ella è vegnida messa en il mund per auters motivs (surtut economics)» e ch’ella na saja betg abla d’avair ina vigur retroactiva sin ses ambient, gea sin ses agen stimul.

Il svilup d’ina ideologia suonda in’atgna logica; ella sa furma «per lung dal conglomerat imaginar avant maun». Uschia «sa basa la filosofia da mintg’epoca sin in tschert material imaginar che l’è vegnì tradì da las epocas precedentas e che vegn considerà sco punct da partenza fix». En vardad determineschan però surtut las influenzas economicas «la moda e maniera co ch’il material imaginar avant maun vegn transfurmà e sviluppà vinavant». Questas influenzas na sa fan per ordinari betg valair a moda directa, damai ch’igl èn «surtut ils reflexs politics, giuridics e morals ch’influenzeschan la filosofia».

Tipics exempels per ideologias furman per Engels la morala e la religiun. La morala è stada «da tut temp ina morala da classas; u che quella ha legitimà il domini ed ils interess da la classa regenta u ch’ella ha exprimì – ina giada che la classa supprimida è daventada pussanta – l’indignaziun cunter quest domini ed ils interess futurs dals supprimids». L’origin da la furma ideologica che sa manifestescha en furma da la religiun è la moda e maniera co che l’uman è expost a la natira. Il stgalim il pli bass da la dominaziun da la natira e la dependenza da fenomens da la natira nunexplitgabels mainan a praticas magicas e religiusas che servan a cumpensar il stadi tecnic-economic e scientific sutsviluppà: «La basa da las diversas faussas imaginaziuns da la natira, da la constituziun da l’uman sez, dals spierts, da las forzas magicas etc. furman per ordinari sulettamain mancanzas economicas; il bass svilup economic da la perioda preistorica ha manà a faussas ideas areguard la natira – per part per cumplettar questas mancanzas, per part però er sco cundiziun e schizunt sco motiv per quellas.»

Istorgia

Tuttina sco Marx parta er Engels da la premissa che l’istorgia da l’umanitad furmia in’«istorgia da cumbats da las classas» e che l’andament da quella vegnia surtut influenzà da las relaziuns economicas. En l’‹Anti-Dühring› ed en sias scrittiras posteriuras ha Engels approfundà ed extendì las ideas filosoficas che concernan l’istorgia.

La concepziun da l’istorgia dad Engels è da princip segnada d’ina tenuta optimistica. Tuttina sco Hegel na resguarda el l’istorgia da l’umanitad betg sco in «battibugl selvadi d’atrocitads senza senn», mabain sco in process evolutiv, dal qual la regularitad interna sa lascha percepir tras tutta casualitad apparenta.

Bain è l’istorgia per el en emprima lingia in’ovra da l’uman – «nus faschain sezs noss’istorgia». Ma «ils motivs che fan la finala agir l’uman en l’istorgia na furman tuttavia betg la causa profunda per ils eveniments istorics.» Anzi «sa zuppan davos quests motivs autras forzas (...), las qualas igl ha num da perscrutar». La relaziun tranter la libertad dal singul e la regularitad tenor la quala l’istorgia sa mova sa lascha be explitgar per Engels a moda dialectica. Las «intenziuns da las singulas acziuns» sajan bain vulidas, betg però «ils effects che resultan per propi da las acziuns». Ils eveniments istorics cumparan uschia sco sch’els vegnissan «dominads da la casualitad»; ma en vardad «vegnan els dominads da leschas internas zuppadas». Per che quellas possian sa far valair sto però esser cuntanschì entaifer il svilup istoric in tschert grad da madirezza: «L’istorgia ha ses agen pass; ed er sche quel sa splega la finala a moda dialectica, sche sto la dialectica tuttina spetgar vaira ditg sin l’istorgia.»

La premissa centrala per il svilup istoric furman las relaziuns economicas – la moda e maniera co ch’ils umans produceschan lur da viver e stgomian lur products. Quellas sco er la structura da la societad che resulta londeror furman la basa «per l’istorgia politica ed intellectuala» da mintga epoca istorica.

Ils facturs economics

Surtut en si’ovra tardiva ha Engels sviluppà in term cumplessiv dals «facturs economics» decisivs. En sia brev a Borgius appartegnan a quels «l’entira tecnica da la producziun e dal transport», la geografia, la «tradiziun» ed er la «razza». Quests elements furman la basa dal svilup istoric, n’èn dentant betg ils sulets facturs determinants. «Las singulas parts da la surstructura influenzeschan medemamain il decurs dals cumbats istorics e savens èsi surtut ellas che decidan davart la furma da quels. Questa surstructura sa cumpona da las furmas politicas dal cumbat da classa e da ses resultats – constituziuns sco ch’ellas vegnan fixadas da la classa regenta suenter avair gudagnà la battaglia ed autras furmas da dretg – ed er gia da la reflexiun davart tut quests cumbats reals en ils chaus dals involvids, da teorias politicas, giuridicas e filosoficas sco er da concepziuns religiusas e dal svilup da quellas a sistems dogmatics.»

Las leschas economicas na furman per Engels naginas leschas nunmidablas e perpetnas areguard il svilup da l’istorgia, mabain leschas ch’èn situadas en in context istoric, che naschan e passan. Uschè lunsch ch’ellas expriman «relaziuns puramain burgaisas» n’èn ellas betg pli veglias che la societad burgaisa moderna. Ellas mantegnan be lur valaivladad uschè ditg sco che questa societad che sa basa sin il domini da classa e sin il sfruttament da classa po sa tegnair en vita. En quest context prenda Engels er posiziun envers la tesa da Malthus areguard la creschientscha da la populaziun («creschientscha exponenziala da la populaziun, ma be aritmetica da l’offerta da vivondas»). Quella furmia be ina lescha per la societad burgaisa e cumprovia che quella saja daventada ina barriera per l’ulteriur svilup e stoppia perquai crudar.

Communissem tempriv e civilisaziun

Marca postala da l’Uniun sovietica cun il purtret dad Engels (1970)

Surtut en si’ovra tardiva è Engels s’occupà intensivamain cun la preistorgia; da la muntada da quella è el s’accurschì cun leger las lavurs da Haxthausen, Maurer e Morgan.

Per Engels cumenza tutta istorgia cun la cuminanza tempriva dal possess da terren en furma da la cuminanza da la stirpa e dal vitg. Cun pleds entusiastics discurra el da la cuminanza da gentes e da sia «grondiusa constituziun, en tut sia uffantilitad e simpladad». Sumegliant a Rousseau cuntrastescha el il temp preschent cun duas epocas dad aur – ina situada a l’entschatta, ina a la fin da l’istorgia.

L’epoca avant la spartiziun da la lavur e la furmaziun da stadis descriva Engels cun pleds romantics: «Senza schuldads, gendarms u policists, senza aristocrazia, retgs, statalters, prefects e derschaders, senza praschuns, senza process prenda tut ses andament ordinà. Davart tutta dispita e charplina decidan tut quels ch’i concerna: la gens u la stirpa u er ils singuls gentes tranter pèr. Be sco ultim med ed applitgà mo darar smanatscha la vendetga, da la quala nossa paina da mort n’è er nagut auter che la furma civilisada, colliada cun tut ils avantatgs e dischavantatgs da la civilisaziun. Igl existan bundant dapli fatgs cuminaivels che oz – il tegnairchasa vegn manà da pliras famiglias a moda communabla e communistica, il terren è en possess da la stirpa cun excepziun dals ierts che vegnan attribuids temporarmain als tegnairchasa – e tuttina na dovr’ins betg la minima part da noss vast e cumplex apparat administrativ. Las parts involvidas decidan e per la gronda part dals cas ha l’isanza da blers tschients onns gia reglà tut. Persunas povras e basegnusas na poi betg dar – il tegnairchasa communistic e la gens enconuschan lur responsabladads envers vegls, malsauns e schirads da guerra. Tuts èn tuttina e libers – er las dunnas. Per sclavs na datti anc nagin spazi, per la submissiun da stirpas estras per ordinari er anc betg.»

Las cuminanzas da gentes originaras han però necessariamain stuì far naufragi, perquai ch’ellas na tenschevan betg sur la stirpa ora: «Quai che sa chattava ordaifer la stirpa, sa chattava ordaifer il dretg.» Ellas han be pudì exister uschè ditg sco che la producziun era dal tuttafatg sutsviluppada. Malgrà che Engels conceda il svilup civilisatoric che dueva suandar, crititgescha el quel a moda massiva: «Igl èn ils interess ils pli bass – engurdientscha, hedonissem, ranvaria, enguladitsch egoistic dal possess communabel – ch’inaugureschan la nova societad da classas civilisada; ed igl èn ils meds ils pli infams – ladernitsch, violaziun, malizia, tradiment – che sutmineschan e fan ir en paglia la veglia societad da stirpas senza classas. E la nova societad sezza è, durant tut ils traimillietschintgtschient onns da si’existenza, mai stada insatge auter ch’il svilup da la pitschna minoritad sin donn e cust da la gronda maioritad sfruttada e supprimida ed oz è ella quai pir che mai.»

Stadi

Il stadi furma per Engels in product istoric. El explitgescha quai a l’exempel da la furmaziun dal stadi d’Athen. Quel saja sa sviluppà or da la societad da gentes ch’era oriundamain communistica. Cun laschar en ierta la facultad als uffants è vegnida privilegiada l’accumulaziun da ritgezza en tschertas famiglias; tras quai han quellas cuntanschì ina ferma posiziun da pussanza envers la stirpa. Per proteger ils privilegis famigliars hajan ins la finala ‹inventà› il stadi. Quel dueva segirar il nov possess privat dal singul «cunter la tradiziun communistica da l’urden gentil», auzar quel a l’«intent suprem da tutta cuminanza umana» ed al munir «cun il bul da la renconuschientscha generala da la societad». Tras quai ha el perpetnisà «la spartiziun da la societad en classas» ed «il dretg da la classa possedenta da sfruttar quels che na possedan nagut ed il domini da quest’emprima classa sur da l’autra».

La furma da la pussanza statala vegn determinada tras la furma da las cuminanzas sco che quellas sa preschentan il mument che la pussanza statala vegn necessaria. «Là nua che n’è anc betg sa furmà in possess funsil privat» – sco per exempel «tar ils pievels arians da l’Asia e tar ils Russ» – «sa preschenta la pussanza statala en furma dal despotissem». En ils pajais romans ch’èn vegnids conquistads dals Germans èn percunter ils singuls funs gia vegnids transfurmads en allodis – en «ina proprietad libra ch’appartegneva als possessurs e ch’era be suttamessa a las obligaziuns territorialas generalas.»

Il stadi è sa furmà «or dal basegn da tegnair a mastrin cuntrasts da classa». Damai che quel è però sez «sa furmà entamez il conflict da questas classas, sa tracti per ordinari dal stadi da la pli pussanta classa economica». Cun agid dal stadi daventa quella er la classa ch’è politicamain la pli pussanta «e s’acquista uschia novs meds per opprimer e sfruttar la classa supprimida». Excepziunalmain poi er dar situaziuns, nua che «las classas cumbattantas èn quasi en l’equiliber, uschia che la pussanza statala cuntanscha sco intermediatura apparenta per in temp ina tscherta autonomia envers omaduas». Sco exempel numna Engels «la monarchia absoluta dal 17avel e 18avel tschientaner» – ch’ha intermedià tranter l’aristocrazia e la burgaisia – ed il «bonapartissem da l’Emprim e surtut dal Segund Imperi franzos, il qual è sa servì dal proletariat cunter la bourgeoisia e viceversa.»

Engels è però da l’avis che la classa da lavurants basegnia a l’entschatta anc il stadi per pudair surmuntar la pussanza da la burgaisia e metter ad ir l’organisaziun da la nova societad. En quel mument che la sutdivisiun da la societad en classas sa perdia, giaja er la raschun d’esser dal stadi plaunsieu a fin. Il stadi daventa nunnecessari en quel mument ch’el n’è betg pli il represchentant d’ina classa privilegiada, mabain da l’entira societad. «Enstagl da reger sur da persunas vegnan administradas chaussas e manads process da producziun. Il stadi na vegn betg abolì, el pirescha.»

Natira

Per Hegel represchentava la natira sulettamain in’‹alienaziun› da l’idea che na saja betg abla da sa sviluppar en il temp; per Engels percunter na furma la natira betg be in prestgalim en il svilup da la logica dal spiert uman. Il cuntrari sa differenziescha per el l’istorgia da l’uman «da l’istorgia da la natira sulettamain en il process da svilup d’organissems conscients da sasez». Inspirà da la teoria da l’evoluziun da Darwin resguarda Engels la natira sco in fenomen istoric.

Istorgia da la scienza e da la filosofia

Berlin-Lichterfelde (2010)

Per l’istorgia da las scienzas s’interessescha Engels surtut areguard il svilup da la chapientscha da la natira e dal pensar dialectic.

Per il «materialissem genuin» dals filosofs da la natira ionics sa chapivan l’unitad e l’objectivitad da la natira da sasez. Perquai ch’ins n’era anc betg avanzà fin a l’analisa da la natira, vegniva quella resguardada sco in’unitad. «Il connex cumplessiv dals fenomens da la natira» furmava per els il «resultat da la contemplaziun directa», quai che manifestescha tenor Engels l’«insuffizienza da la filosofia greca».

Cun la victoria dal cristianissem èn las tradiziuns cosmologic-dialecticas dals Grecs idas a perder. Il temp medieval ch’è suandà valitescha Engels per gronda part a moda negativa – sco «stgirenta notg», durant la quala las scienzas na sajan betg sa sviluppadas vinavant. Tuttina accentuescha el «ils gronds progress dal temp medieval» – surtut areguard «l’extensiun dal territori cultural europeic» e la naschientscha da «grondas naziuns ablas da surviver».

La renaschientscha haja furmà l’emprima gronda epoca ch’è sa messa dal tuttafatg sin il terren da l’experientscha. La Terra saja «atgnamain pir vegnida scuverta da quel temp ed igl è vegnì tschentà il fundament per il commerzi mundial da pli tard e per la transiziun da la mastergnanza a la manufactura, la quala ha da sia vart furmà il punct da partenza per l’industria gronda moderna. La dictatura spiertala da la baselgia è vegnida rutta.» La renaschientscha saja però surtut s’occupada cun la mecanica «dals corps terresters e celests» e saja sa stentada «d’accumplir las metodas matematicas». Quest svilup haja «chattà ina tscherta finiziun» en las ovras da Newton e Linné. La caracteristica centrala da quest’epoca haja furmà il fatg ch’ella haja prendì «l’absoluta nunmidaivladad da la natira» sco punct da partenza, quai cuntrari als Grecs ch’accentuavan il svilup ed ils midaments en la natira.

La fin da questa chapientscha statica da la natira cumenza per Engels cun l’ovra da Kant ‹Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels› (1755). Kant saja sa schlià da la «dumonda suenter il stausch inizial» ed haja represchentà la Terra e l’entir sistem solar «sco insatge ch’è sa sviluppà en il decurs dal temp». Questa lavur da Kant è però vegnida ignorada da la scienza natirala fin ch’èn cumparids Laplace e Herschel ed i dueva la finala esser reservà a las scienzas geologicas da cumprovar «che la natira n’è betg, mabain ch’ella vegn e passa».

Il sistem d’ina «natira organica fixada a moda nunmidabla» è vegnì schlià definitivamain tras Darwin, il qual ha fatg daventar variabla la noziun da la spezia. Cun quai èn stads terminads ils fundaments d’ina nova chapientscha da la natira: «Tut l’immobil è stà schlià, tut il fixà è sa dissolvì, tut il spezial che vegniva resguardà sco perpeten è daventà passager; ins ha cumprovà che l’entira natira sa movia en in fluss ed in ciclus perpeten.»

Suenter ch’il maletg da la natira è stà liberà or da sia marvezza, ha Hegel fatg il medem cun las noziuns. La muntada da l’epoca da Kant fin Hegel vesa Engels en la renaschientscha da la dialectica. Kant al para dad esser vegnì surmuntà tras Hegel. Surtut sa drizza Engels cunter l’interpretaziun nundialectica da Kant tras il neokantianissem e cunter ina filosofia che resguarda la teoria da l’enconuschientscha sco l’essenzial. E l’agnosticissem numna el in «materialissem timid».

Il sistem da Hegel vesa Engels sco «furma finala ed accumplida da la filosofia»; cun el «fa l’entira filosofia naufragi». Quai ch’è però restà è stada la «moda da pensar dialectica e la chapientscha dal mund natiral, istoric ed intellectual sco in process da transfurmaziun cuntinuanta, in nascher e svanir senza fin. Betg be la filosofia, mabain tut las scienzas eran uss dumandadas da cumprovar questas leschas d’in moviment cuntinuant sin lur champs respectivs.»

Economia

Engels crititgescha l’economia naziunala classica – uschia sco ch’ella vegniva tranter auter represchentada dad Adam Smith, David Ricardo e John Stuart Mill – sco «scienza d’enritgiment», damai ch’ella sa basia sin il fundament dal possess privat. Ils represchentants da quella na sajan betg stads pronts d’intercurir las «cuntradicziuns» da las relaziuns economicas vertentas. Il sistem economic liberal stoppia surtut vegnir refusà pervi dal princip da concurrenza che furmia sia basa e che muntia la finala nagut auter ch’il «dretg dal pli ferm». Il princip da concurrenza mettia ils umans en disuniun cun crear in conflict permanent tranter vendiders e cumpraders ed haja per consequenza ch’il commerzi daventia in «engion legal». Quel mainia a la furmaziun da monopols e favuriseschia speculaziuns. Questas ultimas crititgescha Engels – sa referind a l’imperativ categoric da Kant – sco «punct da culminaziun da l’immoralitad», pertge che uschia vegnian «l’istorgia e cun quella l’umanitad degradads a meds.» A la fin dals quints haja la concurrenza manà tenor Engels a la sperdita da la libertad umana: «La concurrenza ha penetrà tut nossas cundiziuns da viver e cumplenì la servitid vicendaivla, en la quala ils umans tegnan in l’auter.»

En l’economia chapitalistica stattan per Engels «tut las relaziuns natiralas e raziunalas sin il chau». Pir cun abolir il possess privat vegnan las relaziuns natiralas puspè restituidas e stgaffì in «stadi ch’è degn a l’uman». Engels s’imaginescha in’economia planisada, entaifer la quala igl è l’incumbensa da la communitad da calcular «tge ch’ella è abla da producir cun ils meds che stattan a disposiziun e da definir tenor la relaziun tranter questas forzas da producziun e la massa dals producents en tge grad che la producziun sto vegnir augmentada u sbassada, quant fitg ch’il luxus po vegnir admess u sto vegnir limità.»

Recepziun

Engels l’onn 1893 a Turitg cun la famiglia Bebel ed auters represchentants prominents dal moviment socialdemocratic en Germania

Engels ha gì in’influenza centrala sin l’ulteriur svilup dal marxissem. Durant ils onns da la Segunda Internaziunala era el per ils manaders da lavurants e teoretichers socialistics l’autoritad incontestada. Ils pli impurtants manaders dal moviment da lavurants tudestg, franzos, talian e spagnol (Wilhelm Liebknecht, Karl Kautsky, Eduard Bernstein, Victor Adler, Paul Lafargue, Filippo Turati, José Mesa) èn daventads ses scolars e sias persunas da confidenza. Grazia a la popularisaziun tras Engels è la teoria da Marx insumma pir vegnida enconuschenta en vastas parts dal moviment da lavurants. Sias scrittiras, surtut la recensiun da ‹Zur Kritik der politischen Ökonomie› da Marx (1859), la scrittira tardiva ‹Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie› (1886) ubain il supplement tar il terz tom da ‹Das Kapital› (1894/1895) han influenzà a moda decisiva la recepziun da las teorias da Marx ed Engels. Oravant tut è però l’‹Anti-Dühring› daventà il cumpendi central per explitgar la concepziun dal mund marxistica. Uschia na devi per exempel per Kautsky «nagin auter cudesch ch’avess prestà tuttina bler per la chapientscha dal marxissem»; e per Lenin ha quest’ovra furmà ensemen cun l’ovra dad Engels davart Ludwig Feuerbach e cun il ‹Manifest communistic› da Marx ed Engels in dals «manuals da mintga lavurant ch’è conscient da las classas».

La relaziun tranter la teoria da Marx e quella dad Engels – savens titulada en la litteratura sco ‹problem da Marx-Engels› – è contestada entaifer il marxissem sez. La tradiziun ortodoxa, marxistic-leninistica resguarda Marx ed Engels sco «schumellins spiertals» ch’hajan surpiglià per motivs pratics differentas incumbensas. Entant che Marx haja tractà l’economia, haja Engels cuvert ils ulteriurs champs – da la filosofia (‹Anti-Dühring›), sur l’antropolgia e teoria dal stadi fin a la fisica e teoria da la scienza (‹Dialektik der Natur›). A la tesa dals dus «schumellins spiertals» è savens vegnida opponida en la litteratura la tesa da la «malchapientscha tragica» (tragic deception). Tenor quella haja Engels malchapì tut ils concepts fundamentals da Marx e saja responsabel per ils svilups realsocialistics che sajan resultads da quai. Quest’opiniun vegn surtut fatga valair dapi ils onns 1970 da la «Nova lectura da Marx».

La tesa fundamentala da la teoria dal stadi dad Engels, numnadamain ch’i sa tractia tar il stadi d’in product istoric, è oz renconuschida generalmain. Ils detagls da la teoria dad Engels areguard la furmaziun dal stadi valan però, a basa da las perscrutaziuns etnologicas da pli tard, sco antiquadas.

Lieus da memoria ed onuraziuns

En diversas citads en tut il mund (p.ex. Berlin, Wuppertal, Vienna, Moscau) portan vias, plazzas, edifizis, statuas etc. il num dad Engels. A Wuppertal-Unterbarmen sa chatta il center istoric che cumpiglia las possessiuns da la famiglia industriala Engels, tranter auter la chasa dad Engels ed il curtin dad Engels cun il monument dad Engels ch’è vegnì inaugurà il 2014. A Londra-Primrose Hill regorda ina tavla a la chasa nua che Engels abitava cun sia famiglia. Er a Salford exista ina chasa dad Engels. Ed a Manchester sa chatta ina plachetta al lieu nua che Engels ha vivì da l’avrigl 1858 fin il matg 1864: «Friedrich Engels (1820–1895) social philosopher and writer, lived at No. 6 Thorncliffe Grove, which once stood on this site».

Surtut en il realsocialissem han ins dà num a numerus edifizis, monuments, bastiments, scolas etc. tenor Engels. Ed en Russia è la citad Pokrowsk vegnida renumnada en Engels ed ha mantegnì quest num fin oz.

Ovras

Scrittiras

• Briefe aus dem Wuppertal. 1839. (mlwerke.de)
• Cola di Rienzo. (Sboz dramatic, manuscrit) (1840/1841).
• Friedrich Engels: Schelling und die Offenbarung – Kritik des neuesten Reaktionsversuchs gegen die freie Philosophie. Robert Binder, Lipsia 1842. Digitalisat
• Friedrich Engels: Schelling der Philosoph in Christo, oder die Verklärung der Weltweisheit zur Gottesweisheit. Für gläubige Christen, denen der philosophische Sprachgebrauch unbekannt ist. A. Essenhart, Berlin 1842. Digitalisat MDZ Reader
• Friedrich Engels, Edgar Bauer: Die frech bedräute, jedoch wunderbar befreite Bibel. Oder: Der Triumph des Glaubens. Das ist: Schreckliche, jedoch wahrhafte und erkleckliche Historia von dem weiland Licentiaten Bruno Bauer; wie selbiger vom Teufel verführet, vom reinen Glauben abgefallen, Oberteufel geworden und endlich kräftiglich entsetzet ist. Christliches Heldengedicht in vier Gesängen. Joh. Friedr. Heß, Neumünster b. Zürich 1842. Digitalisat MDZ Reader
• Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie. 1844. (mlwerke.de)
• Deutsches Bürgerbuch. 1844. [Cunautur]. (mlwerke.de)
• Die Lage der arbeitenden Klasse in England. Otto Wigand, Lipsia 1845. Digitalisat MDZ Reader
• Die deutsche Ideologie. 1845. [Cun Marx]. (mlwerke.de)
• Friedrich Engels, Karl Marx: Die heilige Familie oder Kritik der Kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer & Consorten. Literarische Verlagsanstalt (J. Rütten), Francfurt a.M. 1845. Digitalisat MDZ Reader
• Der Status quo in Deutschland. 1847. (mlwerke.de)
• Grundsätze des Kommunismus. 1847. (mlwerke.de)
• Karl Marx, Friedrich Engels: Manifest der Kommunistischen Partei. Londra 1848. Digitalisat MDZ Reader
• Der deutsche Bauernkrieg. Hamburg 1850. 2. ediziun, Lipsia 1870 Digitalisat
• Revolution und Konterrevolution in Deutschland. En: New York Daily Tribune 1851–1852. (mlwerke.de)
• Die Armeen Europas. 1855. (mlwerke.de)
• Po und Rhein. Franz Duncker, Berlin 1859. Digitalisat MDZ Reader
• Savoyen, Nizza und der Rhein. G. Behrend (Falckenberg’sche Verlagsbuchhdlg.), Berlin 1860. Digitalisat MDZ Reader
• Die preußische Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei. Otto Meißner, Hamburg 1865. Digitalisat MDZ Reader
• Betrachtungen über den Krieg in Deutschland. 1866. (mlwerke.de)
• Konspekt über ‹Das Kapital› von Karl Marx. Erster Band. 1868. (mlwerke.de)
• Die Geschichte Irlands. 1870. (mlwerke.de)
• Der deutsche Bauernkrieg. Zweiter, mit einer Einleitung versehener Abdruck. Expedition des ‹Volksstaat› (F. Thiele), Lipsia 1870. (ediziun originala sin Google.books)
• Zur Wohnungsfrage. 1872. (mlwerke.de)
• Von der Autorität. 1872/73. (mlwerke.de)
• Dialektik der Natur 1873–1886. (mlwerke.de)
  • Cuntegna er: Anteil der Arbeit an der Menschwerdung des Affen. 1876. (mlwerke.de)
• Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft. Philosophie, politische Oekonomie, Sozialismus. Verlag der Genossenschafts-Buchdruckerei, Lipsia 1878. Digitalisat Heinrich Heine Universität Düsseldorf
• Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft. 1880. (mlwerke.de)
• Zur Urgeschichte der Deutschen. 1881/1882. (mlwerke.de)
• Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats. Schweizerische Genossenschaftsbuchdruckerei, Hottingen-Zürich 1884. 2. ediziun, J.H.W. Dietz, Stuttgart 1886
• Zur Geschichte des Bundes der Kommunisten. 1885. (mlwerke.de)
• Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie. 1886. (mlwerke.de)
• Die Rolle der Gewalt in der Geschichte. 1887–1888. (mlwerke.de)
• Zur Kritik des sozialdemokratischen Programmentwurfs. 1891. (mlwerke.de)
• In Sachen Brentano contra Marx wegen angeblicher Citatsfälschung. Geschichtserzählung und Dokumente. Otto Meissner, Hamburg 1891. Digitalisat MDZ Reader
• Kann Europa abrüsten? Wörlein & Comp., Nürnberg 1893. Facsimile restampa 1929 MDZ Reader
• Zur Geschichte des Urchristentums. 1894. (mlwerke.de)
• Introducziun tar l’ovra da Marx ‹Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850›, 1895. (mlwerke.de)

Ediziuns cumplessivas

• Karl Marx, Friedrich Engels: Werke. (Marx-Engels-Werke, MEW). 43 toms, Dietz Verlag, Berlin 1956–1990.
• Karl Marx, Friedrich Engels: Gesamtausgabe. (Marx-Engels-Gesamtausgabe, MEGA). Dietz Verlag, Berlin 1975ss. / Akademie-Verlag, Berlin 1998ss.
• Karl Marx, Friedrich Engels: Ausgewählte Werke in zwei Bänden. Dietz Verlag, Berlin 1951 (34. ed. Dietz Verlag, Berlin 1989).
• Karl Marx, Friedrich Engels: Ausgewählte Werke in sechs Bänden. Dietz Verlag, Berlin 1970 (8. ed. 1979) (Ediziun da licenza Verlag Marxistische Blätter, Francfurt a.M. 1970).
• Karl Marx, Friedrich Engels: Ausgewählte Werke. Digitale Bibliothek Band 11 (CD-ROM), Directmedia, Berlin 1998, ISBN 3-932544-15-3.
• Friedrich Engels: Ausgewählte militärische Schriften. Tom 1: Berlin 1958, tom 2: Berlin 1964.

Brevs

• Briefe von Ferdinand Lassalle an Karl Marx und Friedrich Engels 1849 bis 1862. Ed. da Franz Mehring. J.H.W. Dietz Nachf. (G.m.b.H.), Stuttgart 1902.
• Briefe und Auszüge aus Briefen von Johann Philipp Becker, Josef Dietzgen, Friedrich Engels, Karl Marx u. A. an Friedrich Adolf Sorge und Andere. J.H.W. Dietz Nachfolger, Stuttgart 1906.
• Briefwechsel zwischen Engels und Marx. Ed. dad August Bebel ed Eduard Bernstein. 4 toms. J.H.W. Dietz Nachf., Stuttgart 1913.
• Gustav Mayer (ed.): Der Briefwechsel zwischen Lassalle und Marx. Nebst Briefen von Friedrich Engels und Jenny Marx an Lassalle und von Karl Marx an Gräfin Sophie von Hatzfeldt. Deutsche Verlags-Anstalt; Verlagsbuchhandlung Julius Springer, Stuttgart, Berlin 1922 (Ferdinand Lassalle. Nachgelassene Briefe und Schriften. Ed. da Gustav Mayer. Terz tom).
• Victor Adlers Aufsätze, Reden und Briefe. Edì da: Parteivorstand der Sozialdemokratischen Arbeiterpartei Deutschösterreichs. Emprim carnet: Victor Adler und Friedrich Engels. Verlag der Wiener Volksbuchhandlung, Vienna 1922.
• Karl Marx Friedrich Engels. Briefe an A. Bebel, W. Liebknecht, K. Kautsky und Andere. Teil I. 1870–1886. Edì da: Marx-Engels-Lenin-Institut Moskau, red. W. Adoratski. Verlagsgenossenschaft Ausländischer Arbeiter in der UdSSR, Moscau-Leningrad 1933.
• Antonio Labriola. Lettre a Engels. Roma 1949.
• Friedrich Engels’ Briefwechsel mit Karl Kautsky. Zweite, durch die Briefe Karl Kautskys vervollständigte Ausgabe von ‹Aus der Frühzeit des Marxismus›. Edì ed elavurà da Benedikt Kautsky. Danubia-Verlag, Universitätsbuchhandlung Wilhelm Braumüller, Vienna 1955. (Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der deutschen und österreichischen Arbeiterbewegung, tom I. Ed. da: Internationales Institut für Sozialgeschichte zu Amsterdam).
• Friedrich Engels e Paul Lafargue. Correspondance. Textes recueillis, annotés et présentés par Émile Bottigelli. Traductions de l’anglais par Paul Meier. 3 toms. Édition Sociales, Paris 1956–1959.
• Georg Eckert (ed.): Wilhelm Liebknecht. Briefwechsel mit Karl Marx und Friedrich Engels. Mouton & Co., The Hague 1963. (Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der deutschen und österreichischen Arbeiterbewegung V. International Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam).
• Karl Marx, Friedrich Engels: Briefwechsel mit Wilhelm Bracke (1869–1880). Im Auftrag des Instituts für Marxismus-Leninismus beim ZK der SED hrsg. und eingeleitet von Heinrich Gemkow. Dietz Verlag, Berlin 1963. (Bücherei des Marxismus-Leninismus, tom 62).
• La correspondentia di Marx i Engels con italiani. 1848–1895. A cura di Giuseppe Del Bo. Milaun 1964.
• Die I. Internationale in Deutschland (1864–1872). Dokumente und Materialien. Redacziun: Rolf Dlubek, Evgenija Stepanova, Irene Bach, Ursula Hermann, Erich Kundel, Vera Morosova, Olga Senekina, Richard Sperl. Dietz Verlag, Berlin 1964.
• Werner Blumenberg: August Bebels Briefwechsel mit Friedrich Engels. Mouton & Co., Londra The Hague Paris 1965 (Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der deutschen und österreichischen Arbeiterbewegung VI. Ed.: Internationaal Instituut voor sociale Geschiedenis, Amsterdam).
• Herbert Steiner: Die Gebrüder Scheu. En: Archiv für Sozialgeschichte Bd. VI/VIII, 1966/67, p. 441–576.
• Freiligraths Briefwechsel mit Marx und Engels. Elav. da Manfred Häckel. 2 parts. Akademie Verlag, Berlin 1968 (Ed. da: Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin Institut für Deutsche Sprache und Literatur).
• The George Julian Harney Papers. Ed. da Frank Gees Black e Renee Métiver Black. van Gorcum & Comp., Assen 1969 (Publications on Social History issued by the Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis V.).
• Helmut Hirsch (ed.): Eduard Bernsteins Briefwechsel mit Friedrich Engels. van Gorcum & Comp. N.V., Assen 1970 (Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der deutschen und österreichischen Arbeiterbewegung. Nova seria, tom 1. Edì da l’Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam).
• Friedrich Leßner: Ich brachte das ‹Kommunistische Manifest› zum Drucker. Cumpilà ed introducì dad Ursula Hermann e Gerhard Winkler, collav. Ruth Rüdiger e Wilfried Henze. Dietz Verlag, Berlin 1975.
• Zeitgenossen von Marx und Engels. Ausgewählte Briefe aus den Jahren 1844 bis 1852. Ediziun ed annotaziuns: Kurt Koszyk e Karl Obermann. Van Gorcum & Comp, Assen / Amsterdam 1975. (Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der deutschen und österreichischen Arbeiterbewegung. Neue Folge Bd. VI. Ed. da: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam).
• Heinz Monz: Die Verbindung des Mainzer Paul Stumpf zu Karl Marx und Friedrich Engels. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte der Mainzer Arbeiterbewegung, Darmstadt 1986. (Hessische Beiträge zur Geschichte der Arbeiterbewegung).
• Markus Bürgi: Friedrich Engels und seine Verwandten Beust in Zürich. Neu aufgefundene Briefe und Materialien zu einer bisher unbekannten Beziehung. En: Marx-Engel-Jahrbuch. 2006, Berlin 2007, p. 171–213.
• Gerd Callesen: Victor Adler – Friedrich Engels Briefwechsel. Vienna 2009. (Verein für Geschichte der Arbeiterbewegung. Documentaziun 1–4/200).

Litteratura

Biografias e litteratura biografica (en successiun cronologica)

• Karl Kautsky: Friedrich Engels. Sein Leben, sein Wirken, seine Schriften. 2. ed. Vorwärts, Berlin 1895.
• Gustav Mayer: Friedrich Engels. Eine Biographie. 1. Bd. Friedrich Engels in seiner Frühzeit 1820–1851. Springer, Berlin 1920.
• Ernst Drahn: Friedrich Engels. Ein Lebensbild zu seinem 100. Geburtstag. Vienna / Berlin 1920.
• Max Adler: Engels als Denker. Berlin 1920.
• J.B. Mayer: Friedrich Engels. Ein Abriß. Trier 1931.
• Walther Victor: Der General und die Frauen. Büchergilde Gutenberg, Berlin 1932 (Reed. Hammerich & Lesser, Hamburg 1947).
• Gustav Mayer: Friedrich Engels. Eine Biographie. Tom 1: Friedrich Engels in seiner Frühzeit. Tom 2: Engels und der Aufstieg der Arbeiterbewegung in Europa. Haag: Martinus Nijhoff ²1934/1934. Restampa: Ullstein, Francfurt a.M. / Berlin / Vienna 1975, ISBN 3-548-03114-5.
• Reinhart Seeger: Friedrich Engels als ‹junger Deutscher›. Inaugural-Dissertation. Eduard Klinz Buchdruck-Werkstätten, Halle (Saale) 1935.
• Auguste Cornu: Karl Marx und Friedrich Engels. Leben und Werk. 1818–1846. 3 toms, Akademie Verlag, Berlin 1954–1968.
• E.A. Stepanowa: Friedrich Engels. Sein Leben und Werk. Dietz Verlag, Berlin 1958.
• Wolfgang Köllmann: Friedrich Engels. En: Wuppertaler Biographien 1. Folge. (Beiträge zur Geschichte und Heimatkunde des Wuppertals, tom 4), Born-Verlag, Wuppertal 1958, p. 35–39.
• Věra Macháčková: Der junge Engels und die Literatur (1838–1844). Dietz Verlag, Berlin 1961.
• Horst Ullrich: Der junge Engels. 2 toms, Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1966.
• Helmut Hirsch: Friedrich Engels in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. 1. ed. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1968; 11. ed., 2002, ISBN 3-499-50142-2 (Rowohlts Monographien, tom 142).
• Helmut Hirsch: Friedrich Engels (1820–1895). En: Rheinische Lebensbilder. Tom 4. Ed. da Bernhard Poll. Rheinland Verlag, Cologna 1970, p. 191–208.
• Heinrich Gemkow (e.a.): Friedrich Engels. Eine Biographie. Dietz, Berlin 1970 (6. ed. 1988), ISBN 3-320-00308-9.
• Friedrich Engels. 1820–1895. Leben und Werk. Eine Ausstellung der Stadt Wuppertal bearb. v. Dieter Dowe. Forschungsinstitut der Friedrich Ebert-Stiftung mit einem bisher unveröffentlichten Brief von Friedrich Engels. Bonn – Bad Godesberg 1970.
• Harald Wessel: Hausbesuch bei Friedrich Engels. Eine Reise auf seinem Lebensweg. Dietz Verlag, Berlin 1971.
• Hans-Josef Steinberg: Friedrich Engels. En: Hans-Ulrich Wehler Deutsche Historiker, tom 3, Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1972.
• L.F. Iljitschow: Friedrich Engels. Sein Leben und Wirken. Progress, Moscau 1973.
• Hans Pelger, Michael Knieriem (ed.): Friedrich Engels als Bremer Korrespondent des Stuttgarter ‹Morgenblatt für gebildete Leser› und der Augsburger ‹Allgemeinen Zeitung›. Trier 1975 (Schriften aus dem Karl-Marx-Haus, Trier, carnet 15) (2. ed. 1976).
• William Otto Henderson: The Life of Friedrich Engels. 2 toms, Londra 1976, ISBN 0-7146-4002-6.
• Manfred Kliem: Friedrich Engels. Dokumente seines Lebens. Reclam, Lipsia 1977.
• Terrel Carver: Engels. Oxford University Press, Oxford / Toronto / Melbourne 1981 (Past Masters).
• Hans Peter Bleuel: Friedrich Engels – Bürger und Revolutionär. Die zeitgerechte Biographie eines großen Deutschen. Scherz Verlag. Berna / Minca 1981.
• Walter Baumert: Der Flug des Falken. Die rebellische Jugend des Friedrich Engels. Junge Welt, Berlin 1981 (medemamain Weltkreis-Verlag, Dortmund 1981, ISBN 3-88142-257-9).
• Heinrich Gemkow: Unser Leben. Eine Biographie über Karl Marx und Friedrich Engels. Dietz Verlag, Berlin 1981.
• Ihre Namen leben durch die Jahrhunderte fort. Kondolenzen und Nekrologe zum Tode von Karl Marx und Friedrich Engels. Redacziun Heinrich Gemkow ed Alexander Malysch, Anny Krüger, Boris Rudjak, Olga Senekina, Günter Uebel, Holger Franke, Gisela Hoppe, Angelika Miller, Alexander Tschepurenko e Lujudmilla Welitschanskaja. Dietz Verlag 1983.
• Frederick Engels. His Life and Works. Documents and Photographs. Translatà da Vic Schneiderson. Dissegnà da Victor Christyakov. N.N. Ivanov, T.D. Belyakova, Y.P. Krasavina. Introducziun N.N. Ivanov. Edited by V.E. Kunina. Progress Publishers, Moscow 1987.
• Roy Whitfield: Frederick Engels in Manchester. The Search for a Shadow. Working Class Movement Library, Manchester 1988.
• Manfred Kliem: Der junge Engels und die Berliner Universität 1837–1842. Berlin 1990 (Beiträge zur Geschichte der Humboldt-Universität zu Berlin, nr. 26).
• Michael Knieriem (ed.): Die Herkunft des Friedrich Engels. Briefe aus der Verwandtschaft, 1791–1847. Texts elavurads da Margret Dietzen. Trier 1991 (= Schriften aus dem Karl-Marx-Haus Trier, tom 42; Nachrichten aus dem Engels-Haus, 6/8).
• Walter Euchner: Friedrich Engels (1820–1895). En: Walter Euchner (ed.) Klassiker des Sozialismus; Minca C.H. Beck, 1991, ISBN 3-406-35089-5, p. 157–170.
• Fragmente zu internationalen demokratischen Aktivitäten um 1848 (M. Bakunin, F. Engels, F. Mellinet u.a.). Edì ed elavurà da Helmut Elsner, Jacques Grandjonc, Elisabeth Neu e Hans Pelger. Trier 2000. (= Schriften aus dem Karl-Marx-Haus, nr. 48), ISBN 3-86077-545-6.
• Terrell Carver: Engels – A very short introduction. Oxford University Press. Oxford 2003.
• Johann-Günther König: Friedrich Engels. Die Bremer Jahre 1838 bis 1841. Kellner Verlag, Bremen 2008, ISBN 978-3-927155-91-6.
• John Green: Engels: A Revolutionary Life. Artery Publications. Londra 2008.
• Tristram Hunt: The Frock-Coated Communist: The Revolutionary Life of Friedrich Engels. Allen Lane, Londra 2009. (Tudestg: Friedrich Engels – Der Mann, der den Marxismus erfand, Propyläen Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-549-07378-0.

Colliaziuns

Commons

Commons: Friedrich Engels – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Scrittiras

• DEA-Archiv (reproducziun da l’ediziun MEW)
• Scrittiras da Marx ed Engels en Marxists Internet Archive
• MEGAdigital Ils toms da la Marx-Engels-Gesamtausgabe online
• Collecziun da scrittiras tenor l’ediziun MEW sin mlwerke.de

Ulteriur

• Artitgels en il Complete Dictionary of Scientific Biography
• Historisches Zentrum en la Chasa dad Engels a Wuppertal
• Friedrich Engels, Sozialist und Kaufmann. br-online.de
• Artitgels da gasetta da e davart Friedrich Engels en l’archiv da pressa da la Deutsche Zentralbibliothek für Wirtschaftswissenschaften