Erizun

Erizun (europeic)
Erizun (Erinaceus europaeus)
Classificaziun
Urden	Insectivors (Eulipotyphla)
Famiglia	Erizuns (Erinaceidae)
Sutfamiglia	Erizun cun spinas (Erinaceinae)
Gener	Erinaceus
Spezia	Erizun (europeic)
Num scientific
Erinaceus europaeus (Linnaeus, 1758)

L’erizun europeic (er: erizun ordinari, erizun da l’Europa dal Vest u erizun dal vest), en la lingua da mintgadi simplamain erizun (Erinaceus europaeus), è in mammal or da la famiglia dals erizuns (Erinaceidae). Questa spezia è derasada bunamain sur l’entir continent. En la part orientala da l’Europa Centrala, en l’Europa da l’Ost ed en parts da l’Asia dal Vest è percunter l’Erinaceus roumanicus (‹erizun da l’ost›) la spezia la pli derasada. Sco l’erizun dal vest appartegna er quel al gener dals Erinaceus, ils erizuns cun ureglias curtas.

Cumparsa

Grondezza e pais

Anatomia da l’erizun en il tagl longitudinal

In erizun creschì da dus onns cuntanscha ina lunghezza dal chau e dal bist da 22 fin 30 centimeters. La cua è circa 2 centimeters lunga. Il pais variescha tut tenor vegliadetgna e stagiun. Suenter l’emprim onn da vita paisan erizuns normalmain tranter 450 e 700 grams. Erizuns che paisan la fin da stad dapli che quai, èn per ordinari pli vegls. Il pais maximal po esser da quel temp passa 1500 grams, damai ch’ils erizuns fan reservas da grass per l’enviern. La primavaira, suenter che questas reservas èn vegnidas consumadas durant il sien d’enviern, paisan er erizuns pli vegls magari be 350 grams.

Las spinas

Las spinas en detagl

Il segn distinctiv il pli marcant da l’erizun èn las spinas che cuvran la part sura dal chau ed il dies. Il dumber da las spinas dependa da la grondezza dal corp. Giuvens erizuns ch’èn gist abels da bandunar persuls il gnieu, disponan da bundant 3000 spinas. In erizun creschì che paisa 600 grams ha radund 5000 spinas ed in individi fitg grond fin a 7500 spinas. Tar las spinas sa tracti da chavels modifitgads ch’han ina lunghezza tranter 20 e 30 millimeters ed ina grossezza dad in fin dus millimeters. La ‹durada da vita› d’ina singula spina munta a dudesch fin deschdotg mais, alura croda ella ora ed ina nova crescha suenter. A la ragisch èn las spinas da colur alva fin bescha, en la part centrala brina e vers il piz brin stgira fin bunamain naira.

Erizun cler

Magari datti erizuns cun spinas senza la coluraziun brina usitada. Per ordinari sa restrenschan questas spinas alvas u da colur da corn sin ina singula part dal corp. I dat però er erizuns tar ils quals tut las spinas èn alvas u da colur da corn; tar quels na sa tracti betg dad albinos, pertge che la fatscha ed il venter han tuttavia la colur caracteristica grisch brina.

Albinos datti medemamain entaifer las populaziuns dad erizuns. Pervi d’ina mancanza da pigment han quels spinas alvas, in pail alv, pel rosa ed egls cotschens. Damai che erizuns èn activs da notg, è la sensibladad cunter la glisch dals albinos main problematica; medemamain è il privel ch’els dettian en egl pli tgunsch ad inimis reducì da notg. Perquai chatt’ins tranter ils erizuns pli savens albinos che tranter autras spezias d’animals.

Ulteriuras caracteristicas

Fastizs d’erizun sin terren lomià

Chavazza

La membra dals erizuns è generalmain curta; las chommas davos èn in pau pli lungas che quellas davant. Ils pes fineschan mintgamai en tschintg dets-pe ch’èn munids cun griflas. Il segund, terz e quart det-pe èn pli u main tuttina lungs, l’emprim ed il tschintgavel èn pli pitschens ed han er pli pitschnas griflas. Ils erizuns tutgan – sco l’uman – tar ils animals che van sin la planta-pe; els tschentan mintgamai l’entira surfatscha dal pe giun plaun cura ch’els sa movan.

Il chau dals erizuns ha in gnif lung e movibel. Ils erizuns han 36 dents, la furmla dals dents è 3/2-1/1-3/2-3/3. Quai munta ch’els han en mintga mesadad da la missella sura trais dents da morder, in dent chanin, trais premolars e trais molars; e sutvart mintgamai dus dents da morder, in dent chanin, dus premolars e trais molars. Ils dents da morder sa chattan lunsch in ord l’auter, uschia che quels da la missella sut han plaz tranteren. Sco tar blers insectivors è sviluppada ina ferma dentadira.

Ils egls èn radunds e pitschens, las ureglias èn cun ina lunghezza dad in centimeter medemamain pitschnas e quasi zuppadas dal tuttafatg en il pail. La vesida è sviluppada be malamain, ma apparentamain gioga quella er be ina pitschna rolla tar la tschertga da vivonda: Retschertgas telemetricas, tar las qualas èn er vegnids resguardads erizuns tschorvs, han mussà che quels n’avevan strusch in dischavantatg. Erizuns tschorvs han er gia tratg si cun success pitschens. Tar la tschertga da vivonda s’orienteschan erizuns surtut tenor l’odurat; l’organ da Jacobson als gida supplementarmain da savurar preda u inimis. Er l’udida è sviluppada vaira bain.

Ad eruir la schlatta pon servir las suandantas indicaziuns: Omaduas schlattas han tschintg tettels da mintga vart. L’avertura dal penis dals mastgels, en furma da nuf, sa chatta amez la part davos dal corp, circa tschintg centimeters davent da l’anus. Ils testiculs n’èn betg visibels d’ordaifer. L’avertura genitala da las femellas sa chatta betg dapli che dus centimeters davent da l’anus.

Vusch

Cura ch’ils erizuns exploreschan il conturn, è per ordinari d’udir be in lev sgnuflim. Ultra da quai aud’ins savens a scruschir feglia e roma. Ramurs da smagliazzar e sfratgar mussan che l’erizun ha chattà insatge da magliar.

Fruntan ils erizuns, che mainan atgnamain ina vita solitaria, en vischinanza da funtaunas da pavel sin auters members da la medema spezia, averteschan els in l’auter cun sgrignir. Sa chatta in erizun en grond privel, è magari er d’udir in sbragim penetrant; ma quai be en cas excepziunals. Uschiglio auzan ils erizuns la vusch surtut durant il gieu da paregliaziun; questas ramurs regordan ad in runtgim u resgim.

Derasaziun

Territori da derasaziun

L’erizun dal vest viva en la gronda part da l’Europa dal Vest e Centrala, uschia sin las Inslas Britannicas, la Peninsla Iberica, la Frantscha, l’Italia ed intginas inslas da la Mar Mediterrana, la Germania, la Svizra e l’Austria; plinavant en parts dal Balticum, da la Russia dal Nord fin l’Ural, la Finlanda dal Sid e la Scandinavia dal Sid. Las observaziuns ch’èn vegnidas fatgas laschan supponer ch’il territori da derasaziun en la Scandinavia saja s’extendì en il decurs dal 20avel tschientaner. Tras la part orientala da l’Europa Centrala (da la Pologna dal Vest sur la Tschechia ed Austria fin a la costa adriatic taliana, slovena e croata) s’extenda ina sdrima d’ina ladezza da ca. 200 kilometers, en la quala il territori da derasaziun da l’erizun dal vest sa cruscha cun quel da l’erizun da l’ost (Erinaceus roumanicus). In’ulteriura regiun da surposiziun da las duas spezias s’extenda da l’Estonia dal Sid e Lettonia dal Nord sur la Russia dal Nordvest fin en la Russia Centrala (incl. Moscau).

En la Nova Zelanda è la spezia vegnida introducida vers la fin dal 19avel tschientaner ed è sa derasada vaira ferm.

Spazi da viver

L’erizun preferescha ina cultira structurada ritgamain cun saivs vivas, bostgaglia, pastgiras, pitschnas plantas cun laina morta e surfatschas ruderalas. El guntgescha però guauds da guglias, terren agricul senza plantas e chagliom ed abitads memia umids, sco per exempel palids. Bostgaglia, ma er bists da plantas chavortgs e sfessas en la grippa al servan sco lieus da repaus; magari van ils erizuns er a star en taunas bandunadas d’auters mammals. Ozendi chattan ins erizuns surtut sin pradas cun puma sparpagliada, en ierts, parcs e sin santeris sco er en zonas verdas a l’ur da citads e vitgs. La sperdita da lur spazi da viver oriund – numnadamain la cultira structurada ritgamain – han els pudì cumpensar almain per part cun s’installar sco suondacultura adina dapli en vischinanza d’abitadis dals umans.

Nutriment

Las pli impurtantas cumparts dal nutriment

Cumbain che l’erizun è in insectivor, sa nutrescha el l’atun er da puma crudada

Il nutriment principal da l’erizun sa cumpona surtut d’insects – tranter quels baus sco ils baus curridurs, garlogns e rasulaunas da splers – sco er da millipes e da verms da plievgia. Glimajas na tutgan betg tar ses nutriment preferì; quellas cumportan be in fin tschintg procent dal nutriment. Lindornas maglia l’erizun be darar – sia dentadira al difficultescha da rumper si las chasas da quellas. Pastgiras che vegnan nizzegiadas a moda extensiva da muvel grond e ch’èn cuvertas la damaun cun ruschè paran dad esser per erizuns in territori da chatscha spezialmain redaivel; per part fan els la notg fin ad in kilometer per pudair ir en tals territoris sin tschertga da nutriment.

L’erizun mangia er mammals sco mieurs, misarogns, mieurs-sfuigna e talpas. I sa tracta per ordinari d’animals novnaschids, anc tschorvs, che l’erizun chatta durant sias turas nocturnas. Ni la dentadira ni la spertezza da currer da l’erizun lubeschan a quel da tschiffar animals creschids da las spezias numnadas. L’erizun maglia però er capiergnas, uschia ch’ins al vesa magari a magliar restanzas dals mammals ils pli pitschens.

Ovs e pulschains d’utschels furman durant la stagiun da cuada in’impurtanta cumpart dal nutriment. Ovs da giaglina èn però per regla memia gronds per che l’erizun als vegniss da rumper. Percunter tschiffa el tuttavia pulschains da la giaglina da chasa. Er ils ovs d’utschels che cuan per terra sco muettas, randulinas da mar, lodola, pivets, fasans e pernischs maglia l’erizun. Sin intginas inslas, nua che l’erizun è vegnì introducì, po quel daventar in privel per tschertas spezias d’utschels che cuan per terra; uschiglio vegnan però destruids bundant dapli gnieus tras maschinas agriculas che tras erizuns.

L’atun mangian erizuns magari puma crudada stramadira. Dal nutriment total furma quella però be ina pitschna cumpart. E forsa s’interesseschan ils erizuns er be per ils insects che sa rimnan sin la puma crudada.

Mitus da nutriment

En la litteratura pli veglia fruntan ins anc sin l’indicaziun che erizuns mangian serps en grondas quantitads. L’erizun ch’è activ da notg ha però be darar insumma la pussaivladad da fruntar sin las serps ch’èn activas da di. I para bain propi uschia che erizuns supportan en relaziun tar la grondezza da lur corp ina quantitad da tissi da serps vaira gronda; tuttina na tutgan serps betg tar il spectrum da nutriment usità. Be en cas excepziunals reusseschi ad erizuns da mazzar pitschnas vipras cruschadas. Sumegliant als mammals numnads survart mangia l’erizun però cadavers da serps sin ils quals el frunta per via.

Medemamain en il reginavel da las legendas tutga la pretensiun che l’erizun deponia sias provisiuns sin las spinas. Bain chatt’ins magari feglia u fritgs che pendan vi da las spinas si dies, ma l’animal na sa nutrescha betg da quai. Quest ballast tschiffan ils erizuns senza vulair, per exempel en il gnieu, e na paran silsuenter betg d’avair grond ardiment da sa deliberar da quai.

Ed in’ulteriura legenda èsi che erizuns baivian latg or dals tettels da vatgas che giaschan. I n’è betg be pauc probabel che la vatga acceptass insumma quai; er la bucca da l’erizun è memia pitschna per pudair tschiffar il tettel d’in iver. Ultra da quai n’è latg betg in nutriment adattà per erizuns, mabain maina ad ina ferma diarrea che po esser mortala.

Moda da viver

Activitad e cumportament social

Mamma cun animal giuven

Sco tut ils erizuns cun spinas viva er l’erizun dal vest a moda solitaria ed è activ tranter stgir e cler e da notg. Durant il di dorma l’erizun en in gnieu; da la saira fin la damaun va el en tschertga da nutriment. I sa laschan distinguer duas fasas d’activitad principalas: l’emprima tanscha da las 18 fin las 21 uras, la segunda da las 24 fin las 3 uras.

Il territori ch’in mastgel percurra regularmain po cumpigliar 1 km². Femellas percunter sa movan en reviers ch’èn be darar pli gronds che 0,3 km². Erizuns èn da princip fitg fidaivels al lieu. Els tiran a niz entaifer lur revier plirs gnieus da feglia u pastg ch’els frequentan en intervals irregulars. L’erizun dal vest maina ina vita solitaria ed evitescha ordaifer il temp da paregliament il contact cun auters animals da la medema spezia. Els n’enconuschan er nagin cumportament territorial, mabain han reviers che sa cruschan.

Durant lur tschertga da vivonda nocturna fan mastgels en media radund dus fin trais kilometers. Las femellas percurran distanzas in pau pli curtas. Retschertgas telemetricas han mussà che erizuns èn er abels da nudar tras flums; per ordinari marcheschan auas currentas però il cunfin da lur territori.

Spidar sin sasez

Magari po vegnir observà co che erizuns produceschan cun moviments mastegiants grondas quantitads d’ina spida stgimusa e spidan quella sin lur dies, e quai sa sturschend sin tuttas varts. Fin oz n’èsi betg sclerì dal tuttafatg tge ch’è la raschun per quest cumportament e tge effect che duai vegnir cuntanschì cun quel. En tutta cas sa lascha quest fenomen surtut observar cura che l’animal sa chatta en vischinanza d’ina substanza che savura spezialmain mal. I pudess perquai esser ch’il spidar sin sasez serva a schubregiar las cellas dal gust e l’odurat.

Sa rudlar en

Erizun enrullà

Tar las caracteristicas las pli enconuschentas da l’erizun tutgi da savair sa rudlar en sco ina culla da spinas. Per quest intent collavuran numerus musculs a moda cumplexa in cun l’auter, tranter auter il Musculus caudo-dorsalis che tanscha dals spinals da la cua fin il dies e che drizza si las spinas e la musculatura circulara (surtut il Musculus sphincter cuculli) che tegna serrà l’animal e zuppenta las parts dal corp nunprotegidas. Mintga spina è ultra da quai munida cun in agen muscul (Musculus arrector pili) che procura en cas da contracziun che las spinas restan drizzadas dretg si. Betg tar mintga privel sa rodla l’erizun en dal tuttafatg; savens sa cuntenta el a l’entschatta cun trair en il chau resp. cun drizzar si il chapitsch da spinas sin chau.

Sien d’enviern

L’erizun fa in sien d’enviern, il qual po er vegnir interrut. El tutga tar ils animals che fan in sien d’enviern per propi e passenta durant il temp cun pauc nutriment radund tschintg fin sis mais (da l’october u november fin l’avrigl) en in gnieu en furma da cula protegì; sco quartier d’enviern al servan er mantuns da dascha u da feglia. Durant il sien d’enviern èn tut ils process metabolics reducids fermamain. La temperatura dal corp croda da radund 36 grads sin in fin otg grads, la frequenza da la respiraziun munta ad ina fin duas giadas la minuta, il ritmus dal cor croda sin tschintg battidas per minuta. Durant il sien d’enviern perdan ils erizuns tranter 17 e 26 procent da lur pais. Per pudair surviver il sien d’enviern, ston ils animals pasar almain 500 grams. Tar temperaturas externas da sut 15 grads termineschan els il sien d’enviern.

Multiplicaziun

Paregliaziun

Trais animals giuvens, in di suenter lur naschientscha

Il temp da paregliaziun da l’erizun cumenza la fin d’avrigl u il matg e s’extenda fin mez avust. En tschertga da partenarias prontas da sa paregliar, percurran erizuns masculins lungas distanzas. Frunta in mastgel sin ina femella ch’è sexualmain madira, sa mova el cun gronda perseveranza en rudè enturn quella. La femella emprova tut tenor d’al tegnair sin distanza cun sgrignir e cun al stuschar davent. L’andament dals moviments dals dus erizuns è uschè caracteristic ch’ins discurra magari d’in ‹carussel d’erizuns›. In tal ‹carussel d’erizuns› po durar pliras uras. S’avischina in ulteriur mastgel, profitescha la femella savens dal curt cumbat tranter ils dus mastgels per s’allontanar dal plaz da cumbat.

Malgrà las spinas ha la copulaziun sco tala lieu en ina posiziun sco ch’ella è usitada per mammals. Il mastgel descenda la femella da davos. Quella tegna ses corp plat per terra ed er las spinas èn en posiziun da detensiun. Interrutta da pitschnas pausas po la copulaziun durar fin in’ura. Resta il mastgel suenter la copulaziun en vischinanza da la femella, alura al chatscha quella davent avant la naschientscha dals pitschens. Per ordinari tschertga il mastgel però suenter curt temp autras partenarias ch’èn prontas da sa copular.

Animals giuvens

Suenter in temp da purtanza da radund 35 dis parturescha la femella tranter il zercladur ed il settember ses pitschens. Il mais cun las pli bleras naschientschas è l’avust. En l’Europa Centrala naschan 61 procent da tut ils erizuns durant quest mais. Sco gnieu serva in zup pulstrà cun fain setg, feglia e mistgel che la femella prepara ca. in di avant la pagliola. Per il pli sa chattan quels en plantas chavortgas, mantuns da dascha u da laina u er en foras sut remisas. Ils pitschens paisan tar la naschientscha 12 fin 25 grams ed han anc serrà ils egls e las ureglias. Vegn la mamma disturbada durant u curt suenter la naschientscha, banduna ella ses letg u maglia schizunt ils pitschens. Pir pli tard reagescha ella sin disturbis cun purtar ils pitschens en in auter gnieu.

Cumposiziun dal latg-erizun

Substanza nutritiva	Quantitad sin 100 g
Materia sitga	45,2 g
Energia	1353 kJ
Proteins	16 g
Grass	25,5 g
Lactosa	0,07 g
Calzium	0,41 mg
Fosfor	0,27 mg
Magnesium	0,03 mg
Natrium	0,09 mg
Calium	0,15 mg
Fier	1,79 mg
Arom	0,31 mg
Zinc	3,02 mg

Las mammas laschan tettar durant ca. sis emnas. L’emprim’emna prendan ils pitschens erizuns tiers radund trais grams per di, a partir da la terz’emna radund quatter grams. A la fin dal temp da tettar paisan ils giuvens erizuns radund 200 fin 250 grams. Latg-erizun ha ina fitg auta cumpart da materia sitga e da grass ed ina fitg bassa cumpart da lactosa; el sumeglia uschia il pli fitg il latg-foca. Il grass consista per gronda part d’elements d’acid da grass cun ina fitg auta cumpart d’acids da linol. Er fier e zinc cuntegna il latg en quantitads extraordinarias. Surtut l’auta cumpart da zinc è probabel necessaria per la creschientscha da las spinas; en quellas sa laschan numnadamain cumprovar grondas quantitads da quest oligoelement.

Cura che l’erizun nascha, dispona el da radund 100 spinas; quellas èn a l’entschatta alvas e sparpagliadas sin la pel dal dies da colur rosa. Gia en il decurs da las emprimas duas emnas da vita creschan a l’erizun adina dapli ulteriuras spinas che disponan gia da la da coluraziun tipica cun la part brina amez. A partir d’ina vegliadetgna da 15 dis cumenzan ils egls a s’avrir. A partir dal 21avel di da vita cumparan ils dents da latg. Cun dus fin trais mais vegnan quels remplazzads successivamain tras la dentadira stabla. Cura ch’ils erizuns han trais emnas e mez, bandunan els l’emprima giada il gnieu e sa rendan independentamain en tschertga da nutriment. La madirezza sexuala cuntanschan els cun radund nov mais.

Dumber dals pitschens

En l’Europa Centrala partureschan ils erizuns normalmain be ina giada l’onn. Va l’emprim letg a perder, datti magari in segund che nascha vers la fin da la stad. Quests pitschens han però be ina pitschna schanza da surviver l’enviern; els disponan per ordinari betg da reservas da grass suffizientas per puspè pudair sa svegliar dal sien d’enviern. En regiuns pli chaudas dal territori da derasaziun da l’erizun dal vest èsi però tuttavia usità che las femellas partureschan duas giadas l’onn.

Il dumber dals pitschens che naschan en il medem letg po variar tranter dus e diesch – en media èn quai quatter fin tschintg. Per il pli na dispona la mamma betg da la quantitad da latg che fiss necessaria per trair si dapli che tschintg pitschens. È l’aura memia fraida u memia sitga, uschia che la mamma na chatta betg avunda pavel, è er in letg da grondezza mesauna periclità. En media tira in erizun uschia si dus fin maximal trais pitschens.

Aspectativa da vita, inimis e malsognas

Inimis

Il piv grond è in dals inimis principals da l’erizun

Er cun sa rudlar en dal tuttafatg, n’è l’erizun betg protegì dal tuttafatg cunter animals da preda. Inimis natirals èn carnivors sco la fiergna u la vulp. L’evla da la pizza ed il piv grond tutgan cun lur lungas fermas griflas tar las paucas spezias d’animals ch’èn ablas da mazzar in erizun ch’è enrullà dal tuttafatg. Quai vala er per il tais. En l’Europa Centrala èn il piv grond ed il tais perquai ils pli impurtants inimis natirals da l’erizun.

Erizuns malsauns e sutnutrids na disponan savens betg pli da l’energia da s’enrullar dal tuttafatg. Erizuns fomentads van ultra da quai er da di en tschertga da nutriment. Tals erizuns flaivlentads vegnan er tschiffads da fiergnas, telpis u portgs selvadis ed attatgads da corvs e giazlas. Magari èn els er opposts a l’attatga da chauns.

Malsognas

Fitg savens èn erizuns infestads da parasits. A l’intern (endoparasits) èn quai verms plats e verms dal lom; ils ectoparasits ils pli frequents èn pileschs, raischens ed auters chariels. Pli debel ch’il stadi da sanadad da l’erizun è en general e pli tgunsch ch’el vegn infestà da parasits. En il cas che l’erizun è nutrì mal, po el daventar l’unfrenda d’ina tala infestiun.

Tar las malsognas infectusas giogan surtut salmonellas ina rolla. La frenesia sa lascha percunter observar mo fitg darar.

Aspectativa da vita

Per erizuns che vivan en libertad è cumprovada ina vegliadetgna da fin set onns. Tegnids en fermanza pon els tuttavia cuntanscher ina vegliadetgna da diesch onns e dapli. Be ina pitschna part da tut ils erizuns che naschan cuntanscha però in’auta vegliadetgna. Sco che retschertgas han mussà, è la rata da mortalitad fitg auta tar ils animals novnaschids: D’in letg cun tschintg pitschens mora in en media gia avant ch’el possia bandunar l’emprima giada il gnieu. Da diesch erizuns giuvens survivan be in u dus l’emprim onn da vita. Suenter avair terminà l’emprim onn da vita, exista ina schanza da tschuncanta procent d’er pudair cumplenir il segund onn da vita.

Periclitaziuns

Survistas cumplessivas dals effectivs che vivan en l’Europa Centrala na datti betg. Be en Germania vegnan però mazzads mintg’onn radund in mez milliun erizuns en il traffic sin via – quai lascha supponer che las populaziuns stoppian esser vaira grondas. Tuttina han – per restar tar l’exempel da la Germania – trais stadis federativs classifitgà l’erizun sco spezia periclitada.

Effectivamain furman ils privels che derivan da l’uman la pli gronda periclitaziun per l’erizun. En connex cun il traffic sin via èsi per exempel in dischavantatg da s’enrullar enstagl da fugir; l’erizun che resta sin via senza sa mover po vegnir sut las rodas, entant che l’animal ch’ha il reflex da fugir mitscha tut tenor.

Il fatg che l’uman ha rumì adina dapli bostgaglia e crappa da la prada per pudair utilisar quella a moda industriala, ha destruì ina gronda part dals habitats en ils quals l’erizun sa muveva oriundamain. A medem temp ha quai manà a inslas da populaziun ch’èn isoladas geneticamain ina da l’autra. I po per exempel esser che erizuns vivan en in bel dumber en vischinanza d’in vitg; ma sche quel è circumdà da vias cun bler traffic e da surfatschas agriculas che vegnan cultivadas a moda intensiva ed en furma da monoculturas, alura datti be in pitschen u insumma nagin stgomi cun populaziuns cunfinantas. Populaziuns ch’èn geneticamain isoladas èn en pli grond privel da vegnir eliminadas tras facturs exogens sco per exempel in’epidemia.

Sistematica

Territori da derasaziun da las duas spezias d’erizun da l’Europa da l’Ost

Entaifer la famiglia dals erizuns tutga l’erizun dal vest tar la sutfamiglia dals erizuns cun spinas (Erinaceinae) ed appartegna là al gener dals erizuns cun ureglias curtas (Erinaceus). Sper l’erizun dal vest cumpiglia quest gener trais ulteriuras spezias, numnadamain l’Erinaceus concolor (derasà en il sidost dal territori da l’erizun dal vest), l’Erinaceus roumanicus (derasà en il nordost) e l’Erinaceus amurensis u erizun chinais.

Ils erizuns appartegnan a l’urden dals insectivors (popular: maglia-insects), il qual cumpiglia ultra da quai ils misarogns (Soricidae) e las talpas (Talpidae). Ils pli vegls erizuns cun spinas ch’èn cumprovads èn sa sviluppads en l’oligocen; ils emprims erizuns cun spinas moderns dal gener Erinaceus en il miocen mesaun. Las duas spezias da l’erizun da l’ost, dals quals il territori da derasaziun furma la cuntinuaziun orientala da quel da l’erizun dal vest (resp. il qual sa cuvra per part vers nord), resguardavan ins pli baud sco sutspezias da l’erizun dal vest. Ensemen vegnivan questas spezias designadas sco ‹erizun europeic›. Quest puntg da vista na correspunda però betg al stadi actual da la scienza. En il fratemp èsi cumprovà ch’ils temps da glatsch dal pleistocen han manà a populaziuns d’erizuns separadas. In dals territoris da retratga ch’era restà liber da glatsch ha furmà la Frantscha, la Spagna e l’Italia. L’autra part da la populaziun sa chattava en l’Europa dal Sidost. Perquai che questas duas populaziuns èn stadas spartidas ina da l’autra radund 700 000 onns èn sa sviluppadas duas spezias separadas; e tenor las enconuschientschas pli novas vegn differenzià tar l’erizun da l’ost supplementarmain tranter ina spezia settentriunala (Erinaceus roumanicus) ed ina meridiunala (Erinaceus concolor).

Erizun ed uman

L’erizun supponì d’ina vegliadetgna da 40 000 onns

L’onn 2008 han ins chattà a chaschun d’exchavaziuns archeologicas en las Alps Svabaisas il fragment d’ina figura fatga d’ivur da mamut che represchenta probablamain in erizun. La figura deriva da l’aurignacien (paleoliticum tardiv) e fa part dal patrimoni mundial da l’Unesco ‹Cuvels ed art dal temp da glatsch en il Giura svabais›.

Pli baud vegniva l’erizun utilisà vastamain en la medischina populara. Tschendra d’erizuns duvravan ins en l’antica sco med per far crescher ils chavels. Er bleras autras utilisaziuns da parts da l’erizun (sang, sunscha, fel, gnirom, spletga e.a.) èn cumprovadas en scrittiras sco ‹De medicamentis› da Marcellus Empiricus ch’era engaschà en Gallia sco uffiziant roman. En Frantscha vegnivan las spinas er duvradas antruras per intgantar la persuna en la quala ins era s’inamurà.

En bleras regiuns da l’Europa han ins en pli tratg a niz pli baud la charn da l’erizun. Quai è per exempel cumprovà tar ils Romans en il 5avel tschientaner ed en l’Engalterra dal 15avel tschientaner. En la Spagna medievala valeva la charn da l’erizun sco spaisa da magher, vul dir ch’ella era admessa durant il temp da giginar. Quai vegniva argumentà cun l’idea sbagliada che l’erizun vivia exclusivamain dad ervas e ragischs. Che bovs e nursas che sa nutreschan per propi be a moda vegetara na dastgavan betg vegnir mangiads durant far gigina na resentiv’ins sco ch’i para betg sco cuntradicziun. En la cultura dals Roma fa l’erizun – qua cun speziala muntada simbolica – magari anc adina part dal nutriment.

En la gronda part dals pajais è l’erizun menziunà oz en la lescha davart la protecziun da la natira sco animal che stat sut protecziun speziala. El na dastga ni vegnir tschiffà, ni blessà ni mazzà.

Paraulas e superstiziun

L’erizun ha da vegl ennà er ina muntada mitica. Tut tenor interpretaziun porta quel fortuna u disfortuna. Per ils Sinti e Roma valeva el sco animal da fortuna. D’in erizun en uigl temevan ils purs percunter che quel chaschunia tar las vatgas ina malsogna da l’iver. En pli vegniva ditg che erizuns raivian sin las vignas e clegian cun lur spinas ivas. Ed en auters lieus vegniva l’erizun mess en connex cun strias.

Litteratura

• Michael Lohmann: Das praktische Igel-Buch. Verhalten, Nahrung, Krankheiten, Schutz, Hilfe, Pflege, Überwintern. BLV, Minca e.a. 2001, ISBN 3-405-16015-4.
• Pat Morris: The New Hedgehog Book. New edition. Whittet, Londra 2006, ISBN 1-873580-71-1.
• Monika Neumeier: Das Igel-Praxisbuch. Die richtige Pflege, Aufzucht und Unterbringung. Kosmos, Stuttgart 2001, ISBN 3-440-08954-1.
• Monika Neumeier: Igel in unserem Garten. Franckh-Kosmos, Stuttgart 1996, ISBN 3-440-07050-6.
• Hermann Holz, Jochen Niethammer: Erinacaeus europaeus – Braunbrustigel. En: Jochen Niethammer, Franz Krapp (ed.): Handbuch der Säugetiere Europas. Tom 3/1: Insektenfresser, Herrentiere. AULA-Verlag, Wiesbaden 1990, ISBN 3-89104-027-X, p. 26–49.
• Nigel Reeve: Hedgehogs. Poyser, Londra 1994, ISBN 0-85661-081-X.
• Susanne Struck: Die Ernährung des Igels. (Erinaceus europaeus L., 1758). Grundlagen und Praxis. Schlüter, Hannover 1998, ISBN 3-87706-517-1.
• Tanja Wrobbel, Monika Neumeier e.a.: Igel in der Tierarztpraxis. (Retscha Igel Wissen kompakt, ed. Pro Igel e.V.), 6avla ed., Lindau 2015, ISBN 978-3-940377-13-5.

Colliaziuns

 Commons: Erizun (europeic) – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Erizun europeic en la Glista cotschna da las spezias d’animals periclitadas